Turoperator katologi va turli ko’rgazmalarga qatnashish - Экономика - Рефераты

Turoperator katologi va turli ko’rgazmalarga qatnashish

Загружено в:

20.11.2023

Скачано:

0

Размер:

36.2333984375 KB

Turoperator katologi va turli ko’rgazmalarga qatnashish Reja: 1. Katolog turlari va vazifalari . 2. Rasmli ma’lumotlarni tanlash. 3. Turagentlar bilan hamkorlik shartlari va shakllari. 4. Turistik yarmarkalarda qatnashish va tayyorgarlik ko’rish.

Katolog turlari va vazifalari . Turoperatorlik biznesi bilan shug’ullanadigan istalgan turistik firma varaqalar, bukletlar, broshyuralar, kataloglar kabi reklama-ma’lumot nashrlarini tayyorlashi zarur. Bu nashr turlarining barchasi reklama hisoblanadi va turni sotish (harakatlantirish) imkoniyatlari haqida tasavvur hosil qiladi. Broshyuralar va bukletlar ma’lumot berishning nisbatan ishonchli vositalari hisoblanadi. Bukletlar va kataloglar hozircha agentlar va mijozlar bilan ishlash uchun qulay hisoblanadi. Bukletlar va kataloglar turoperatorlar bilan hamkorlik qilayotgan agentliklarga yuboriladi. Bunda ular o’z vaqtida va yetarli miqdorda yetkazilishini kuzatib borish lozim. Nashr mahsulotlari shuningdek, turizm bo’yicha hududiy yoki milliy byurolar orqali ham tarqatiladi. Yirik turoperatorlar har yili turlar yoki xizmatlarni tanlashda ham turagentlar, ham mijozlar foydalanadigan reklama-ma’lumot kataloglarini ishlab chiqadilar va nashr qiladilar. Turlarni tanlashda ulgurji turoperatorlarga murojaat qilganda ulgurji chegirmalar olish mumkin deb hisoblaydigan turistlarning adashmasliklari uchun, agentliklarga mo’ljallangan kataloglar turistlar bilan ishlashga mo’ljallangan rangli asosiy kataloglarga qo’shimcha sifatida chiqariladi. Shuning uchun, mazmuniga ko’ra kataloglar umumiy (turistlar va agentliklar uchun) va maxsus (faqat turagentliklarga) bo’ladi. Ularni bosh va xizmat kataloglari deb atash qabul qilingan. Bosh kataloglar, asosan turistlarga mo’ljallangan bo’lib, odatda, katta miqdorda foto suratlari va reklama ma’lumotlari bilan ta’minlangan katta hajmli va rangli nashr hisoblanadi. Xizmat kataloglari asosan turagentliklarning amaliyotda foydalanishlari uchun mo’ljallangan. Ularda, qoida bo’yicha, reklama ma’lumotlari, rangli suratlar va boshqalar bo’lmaydi. Bu ko’proq turlar grafiklari, jadvali, preyskurantlar, ulgurji chegirmalar, turagentlarga komissionlar va sof xizmat ma’lumotlari bo’ladi. Katalog matniga jiddiy e’tibor berish kerak Avvalo, u to’g’ri tuzilgan bo’lishi lozim. Ba’zi nashrlarda uchraydigan xatolar ularning qadrini va ularga ishonchni sezilarli darajada tushiradi, muqovadagi xatolar esa butun tirajning muomaladan

chiqarilishiga va jiddiy zararlarga olib kelishi mumkin. Matn materiallarni tayyorlashda ularni yirik bloklarda berish maqsadga muvofiq emas. Odam (agar uning qo’lida reklama nashri bo’lsa) o’z xotirasiga katta hajmdagi ma’lumotlarni "joylashgan" ongli ravishda qarshilik ko’rsatadi. Matnni qismlarga ajratish va ularni qiziqtiradigan nomalar bilan ta’minlash zarur, ya’ni, bu yerda kurortlar tasvirlanishi, mamlakatshunoslik va boshqa ma’lumotlar nazarda tutiladi. Agar gap mahalliy valyuta, choychaqalar miqdori, elektr tarmog’i kuchlanishi kabilar haqida bo’lsa, bu yerda "intriga" o’rinli emas, asosiysi ma’lumotni qabul qilish uchun ishonchlilik va oddiylikdir. Rasmli ma’lumotlarni tanlash. Turistik katalogni darrov tanib olishlari kerak, shuning uchun sarlavhani shunday joylashtirish kerakki, u darhol ko’zga tashlansin. Uni nafaqat muqovaning birinchi tomonida, balki to’rtinchi tomonida ham joylashtirish darkor. U ham firma nomini, ham shu firma joylashgan davlat nomini o’z ichiga olishi kerak. Sarlavha, shuningdek, turoperator o’zining asosiy faoliyatini amalga oshiradigan hudud nomini ham bildirishi mumkin. 21x 10,5 sm qilib buklangan (kichik kitobcha) buklet ko’rinishida 21x21 sm o’lchamli nashr chiqarilsa, nom bukilishlarda joylashib qolmasligi kerak. Milliy va xorijiy bozorlar uchun alohida nashrlar chiqarish maqsadga muvofiqdir. Bunda suratlar o’zgartirilmasdan faqat matn turlicha bo’lishi mumkin. Tarjima yetuk mutaxassis tomonidan amalga oshirilishi lozim. Nashrning turli davlatlardagi o’quvchilarga moslashtirilishda tarjimaga ijodiy yondashish kerak. Katalog tarqatilishi rejalashtirilayotgan mamlakat qanchalik yaqin bo’lsa, katalogda shuncha ko’p batafsil yoritilgan ma’lumot bo’lishi kerak. Agarda mamlakat iste’molchilardan uzoqda joylashgan bo’lsa, ma’lumotlarda shaharlar va yodgorliklar xususiyatlarining batafsil yoritilishi talab etilmaydi, ammo iqlimi, umumiy turistik ob’ekti, bu joyga qanday borish mumkinligi to’g’risidagi maiumotlarga ko’proq joy ajratish maqsadga muvofiq. Turli davlatlar turistlariga xos qiziqishlarning milliy xususiyatlarini hamma vaqt hisobga olish kerak. Masalan, oilaviy dam olishni tashkil qilish bo’yicha

mutaxassis E. Lou shunday yozadi: britaniyaliklar, albatta, boriladigan joylardagi narxlar va havo haroratini bilishni istaydilar, fransuzlar - qayerdan va qanday ovqatlanish mumkinligi bilan, italiyaliklar menyuda nima borligi bilan, amerikaliklar esa bino yoki inshootning qurilishi necha pulga tushganligi bilan qiziqadilar. Milliy madaniyatimizga tegishli va mamlakat ichida reklama sifatida foydalanilayotgan dalillarimiz xorijda foydalanish uchun hech qanday qiymatga ega bo’lmasligi mumkin. Tarjimada ko’p mazmunini yo’qotadigan badiiy iqtiboslar haqida ham xuddi shu fikrni bildirsa bo’ladi. Ba’zi hollarda mijozlarni jalb qilishi lozim bo’lgan ma’lumotlar, aksincha, ularga teskari ta’sir ko’rsatishi mumkin. Nashrning o’lchami va boshqa jihatlari, birinchi navbatda, uning tarqatilishi shartlariga qarab aniqlanadi, chunki pochta jo’natmalari usullari shunga bog’liq hisoblanadi. Ko’rgazmaga qo’yish uchun doimiy moslamalardan foydalanish standart bo’yicha zaruriyatini tug’diradi. Xalqaro standart o’lchami (bukilgan holda 21x10,5 sm) pochta orqali jo’natish uchun to’g’ri keladi. Maxsus o’lchamli broshyuralar uchun konvertlarni tayyorlash qimmat hisoblanadi. Ko’pincha, mohirona tayyorlangan bukletlarning ko’pchiligi agentlik papkalarida qolib ketadi. Nisbatan ko’p qo’llaniladigan o’lchamlar: 21x10,5 sm, 21x21 sm va A4 (21x27,9 sm). Kataloglarning asosiy tarkibi - bu narxlar keltirilgan jadvallardir. Bu jadvallarni tayyorlash uchun yagona talablar va standartlar mavjud emas. Biroq ikki nisbatan tipik variantlarga ajratish mumkin. Birinchisi - an’anaviy variant turpaketning oxirgi narxi ko’rsatilgan jadvallarni o’z ichiga oladi (bir yoki bir necha kishiga). Bunday jadvallar bilan ishlashda o’ziga xos kamchiliklar mavjud. Masalan, mijozlar bilan ishlay boshlashdan oldin menejer hisob-kitob usulini egallashi, har doim qo’li ostida kalkulyator bo’lishi va kim davomida ko’pgina hisob-kitoblarni qilishga tayyor bo’lishi zarur. Har safar tur qiymatini hisoblash zaruriyati ko’p vaqt

talab qiladi. Narxni tushirishning har ikkala usuli teng darajada amal qilish huquqiga egadir, Asosiysi, ma’lumot to’liq, tushunarli va ishonchli bo’lishi lozim. Katalogga qo’yiladigan asosiy talablar:  axborot uchun belgilanganlik darajasi;  foydalanish qulayligi;  ma’lumotlarning ishonchliligi;  turoperatorning turagentlar bilan hamkorligi ko’rinishi bo’yicha aniq shartlar. Axborot uchun belgilanganlik darajasi. Axborot uchun belgilanganlik darajasining yuqoriligi deganda:  ko’rsatilgan narx tarkibiga kiritilgan barcha xizmatlarni keltirib o’tish ;  yashash va ovqatlanishning turli variantlarini to’liq tasavur etish;  bolalarga chegirmalar miqdori haqida to’liq ma’lumotlar tushuniladi. Mamlakatlar bo’yicha kataloglarning boshlang’ich boblarida quyidagilar ko’rsatiladi:  mamlakat nomi va uning joylashuvi;  davlat qurilishi, poytaxti, aholisi, mamlakatda qo’llaniladigan tillar;  urf-odatlari va an’analar;  geografik ma’lumotlar va diqqatga sazovor joylar;  dini va turizmni tashkil qilishning alohida talablari;  muomala odoblari (masalan, xizmat ko’rsatuvchi personal uchun choychaqalar);  elektr tarmog’i kuchlanishi va elektropriborlarni ishlatish uchun rozetkalar tiplari;  xalqaro aloqa kommunikatsiyalari;  transport;  turistlar uchun pasport va viza rejimi;  pul tizimi, soliqqa tortish va Tax Gree rejimi;  bojxona rejimi;  umum milliy bayramlari, dam olish kunlari;

 banklar va magazinlarning umumiy ish rejimi;  turistlar sog’liqlariga alohida talablar (vaksinatsiyalar zarurligi);  tavsiya qilinadigan kiyimlari va boshqalar. Turagentlikning shu yo’nalish bo’yicha safarga chiqayotgan turist bilan ishlashi uchun ma’lumotlar to’plami yetarli darajada bo’lishi lozim. Foydalanish qulayligi deganda:  tur qiymatinining tezkor va murakkab bo’lmagan hisob-kitobi;  jadvallar bilan birga turpaket qiymatini hisoblash bo’yicha to’liq va tushunarli instruksiyalarning mavjudligi;  foydali ma’lumot (aviauchishlar jadvali, transfer qiymati, avtomobil ijarasi narxlari kabilar);  kurortlar bo’yicha mehmonxonalar ro’yxati, mavjud mehmonxonalar haqida qaydlar qilingan qirg’oq va alohida kurortlar kartalari betlari ko’rsatilgan mundarijaning mavjudligi tushuniladi. U yoki bu mamlakatga bag’ishlangan betlarni alohida rang, jadvallarni, narx kategoriyalari yoki xizmatlar to’plamini alohida shrift va rang bilan ajratish tavsiya etiladi. Barcha yo’nalishlar bo’yicha prays-listlar yagona tarzda bezatilishi (tayyorlanishi) lozim. Ma’lumot ishonchliligiga:  narx jadvallari amal qilish davrini ko’rsatish (narx jadvali strukturasini o’ylab olish zarur: so’zboshilar mavjudligi, ustunlarni variantlarning murakkablashuvi tartibida joylashtirish, mehmonxonalarni kategoriyasi va alfavit bo’yicha tartibga keltirish);  asos turpaket qiymatiga nisbatan to ’ liq xizmatlar to ’ plamini ( sug ’ urta , aviauchish , transfer , yashash , ovqatlanish , turagentliklarga komissiyalar va hokazo ) qo ’ shish va ular ro ’ yxatini keltirish ;  turli variantlar qiymatlarini ko’rsatish;  turning pirovard narxiga ta’sir qiladigan mehmonxonalar va nomerlar xususiyatlarini ko’rsatish (mehmonxonalar suratlari va ularning qisqacha bayoni);

 materiallarning doimiy yangilanishi va kataloglarning qayta nashr qilinishi bilan erishiladi. Turagentlar bilan hamkorlik shartlari va shakllari. Hamkorlikning barcha shartlari agent bilan tuziladigan uslubiy shartnoma shaklida pks ettirilishi kerak. Agar turagetlarga komissionlar to’lansa, unda bu komissionlar miqdori, shuningdek, uning mumkin bo’lgan o’sib borish harakteriga (yoki sotishlar hajmi uchun komissionlar miqdoriga) dalillar bo’lishi lozim. Kataloglarning oxirgi betlarida shartnoma hujjatlari umumiy kompleksining muhim elementi hisoblangan «Turistlar va turistik agentlarga turlarni sotishning umumiy shartlari» chop etiladi. Qoidalar aniq bo’lishi va ushbu turoperator tomonidan turistik bozorga taklif etiladigan barcha turar uchun umumiy shartlarni o’zida mujassam qilishi, shuningdek, hamkor ijrochilar talablarini ham hisobga olishi lozim. Agar umumiy qoidalar asosida yetarli tirajda nashr qilingan katalog mazkur turoperator mahsulotlari sotilayotgan turistik agentliklarda bepul tarqatilsa, bu qoidalarni bajarish mumkin deb hisoblanadi. Tabiiy, turagentlik mijozga ushbu qoidalar bilan tanishishni taklif qilishi shart. Tur shartlarining muhim elementi umumiy qoidalar bo’lib, ularga ahamiyat bermaslik mumkin emas. Xalqaro tajribada shunday hodisalar bo’lganki, unda sudlar asosiy matn shriftiga nisbatan mayda shriftda yozilgan shartlar va qoidalarai ahamiyatsiz sanab, ularni oraliq shartlari deb baholashgan. Qonunda katalogdagi qoida va shartlarning asosiy matnga nisbatan kichik shriftda yozilishi iste’molchining unga e’tiborsizligiga olib keladi, natijada, talablar mohiyati yaxshi anglanmaydi. Agar shunday holat yuz bersa, shartlarni buzgan iste’molchi javobgarligi choralari sezilarli darajada yengillashtiriladi yoki uning foydasiga qaror qabul qilinadi. Ba’zi nashrlarning jiddiy kamchiliklaridan biri turni tashkil etuvchi xizmatlarning sanab o’tilmasligi (masalan, pansion turi ko’rsatilmaydi, tur qiymatiga viza va sug’urta kirish-kirmasligining aniq emasligi), shuningdek, tur qiymati tarkibida u yoki bu xizmatlarning yo’qligi hisoblanadi. Keyingi masala -

aynan nima to’r qiymatiga qo’shilmaganligi haqida eslatma bo’lishi lozim. Masalan, ba’zida aviabiletlar narxi hisobga olinmaydi, bu esa turning oxirgi narxiga ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Agar asos narxga imkoni boricha ko’p qo’shimcha xizmatlar qo’shilgan bo’lsa, bu keyingi hisob-kitoblarni osonlashtiradi, ammo har bir ko’rsatilgan narxlar alohida belgilangan bo’lishi lozim. Boshqa tipik xatolar joylashtirish variantlarida va bolalarga beriladigan chegirmalarning batafsil bo’lmagan bayoni, tushunish qiyin bo’lgan ko’p raqamli murakkab jadvallar bilan bog’liqdir. Turizm industriya xodimlari ko’pincha: «Turfirma katalogi reklama hisoblanadimi? » - degan savolni berishadi "Reklama to’g’risidagi" Qonunga muvofiq katalog - reklama nashri bo’lib, turli maqsadlar va ma’lumotlar bilan huquqlar va jismoniy shaxsarga qilingan murojaatdir. Katalogda « Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish haqidagi» Qonunga zid kelmaydigan to’liq va ishonchli ma’lumot bo’lishi kerak. Ba’zi kataloglarda turistlar to’ldiradigan "bron qilish listi" bo’ladi va bu yerda muhim huquqiy oqibatlar yuzaga keladi. Agar turist turlarni yetkazishning aniq va umumiy qoidalariga tayaniladigan tur talabnomasiga imzo cheksa, bu ushbu qoidalar bilan tanishganini, ularni bajarish majburiyatini oladi va O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga muvofiq bu qoidalarga so’zsiz qo’shilishini bildiradi. Turoperator turist oldida, xizmatlarni kim ko’rsatishidan qat’iy nazar to’liq ma’suliyatni o’z zimmasiga oladi. Kataloglarni tarqatish yoki hamkorning so’rovi bo’yicha yoki kartotekaga asosan, yoxud yarmarkalar, ko’rgazmalar va boshqa ommaviy tadbirlarda amalga oshiriladi. Agar hujjat to’liq hajmda jo’natilmasa oldindan agentlikka namuna sifatida pozitsiyalarni kelishib olish va keyingi partiyalar buyurtmalarini rag’batlantirish uchun taklif qilingani ma’quldir. Kataloglarni tarqatish, ko’p hollarda, bepul amalga oshiriladi, ammo talab va harajatlarning oshishi ba’zi turoperatorlar pochta harajatlarining bir qismini turagent-oluvchilar zimmasiga yuklashiga olib keladi. Ko’pgina mamlakatlarda

bojxonadan o’tgan turistik nashrlar ko’pgina mamlakatlarda ratifikatsiya qilingan ikki xalqaro konvensiya asosida beriluvchi imtiyozlarga ega bo’ladilar. Ular turistik hujjatlarni, ma’lum qoidalarga rioya qilgan holda, bojlardan ozod qiladi. Bu tranzit rasmiyatchiliklar bilan bog’liq bojxona harajatlarini kamaytiradi, ammo to’laligicha bartaraf etmaydi. Konteynerlarda jo’natish ham harajatlarni sezilarii darajada qisqartirish imkonini beradi. Turistik yarmarkalarda qatnashish va tayyorgarlik ko’rish. Sotish bo’yicha hamkorlarni izlash uchun mo’ljallangan turistik birja ko’rgazma, yarmarkalarda qatnashish turoperator turmahsulotini harakatlantirishda ahamiyatli hisoblanadi. Mutaxassislar uchun mo’ljallangan ko’rgazmalar nisbatan samaraliroqdir. Chunki bu nafaqat o’z mahsulotini reklama qilish, balki bitimlar tuzish, yangi ish aloqalarini o’rnatish imkonini beradi. Hozirgi paytda dunyoning turli mamlakatlarida o’nlab xalqaro turistik yarmarkalar, ko’rgazmalar, birjalar o’tkaziladi va ular doirasida o’z firmasi hamda mahsulotini tanishtirish, shartnomalar tuzish, yangi hamkorlar topish, tashrif byuruvchilar va jurnalistlarning keng doirasi orqali ma’lumot tarqatish, ish tajribasi almashishning keng imkoniyatlarini beradigan seminarlar, press-konferensiyalar, prezentatsiyalar va boshqa tadbirlar tashkil qilinadi. Nisbatan yirik tadbirlar quyidagilar hisoblanadi: Berlindagi turizm bo’yicha xalqaro birja (ITB) - har yili mart oyi boshlarida o’tkaziladi; Londondagi Butun jahon turistik yarmarka har yili noyabr oyining ikkinchi dekadasida o’tkaziladi; Madriddagi xalqaro turizm ko’rgazmasi - har yili yanvar oxirlarida o’tkaziladi [G’ITUR]. O’zbekistonda oxirgi yillarda yangidan-yangi ko’rgazma va yarmarkalar paydo bo’lmoqda. 1994 yildan boshlab Toshkentda har yili oktabr oxirlarida Toshkent Xalqaro turistik Yarmarkasi (TITG’) o’tkaziladi. Bu tadbirlarning farqli jihati turizm industriyasining professional xodimlarga yo’naltirilganligi va keng matbuot doirasida amalga oshirilishidir. Bu kabi tadbirlar qatnashchilari milliy turistik tashkilotlar va uyushmalar, turoperator va turagentlar, mehmonxonalar,

transport, sug’urta, avtomobil ijarasi kompaniyalari, maxsuslashgan nashriyotlar, ilmiy tashkilotlar, turizm bo’yicha o’quv yurtlari hisoblanadilar. Maxsuslashgan ko’rgazmalarda qatnashish turmahsulotni harakatlantirish ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. Ko’rgazma faoliyatining asosiy maqsadi - bir tomondan, iste’molchi va sotuvchi firmalarga ulkan miqdordagi turistik takliflar orasida yo’nalish topa olishiga yordam berish, ikkinchi tomondan, turoperatorga sotish bo’yicha talablarini sifat va miqdoriy jihatdan qondira oladigan boshqa mamlakat va regionlarda hamkor topishga yordam berishdir. Shuning uchun bu yerdagi reklamalar ko’rinishi va tarkibi bo’yicha katta tijorat harakteriga ega - narx, bron qilish shartlari, mavsumiylik, xizmat ko’rsatish klassi, kutiladiganxizmadar haqidaxabar qiladi, mehmonxonalar tasvirini beradi va hokazo. Ko’rgazmalarda qatnashish hamkorlik aloqalarini kengaytirish bo’yicha istiqbolli faoliyat sifatida ko’rib chiqiladi. Ko’rgazmalarda qatnashish to’lov asosida amalga oshiriladi. Qatnashchilar va tashrif buyuruvchilarning ko’pchiligi har yili o’tkaziladigan bunday tadbirlar turistik korxonalarning muvaffaqiyatli ishlashi uchun ahamiyatli ekanligini bildiradi. Ko’rgazma tadbirlari quyidagi belgilariga ko’ra klassifikatsiya qilinadi: - o’tkazilish maqsadlari bo’yicha (savdo va ma’lumot, tanishuv); - o’tkazilish chastotasi bo’yicha (davriy, har yili, mavsumiy); -eksponatlar taklifi harakteri bo’yicha (universal, tarmoqli, maxsuslashgan) - qatnashchilar tarkibi bo’yicha (hududiy, hududlararo, milliy, xalqaro). Savdo ko’rgazmasi tadbirlari mavsumiy hisoblanib, birjalar harakteriga ega (masalan, navbatdagi mavsum boshida o’tkaziladigan "Turinfo" birjasi, turoperatorlar turagentlar va iste’molchilarga turli yo’nalishlar bo’yicha o’z mahsulotlarini taklif etadilar). Bu birja davriy ravishda "Aerostar" mehmonxonada (Moskvada) o’tkaziladi, unda kelayotgan mavsum uchun shakllantirilgan tayyor turpaketlar taklif qilinadi. Bunday ko’rgazmalar, odatda, hududiy hisoblanadi. Universal va ko’p tarmoqli ko’rgazmalar muntazam harakterga ega bo’lib, har yili o’tkaziladi va milliy hamda xalqaro darajadagi tadbirlar hisoblanadi.

Masalan, Moskvada o’tkaziladigan MITT xalqaro ko’rgazmasi, har yili mart oyida o’tkaziladi. Unda tarmoq korxonalari (mehmonxonalar, transport kompaniyalari), shuningdek, Rossiya turizm bozoridan manfaatdor mamlakatlar vakillari qatnashadilar. Ko’rgazmalarda qatnashishdan foyda va unga qilinadigan harajatlar ko’rgazma uchun qo’yilgan kapitalga foyda matritsasida namoyish qilinadi: Kirish (harajatlar)  Maydonlar/stendlar ijarasi  Stend komandasiga to’lovlar  Ko’rgazma namunalari  Transportirovka  Chiptalar  Xizmat safari harajatlari  Mehmonxona  Joylashtirish  Vaqt sarfi  Ofisda bo’lmaslik  Baholash uchun kuch va imkoniyatlar sarfi  Ko’rgazma sotuvi uchun maxsus narxlar  Tayyorlov ishlari  Mijozlarga, agentlarga ma’lumotlar  Tashrif buyuruvchilarni tahlil qilish  Matbuot ma’lumoti Chiqish (foyda)  Haridorlar bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa  Bozorda yo’naltirilganlik  Katta e’tiborni jalb qilish  Mahsulotni namoyish qilish  Yangi hamkorlar/ aloqalar  Yangi agentlar/distribyutorlar

 Mavjud aloqalarni qo’llab-quvatlash  Bir joy va bir vaqtning o’zida ko’p imkoniyatlar  Raqobatchilarni kuzatish  Jamoat munosabatlarining ajoyib salohiyati  Marketing ma’lumotlari mavjudligi  Yangi mahsulotlar  Mavjud mahsulotlar modifikatsiyasi  Bozor segmentini tahlil qilish  Matbuot bilan aloqalar  Strategik o’zgarish (egilish)larni tushunib yetish Matritsadan ko’rgazmalarning nima uchun o’tkazilishi va foydali chiqish ko’rinib turibdi. Ko’rgazma faoliyati uch bosqichli ishdan tashkil topadi: A) oldindan tayyorgarlik; B) ko’rgazma stendida ishlash; V) ko’rgazmadan keyingi ishlar. Har bir bosqich o’ziga xos jihatlarni harakterlaydi. 1.Oldindan tayyorgarlik - ko’rgazmani tanlash va unda qatnashish bilan bog’liq tashkiliy tadbirlarni o’z ichiga oladi. Yarmarkani tanlash . Ko’pgina kompaniyalar rahbarlari e’tiborlarini eng yirik birjalarga (FITUR kabi) qaratadilar. Agar firma barcha yo’nalishlar bo’yicha hamkorlarga ega bo’lsa va ular bilan muvaffaqiyatli hamkorlik qilayotgan bo’lsa, bu o’zini oqlaydi, albatta. Bu holda Berlin, London yoki Madriddagi dunyo forumlari ular bilan aloqa qilishning eng yaxshi joyi hisoblanadi. Ammo firma o’z kontragentlari doirasini kengaytirishga yoki o’zi uchun yangi yo’nalishlarni o’zlashtirishga harakat qilsa, u uchun hududiy ko’rgazmalar va professional tursalonlarda ishlash maqsadga muvofiqdir. Ko’rgazmaga tayyorgarlik ko’rish. Ko’rgazmada qatnashish qarorini bir yil avvaldan aniqlab olish lozim bo’ladi, yarim yil oldin esa stend va uskuna (jihoz)lar uchun haq to’lanadi. Shuni hisobga olish kerakki, ko’pchilik yirik ko’rgazmalarda

qatnashish talabnomalarini qabul qilish, ular boshlanishidan 3-4 oy avval, ITB kabi juda ahamiyatlilarida esa 6 oy oldin tugab bo’ladi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, potensial hamkorlar va mijozlarni maksimal jalb qiladigan milliy kollektiv stendlarda ishlar samaraliroqdir. Turfirma alohida qatnashishi bilan muzokaralarga va tayyorlanish ishlariga, stend ko’rilishiga, ayniqsa, individual dizaynga o’zini oqlamaydigan harajatlar qiladi. Shuning uchun tashkilotchilar bilan muzokaralarni va ma’lumot materiallari, kataloglarini olishni, stendlar bezashni, ma’lumotlarni katalog va marketing dasturiga qo’shishni o’z zimmasiga oladigan yagona ekspozitsiyalar tashkil qiluvchilar bilan ishlash foydaliroqdir. Hozirda birlashgan o’zbek stendlari ba’zi xalqaro ko’rgazmalarda qatnashmoqdalar. Shuni nazarda tutish lozimki, ko’pgina ko’rgazmalarda stendlarning minimal maydoni 9-12 m 2 ni tashkil qiladi (Milandagi BITda - 20 m 2 ). To’laqonli ishlash uchun esa faqat kollektiv stendlarda buyurtma berish mumkin bo’lgan 4-6 m 2 yetarlidir. Bunda firma - konsolidator xavf va ko’rgazma maydoni uchun oldindan to’lovlarni tashkil qilish harajatlarni o’ziga oladi va firma - eksponentlarni bu tashvishdan ozod qiladi. Ko’rgazma firmasi ko’rgazma ochilishidan oldin o’z eksponentlarining tayyorgarlik ishlarini tashkil qilish bilan shug’ullanadi (ko’rgazmaga eksponentlarning material va uskunalarini olib kelib beradi, stendlarni tayyorlash ishlarini oxirigacha olib boradi, kataloglarni oladi). Shuning uchun kollektiv stend qatnashchilari kelishlari bilan ishga tushib ketadilar, tayyorlanish ishlariga kuch va vaqt sarflamaydilar. Oldindan katalog yoki stend qatnashchilar ro’yxatini olish bilanoq hamkorlar va mijozlarni jalb qilishga kirishish lozim. Firma aloqani o’rnatishdan manfaatdor kompaniyalarga stendga tashrif buyurish taklifiiomalari bilan faks va xatlar jo’natadi. Stendlarga tashrif buyuruvchilar va potensial hamkorlarni jalb qilishning boshqa usullari ham bor. Masalan, xatlar, konvertlardagi shtamp va nakleykalar. Ko’rgazma boshlanishidan ancha oldin stendlarga tashrif buyurishni taklif

qiladigan, adresatlarga mo’ljallangan har bir pochta jo’natmasi nakleyka bilan belgilanadi. Ayniqsa, hamkorlar va manfaatdor haridorlarga individual taklifnomalar va nomi ko’rsatilgan taklifnomalar tarqatish yaxshi natijalar beradi. Taklif qilish uchun boshqa qiziqtirish usullarini ham topsa bo’ladi, masalan, stendda tushirilgan suratlarni yuborish, doimiy hamkorlarga esa avvalgi ko’rgazmaga kelganida tushirilgan suratni yuborish mumkin. Taklifnomalar ko’rgazma ochilishidan taxminan uch hafta oldin olingan bo’lishi lozim. Tashrif buyuruvchilarni jalb qilishning an’anaviy usullaridan ham foydalaniladi, ya’ni, maxsuslashtirilgan matbuot, kataloglar orqali reklama qilish. Shuningdek, ko’rgazmaga tayyorlanishda quyidagilar talab qilinadi:  avvalgi bo’lib o’tgan ko’rgazma kataloglarini diqqat bilan o’rganish;  ko’rgazma tashkilotchisidan qatnashuvchilarning dastlabki ro’yxatini olish va oldingi ko’rgazmalar ma’lumotlari bilan solishtirish;  har bir mahsulot kategoriyasi bo’yicha nazorat ro’yxatini tayyorlash, katalogdagi har bir qatnashchi bilan tanishib chiqish, raqobatchilarning mahsulotlari bilan tanishib chiqish va ularni ma’lumotlaridan foydalanish;  tashkilotchilargaf irmangizning to’liq nomini va boshqa ma’lumotlarini bildirish kerak;  ko’rgazmada taklif qilish uchun kompleks turpaketlar va alohida xizmatlarning qat’iy narxlarni belgilash;  o’z mahsulotlaringiz, stend loyihalari bo’yicha texnik varaqalar, prays- listlar tayyorlash;  avvaldan mahsulotlarni stendda qanday joylashtirishni aniqlab olish;  stend xodimlari uchun yozma ma’lumotlar, yordamchi illustratsiyalar tayyorlash;  tarqatish uchun ikki turda reklama bukletlarini tayyorlash:  bittasi - umumiy (imkoniyatlaringiz haqida), boshqasi - nisbatan batafsilroq (takliflaringiz bilan qiziqadigan mijozlar uchun);  hammasi yoki kamida ikkitasi xorijiy tillarni biladigan malakali stend komandasini tuzish;

 etarli miqdorda firma tashrifnomalarini tayyorlab qo’yish; Stendga tashrif buyuruvchilar bilan muloqotni osonlashtirish uchun qog’oz va maxsus blanklarni tayyorlash. Bunday blanklarni «Muzokaralar varag’i», «Tashrifbuyuruvchi varag’i», «Kontaktlar jurnali» deb atash mumkin. Ular quyidagilarni ko’rsatishi lozim: a) tashrif buyuruvchi nomi va lavozimi, firma haqida ma’lumot, firma qiziqishlari sohasi, mavjud munosabatlari va imkoniyatlari; b) manzil, kattaligi, egasi, oboroti, maxsus faoliyat sohalari kabi firma ma’lumotlari; v) o’zaro manfaatli sohalar; e) tashrif buyuruvchi bilan muzokaralar natijasi (hamkorlik imkoniyatlari, Imkoni bo’lsa, yuqorida tayyorlangan ma’lumotlarning hammasini kompyuter bazasiga kiritish kerak. Shuningdek, press-reliz, ma’lumotlar, fayllar yoki stendda qo’yish uchun videoroliklar tayyorlab qo’yish lozim. Avvaldan matbuot bilan munosabatlarni, o’z taqdimotlarini, press-konferensiyalarni, "aylana stol" larni o’tkazishni ham rejalashtirish zarur. Stendda ishlash stendning o’zini bezashdan boshlanadi. Dastlab ko’rgazmadagi stend joyi aniqlanadi. Joyni aniqlashda asosiy omil maqsadlar va firmaning budjet imkoniyatlari hisoblanadi. Ko’rgazma maydoni markazi, burilishlar va ko’rgazmaga kirish joylariga yaxshi e’tibor berish zarur. Biroq bu joylar qimmat bo’lishi mumkin. Burchak stendlari va yo’laklardagi stendlar foydalanish uchun qulaydir. Qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun kompaniyani qanday tanishtirish ma’qulligini aniqlab olish lozim: uni rivojlangan, zamonaviy kampaniya sifatida tanishtirish yaxshimi yoki, aksincha, o’zini tutishni biladigan an’anaviy firma sifatida tanishtirish kerakmi. Shakl, rang va dizayn siz istagan obrazni yaratishga yordam beradi. Namoyish qilishda o’tib ketayotgan tashrif buyuruvchilarning diqqatini jalb qiladigan usullardan foydalanishga harakat qiling.

Bir necha ko’rgazmada har yili qatnashish istagingiz bo’lsa foydalaniladigan ekspozitsiya materiallari ko’p marotaba transportirovka qilishga yaraydigan bo’lishi kerak. Turli ko’rgazmalarda foydalanish uchun ko’p martalik modullarni sotib olish maqsadga muvofiqdir. Bu harajatlarni sezilarli darajada qisqartiradi. Ko’rgazmada firma qatnashishini tashkil qilishda quyidagilarni amalga oshirish lozim: 1. Ko’rgazma ma’muriyatidan stendlar demontaji va ko’rilishi uchun kim javobgarligini aniqlab olish kerak. Bu stend turini tanlashda va harajatlarni aniqlashda muhim omil bo’lishi mumkin. 2. Ekspozitsiyada qaysi mahsulot qanday joylashtirilishini aniqlab olish. 3. Taklif etilayotgan xizmatlarni qay holatda yaxshiroq namoyish etish mumkinligini bilish (videoko’rsatuv, maketlar va boshqalar). 4. Stendda qanday maishiy xizmatlar (elektr, suvoqimi, saqlash, olib kelish) bo’lishi va tashkil qilinishi kerakligini bilish. 5. Qanday transport turi zarurligini aniqlash. Eksponatlarning shakli, o’lchami va og’irligi transport tanlashni aniqlaydi. 6. Ko’rgazma ichki qoidalarini, tartiblarini va cheklashlarni bilish. Har bir ko’rgazmaning o’z qoidalari va cheklashlari mavjud. Ko’rgazma qatnashchilari uchun barcha zarur ma’lumotlar qo’llanmada mavjud bo’ladi. Bunday qo’llanmalar tarkibi ko’rgazma o’zgarishiga qarab o’zgarishi mumkin, ammo umumiy g’oya eksponent uchun tashkiliy masalalarni hal qilishni maksimal osonlashtirishga qaratilgan. Qatnashchi qo’llanmasida quyidagi ma’lumotlar bo’lishi lozim: ko’rgazma ishi jadvali va qoidalari, umumiy reja, turli maishiy xizmatlar uchun talabnomalar blanklari, ro’yxatga olish, shuningdek, transportirovka, olib kelish va reklama ma’lumotlari. Ekspozitsiyalarni rejalashtirishda o’z mahsulotingizning bo’ladigan namoyishini tahlil qilib olish maqsadga muvofiqdir. Birinchidan , siz nimani namoyish qilmoqchi ekanligingizni aniqlab olish zarur: firmanimi, texnologiyalarnimi, mahsulot yoki xizmatlarnimi.

Ikkinchidan , eksponatlar tanlash bo’yicha quyidagi savollarga javob topish lozim:  Firma ishlab chiqqan barcha mahsulotlarini namoyish qiladimi yoki alohida tanlangan mahsulotlarnimi?  Ko’rgazmada aynan nimani ko’rsatish kerak va qaysi mahsulotlar yangi hamda raqobatchilarnikiga qaraganda ustunlikka ega?  Qaysi jihatlarga alohida urg’u berish lozim?  Siz eksponat qilmoqchi bo’lgan mahsulot hayotiylik davrining qaysi bosqichida turibdi?  Qaysi mahsulot potensial mijozlaringizning maqsadli guruhi talablariga mos keladi?  Stendda dizayn to’g’ri qilinganmi? Ekspozitsiyalar va reklama materiallarining rang gammalari ko’rgazmaga tashrif buyuruvchilari didlariga mos keladimi?  Joylashtirish vositalari va boshqalarning maketlarini, namoyish videoversiyalarini tayyorlash kerakmi? Videomateriallar va grafik tabloda nima ko’rsatilishi lozim?  Sizga qanday o’lchamdagi stend zarur? Uchinchidan, stendda qanday harakat va tadbirlar o’tkazishni rejalashtirish:  mahsulot namoyish qilish;  to’g’ridan-to’g’ri sotish;  muzokaralar;  stendda o’tkaziladigan tadbirlar (seminarlar, lotereyalar, o’yinlar, namoyishlar, artistlar chiqishi, konkurslar);  firma taqdimoti;  mahsulot va xizmatlarning harakatli ko’rsatilishi;  so’rovlar, anketalar o’tkazish;  mahsulot izlanishini o’tkazish;  personalni tayyoriash uchun oldindan tayyorgarlik ko’rish zarur.

Bularning hammasi stend o’lchami, konfiguratsiyasi va jihozlanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. To’rtinchidan, avvaldan yordamchi zonalar - ofis, muzokara xonasi, oshxona, garderob, personal dam olish xonasi, reklama materiallarini saqlash uchun joy kabilarni tayyorlab qo’yish kerak. Stendni bezashga ijodiy yondashish kerak. Stend qanchalik o’zgacha va qiziqarli bo’lsa, o’ziga shuncha ko’p odamlarni jalb qiladi. Stend bezatilishi korxona uslubiga, faoliyat turiga va tashrif buyuruvchilar kutishlariga mos kelishi lozim. Bu tashrif buyuruvchilarning firma stendiga ishonchini ta’minlaydi. Stendlarni bezash vositalari va ekspozitsiyalarni ko’rsatish usullari juda ham ko’pdir. Ularni tanlash firma yo’nalishiga, maqsadlariga, imkoniyatlariga, mahsulot turlariga, shuningdek, firma qatnashadigan ma’lum ko’rgazma kabi parametrlarga bog’liqdir. Kompozitsiyalarni yaratish va bezatish vositalari:  bayroqlar, yorliqlar, transparantlar;  firma logotiplari;  diagrammalar, mozaika, fotooboylar;  gullar, yashilliklar, daraxtlar;  original konstruksiyalar, fontanlar;  havo sharlari va zondlar;  rangli panellar;  devoriy taqinchoqlar, panno;  haykallar, vazalar, keramika;  maneken vaboshqalar. Bu vositalar yordamida turli predmetlar o’z g’oyasiga ega bo’lgan yagona kompozitsiyaga birlashadilar. Ekspozitsiyalarni ko’rsatish usullari:  statik demonstratsiya;  harakatdagi demonstratsiya;

 tashrif buyuruvchilarga ko’rish, tatib ko’rish, eshitish, hidlash, tegib ko’rish, harakat qilish imkonini berish;  o’yin namoyishi;  obektlarni texnik vositalar yordamida namoyish qilish (kompyuter videotexnikasi, lazer qurilmasi va boshqalar). Bunda shuni unutmaslik kerakki, ko’rgazma - bu yuzlab turistik firma va korxonalar qatnashadigan ajoyib ommaviy tadbirdir. Unda qatnashchilarning har biri o ’ z stendini taqdim etadi . O ’ z stendiga tashrif buyuruvchilarni jalb qilish uchun quyidagilardan foydalanadilar :  harakatlanadigan obektlar;  tirik obektlar (jonivorlar);  tarixiy , ertak , teatr va cho ’ milish kiyimlari kabi turli xilda kiyingan odamlar ;  original yoritish va oranjirovka;  stend ustida sharlar, transparantlar, tablo;  musiqiy ansambl, tovush effektlari;  optik va lazer effektlari;  katta ekranlarda qiziqarli bo’lgan kompyuter videoroliklari;  kutilmagan ob’ektlar (stend o’rtasida katta palma);  zaldagi original ko’rsatkichlar. Bular ichidan sizning mahsulotingiz va kompaniyangiz uchun nisbatan qulay, foydalisini tanlash va foydalanish zarur. Stenddagi kompaniya logotipiga alohida e’tibor qaratish lozim. Logotip ko’zga tashlanadigan hajmda bo’lishi kerak. Kompaniya nomi ko’rinadigan joyda va oson o’qiladigan bo’lishi lozim. Tashrif buyuruvchi quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:  stendning ko’rinishi. Stend diqqatni o’ziga jalb qilishi uchun ajralib turishi kerak;  firmaning logotip yoki nomi ko’zga tashlanib turushi lozim;

 Mahsulot reklamasi. Buning uchun ko’rish, o’qish va tushunish oson bo’lgan panellar, plakatlar, sarlavha kabi vizual vositalardan foydalaning. Agar tashrif buyuruvchi uch sekund ichida stendingizga razm solishga ulgurmasa, u ma’lumotlar nisbatan qulay joylashtirilgan tomonga o’tib ketadi. Ko’rgazmada ishlayotgan komandaga qarab umuman turistik firmaga baho beriladi. Shuning uchun stend presonalini tanlash ham alohida e’tiborga ega. Professional tayyorgarlik va xorijiy tilni bilish bilan bir qatorda birinchi darajada tashrif buyuruvchilar bilan muloqotda bo’la olish qobiliyati ahamiyatlidir. Ayniqsa, ko’rgazma komandasi oldindan muzokaralarni olib borishga o’rgatilgan bo’lsa ayni muddaodir. Har bir stendga tashrif buyuruvchi potensial mijozdir, unga ega bo’lish esa san’atdir. Buning uchun esa boshidan mijozlarga e’tibor berish lozim. Stendga tashrif buyuradigan har bir mijozga alohida e’tibor bilan muomala qilish kerak: uning tashrifnomasini olish, «kontaktlar jurnali»da kelish maqsadini qayd qilish lozim. Unda kelish sanasi, suhbat predmeti, muzokaralarning qisqa natijasi kiritiladi va tashrif noma biriktilib qo’yiladi. Ekspertlar ta’kidlashicha, o’rta hisobda 70% suhbatlar "Sizga qanday yordam bera olishim mumkin?" savolidan boshlanadi. Bunday siyqasi chiqqan savoldan keyin suhbat bir necha sekundda tugaydi. Shuni hisobga olish kerakki mijoz, odatda, diqqat markazida bo’lishni xohlaydi. Bunga mijoz nuqtai nazarini hisobga olib erishishimiz mumkin: «Biz .... tashkil qilamiz» o’rniga «Siz ...da bo’lasiz» yoki 2Men sizga ...ni ko’rsatmoqdaman» o’rniga «Siz bu yerda... .ni ko’rmoqdasiz» deyilsa ma’qul bo’ladi. Bunday murojaat mijozni stendga yanada jalb etadi. Stendda kamida ikki xodim ishlashi lozim. Biroq qiladigan ishi rejalashtirilmagan va tashkil qilinmagan bo’lsa, bunday paytda katta komanda ham ishga foyda keltirmaydi. Ko’rgazma ishining asosiy qoidalari:  o’z stendingiz komandasiga muntazam instruktaj o’tkazib turing;

 stendga keladigan har bir tashrif buyuruvchi uchun do’stona munosabatda bo’ling;  stendingizda xizmat qiladigan xodim kamida ikki kishi bo’lishi lozim;  qo’l ostingizda yetarli ma’lumot materiallariga ega bo’ling;  har bir tashrif buyuruvchining ismi, kasbi, kompaniyasi, kelish maqsadi, qiziqishlari, savollari bo’yicha ro’yxatga oling;  unga firmangiz tashrifnomasini bering va undan firmasi yoki kompaniyasining tashrifnomasi yoki bukletini so’rang. Bu sizning tashrif buyuruvchiga qiziqishingizni bildiradi;  ko’rgazma joyida ichmang, chekmang, ammo tashrif buyuruvchilarga doimo kuldon taklif qiling (agar ular cheksa yoki chekayotgan bo’lsa);  har kuni ko ’ rgazma ochilishidan oldin eksponatlaringizni tekshiring va to ’ g ’ rilab qo ’ ying ;  ko’rgazmada raqobatchilaringiz stendlarini ko’rib chiqish uchun vaqt ajrating. Siz bu yerda uchratishingiz mumkin bo’lgan barcha kompaniyalar nomlarini tekshiring va yozib qo’ying. Yarmarkadan keyingi ishlar . Ko’rgazmada qatnashish - bu faqatgina ishning boshlanishi hisoblanadi. Keyingi ishlar turli maqsadli guruhlar bo’yicha turlicha tashkil etiladi. Ko’rgazma tugaganidan keyin olingan tashrifnomalar va «kontanklar jurnali» hisobga olib, muhim mijozlarga minnatdorchilik xatlari va fakslar jo’natiladi, ma’lumot materiallari, shartnomalar loyihalari yuboriladi, keyingi uchrashuvlar haqida ular bilan muzokaralar olib boriladi. Keyin diqqat bilan ko’rgazma katalogini qayta ko’rib chiqish lozim va ko’rgazma ishi mobaynida uchrashish imkoni bo’lmagan firmalarga so’rovlar va tijorat takliflarini jo’natish lozim. Matbuot to’g’risida ham unutmaslik kerak. Jurnalistlarga ko’rgazma, o’tkazilgan taqdimot to’g’risidagi hisobot, suratlar jo’natiladi. Ko’rgazmadan keyingi nazorat savollari:

 ko’rgazma stendiga tashrif buyurganlardan sizni qiziqtirganlari bilan aloqalarni o’rnating. Yozma ravishda stendga kelgani uchun minnatdorchilik xatini yuboring. Buni kechi bilan ko’rgazma yopilganidan keyin bir xafta o’tmasdan qilish lozim. Xatingizda kelajakda hamkorlik qilish bo’yicha muzokaralar o’tkazish uchun sizning va vakilingizning boradigan taxminiy vaqti to’g’risida bildiring.  Tashrif buyuruvchi sizning ko’rgazma stendingizdan to’liq ma’lumotlarni olganligiga ishonchingiz komil bo’lsa ham uni qiziqtirishi mumkin bo’lgan ma’lumotlarni jo’nating. Tashrif buyuruvchilarga tarqatish uchun axborot ko’rinishida firmangiz, mahsulotlaringiz imkoniyatlari haqida ma’lumot varaqalarini tuzing.  Shunday ma’lumot varaqalari nusxalari bilan o’z aget va vakillaringizni ta’minlang.  o’z xodimlaringiz uchun tashrif buyuruvchilar yoki tegishli kompaniyalar bilan munosabatlarni yo’lga qo’yishi uchun oxirgi muddatlarni belgilab qo’ying.  ko’rgazma yopilganidan keyin uning natijalarini baholang va muhokama qiling.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasining “Turizm to’g’risida”gi qonuni. // «Xalq so’zi» gazetasi, 1999 yil 14 sentyabr. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 27 iyuldagi “O’zbekturizm Milliy kompaniyasini tashkil etish to’g’risida”gi Farmoni. // «Xalq so’zi» gazetasi, 1992 y. 28 iyul. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Buyuk ipak yo’lini qayta tiklashda O’zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni. // «Xalq so’zi» gazetasi, 1995 y. 3 iyun. 4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infrastrukturasini barpo qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. // «Xalq so’zi» gazetasi, 1995 y. 4 iyun.

Похожие

Turli sohalarda standartlashtirish

Turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar hisobi

Turli bozordagi raqobatli strategiyalar va firmaning raqobatli pozitsiyalari

Xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida axborot tizimlari va tеxnologiyalari.

Iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risidagi turli xil nazariya va qarashlar