Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фанининг мақсади ва вазифалари - Экономика - Рефераты

Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фанининг мақсади ва вазифалари

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

69.6376953125 KB

Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фанининг мақсади ва вазифалари Режа : 1.Хизмат кўрсатиш соҳасининг социал иқтисоди мазмуни. 2.Хизматлар таснифи. 3.Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фани иқтисодиёт фанларининг таркибий қисми ва билимлар соҳаси. 4.Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фанининг предмети ва ўрганиш усуллари. 5.Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фанининг мақсади ва вазифалари.

1.Хизмат кўрсатиш соҳасининг социал-иқтисодий мазмуни Мамлакатимиз ва чет эл олимларининг таъкидлашларича, хизматлар соҳасининг миллий хўжаликлар ва дунё иқтисодиётидаги ўрни тобора ўсиб бормоқда. Хизматларнинг хўжалик фаолиятига таъсири нафақат кучаймоқда, балки кўп қиррали тавсифга эга бўлиб, ишлаб чиқариш жараёнларида, аҳоли даромадларини шакллантиришда, айрбошлашда, ижтимоий маҳсулотни шакллантиришда кўпроқ кўзга ташланаётганини кўриш мумкин. Бу хизматларни иқтисодий категория сифатида назарий таҳлил этиш ва унинг моҳиятини аниқлаш зарурдир. Ўзбекистонда замонавий бозор муносабатларининг шаклланиши натижасида хизмат тушунчасига кенг маънода қаралмоқда. Кундалик ҳаётда ҳам у кенг маънода ишлатилади: кимгадир пуллик ва пулсиз, сўз ёки иш билан шахсий ва социал ундаш орқали наф келтириш тушунилади. Ёрдам келтирувчи ҳаракатлар кўзда тутилади. Мамлакатимизда XX асрнинг 80 йиллар охирига қадар иқтисодий адабиётларда хизматлар муаммоси кам ўрганилган. Хизматларни ишлаб чиқариш жараёнида қиймат яратилмайди, фақат миллий даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш натижасида истеъмол қилинади деб қаралган. Ўша даврда моддий ишлаб чиқариш ва хизматлар ишлаб чиқариш ўртасида аниқ чегара қўйилган. Фақат моддий ишлаб чиқариш даромад яратади, деб ҳисобланган. Ўзбекистоннинг замонавий бозор муносабатларига ўтиши иқтисодиётда хизматлар категориясига янгича қарашларни шакллантирди. Илмий ишларда хизматларнинг иқтисодий табиати аниқлаштирилмоқда ҳамда ҳозирги замон бозор иқтисодиётига боғлиқ ҳолда барча хизмат кўрсатиш соҳасининг истиқболли йўналишлари аниқланмоқда. Хизмат кўрсатиш соҳаси хизматлари ижтимоий тавсифга (умумжамият аҳамиятига) эга. Ушбу соҳа ўз хизматларини юридик шахсларга ҳамда аҳолига таклиф қилади. Аҳолига кўрсатилаётган хизматлар − социал тусдаги хизматлардир.

С.И. Ожегов тузган Словарь русского языкада социал тушунчасига қуйидагича изоҳ берилган: Социальный. ая, ое. Общественный, относящийся к жизни людей и их отношениям в обществе. Бундан кўриниб турибдики, социал атамаси ижтимоий тавсифга эга бўлиб, у инсонлар ҳаётига ва уларнинг жамиятдаги муносабатларига тааллуқлидир. Шу сабабдан ҳам инсонларга кўрсатилаётган хизматларни социал хизматлар, деб аташ мақсадга мувофиқдир. Маълумки, иқтисодиётда рўй бераётган жараёнлар ва уларни ҳаракатлантирувчи механизмлар хусусида аниқ тасаввурга эга бўлиш учун уларнинг мазмун моҳиятини билиш зарур бўлади. Шу нуқтаи назардан хизматлар кўрсатиш соҳасининг назарий методологик асосларини тадқиқ этиш муҳим муаммолардан бири ҳисобланади. Луғатларда хизмат ва сервис тушунчаларининг луғавий маъноларини, иқтисодий адабиётларда эса бу тушунчаларнинг иқтисодий моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилинган. Жумладан, С.И. Ожегов тузган Словарь русского языкада Услуга. Действие, приносящее пользу, Бытовые удобства, предоставляемые кому н. яъни наф келтирувчи ҳаракат, кимгадир маиший шароит тақдим этиш, деган маънода изоҳ берилган. Ушбу луғатда: Сервис ҳам хизматдир, дейилган. Демак, мазкур луғатда хизмат ҳамда сервис бир хил ва улар кимгадир маиший шароит яратадиган, наф келтирадиган ҳаракат, деб қаралган. АҚШнинг Небраска штати университети иқтисодиёт профессори Кэмпелл Р. Макконнелл ва Вашингтон штати Тинчокеан Лютеран университети иқтисодиёт профессори Л.Стэнли БРЮларнинг Экономикс: Принципы, проблемы и политика номли асарининг Тушунчалар ва атамалар луғати қисмида (2 том). Хизмат − бу сезиб бўлмайдиган (кўзга кўринмайдиган) ва унинг ўрнига қийматга эга бўлган қандайдир нарсани истеъмолчи, фирма ёки ҳукумат томонидан тақдим этилишидир, дейилган. Қайд этилган манбаларда келтирилган фикрлардан хулоса қилиш мумкинки, хизмат ва сервис мазмунан ўхшаш категориялар бўлиб, ўз

истеъмолчиларига наф келтирадиган фаолият туридир. Бизнинг фикримизча, хизмат тушунчаси сервис тушунчасини ўз ичига қамраб олади. Иккинчиси биринчисини тўлдиради ва у қўшимча хизмат кўринишида бўлади. Замонавий бозор иқтисодиёти шароитида ташкил этилган хизматларни ишлаб чиқариш – бу хизматлар корхонаси эгаси учун қўшимча қийматни ишлаб чиқаришдир. У уни аванслаштирилган капиталга фойда шаклида олади. Товар капитали ‒ ишлаб чиқариш соҳасидаги фойданинг ўртача меъёрини шакллантиришда қатнашади. Савдо капитали ўзига товарни сотишни олади ва шу тариқа уни саноат капиталидан озод қилади. Бунинг учун саноат капитали унга қўшимча қийматнинг бир қисмини беради. Худди шундай ҳолат қолган турдаги хизматларда ҳам кузатилади (ссуда капитали хизматлари ва бошқалар). Савдо ва ссуда капитали саноат капиталига қарама қарши бўлмайди, балки у билан органик жиҳатдан боғлиқ бўлади, функционал жиҳатдан уни тўлдиради ва яратилган қиймат ва қўшимча қийматни тақсимлашда ва қайта тақсимлашда қатнашади. Хизмат − бу бажарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги ўзаро муносабатлар натижаси. Хизмат − бу истеъмолчи эҳтиёжларини қондириш бўйича бажарувчининг фаолияти. Функционал нуқтаи назаридан аҳолига кўрсатилаётган хизматлар моддий ва социал маданий кўринишга эга. Моддий хизмат – бу истеъмолчисининг моддий маиший эҳтиёжларини қондириш бўйича хизмат. Социал маданий хизмат – бу истеъмолчининг маънавий ва интеллектуал эҳтиёжларини қондириш ва унинг меъёрлари ҳаёт кечиришини таъминлашга қаратилган хизматдир. У инсоннинг соғлиғини сақлаш ва тиклаш, шахснинг маънавий ҳамда жисмоний ривожланишини таъминлайди. Социал маданий хизмат таркибига тиббий, маданий, туризм, меҳмонхона, таълим хизматлари ва бошқалар киради.

Хизмат кўрсатиш фаолияти билан шуғулланувчи субъектлар истеъмол қийматини яратади. Хизмат одатда буюмлаштирилган шаклда бўлмайди. Шу сабабли, хизматлар бозори бошқа бозорларга ўхшамайди. Биринчидан, хизмат − уни тақдим этгунча мавжуд бўлмайди, у тақдим этиш жараёнида яратилади. Бундай ҳолат, табиийки, икки ҳар хил сотувчининг таклифини таққослаш имконини бермайди, агарда маҳсулот бир хил бўлсада. Бундай таққослаш фақат хизматни олгандан сўнг бўлади. Моддий шаклдаги товарларни эса унинг харидидан олдин турли усуллар билан таққослаш мумкин. Табиийки, хизматлар бозорида амалга ошириш мумкин бўлган нарса кутилаётган ва олинган нафларни таққослаш мумкин. Иккинчидан – хизматларни тақдим этиш кўпинча махсус билимлар ва маҳорат талаб этади, уларни харидор, нафақат, баҳолаш, балки тушуниш имконига ҳам эга эмас. Хизматларни тақдим этишдаги ноаниқликнинг юқори даражаси мижозни ноқулай аҳволга туширади. Бу қайсидир даражада хафагарчилик, хавфсираш туйғуларини келтириб чиқаради. Мижоз одатда битта сотувчи (туристик агент, туристик корхона ва ҳоказолар) билан ишлашга ҳаракат қилади. Бундай ҳаракат (инерция) сотувчи учун манфаатлидир. Чунки, бундай алоқа мижоз томонидан қайтарилиши мумкин. Бу сотувчининг маҳсулот (хизмат)ни сотиш учун муҳим омил ҳисобланади. У қарийб барча хизматлар бозорига тааллуқлидир. Туристик хизмат тақдим этувчи ва уни истеъмол қилувчи ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг қайтарилиб туришини − биринчисининг самарали фаолияти деб баҳолаш мумкин. Хизматлар одатда номоддий бўлади. Уларнинг барчаси қуйидаги тавсифларга эга: • ҳис қилмаслик; • ишлаб чиқариш ва истеъмолнинг ажралмаслиги; • сифатнинг ўзгарувчанлиги; • сақлаш имконининг бўлмаслиги.

Хизматларнинг ҳис қилинмаслиги шуни англатадики, уларни намойиш қилиш, таъмини татиб кўриш ёки олишга қадар ўрганишнинг имкони бўлмайди. Харидор хизматни олишдан олдин ва кейин ҳам нима сотилаётганлигини аниқлаши ва баҳолаши қийин ҳисобланади. У хизматлар сотувчисининг сўзига ишонишга мажбур бўлади. Хизматларнинг ҳис қилинмаслиги сотувчи фаолиятини қийинлаштиради. Хизмат кўрсатишда ҳар доим иккита муаммо вужудга келади. Бу бир томондан, мижозларга ўз товарини кўрсатиш ўта қийин ҳисобланади, иккинчи томондан янада қийинроғи мижозларга, улар нимага ҳақ тўлаётганлигини тушунтириш ҳисобланади. Сотувчи фақат хизматларни тақдим этгандан сўнг харидор қандай афзалликларга эга бўлишлигини таъкидлаши мумкин. Хизматлар бажарилганидан сўнг уларни баҳолаш мумкин. Шундай хизматлар мавжудки, мижоз уларни олгандан кейин ҳам баҳолаш имконига эга эмас (масалан, тиббий хизматлар). Шунинг учун хизматлар сифатининг асосий меъзони бўлиб, мижознинг хизматини адо этиш учун мурожаат қилганидан кейин оладиган наф ҳисобланади. Туристик меҳмонхона хизматлари сифати тўғрисида мижоз асосан хизматни ёритувчи реклама материаллари, корхонанинг ташқи кўриниши, унинг жиҳозланиши, корхона ходимларининг касбий маҳорати, уларнинг мижозларни ўзларига жалб эта олишлари, хизмат ҳақида тўлиқ ахборот бера олишлари, корхона имиджи (обрўи) ва бошқаларга қараб баҳолаши мумкин. Мижоз томонидан харид қилинаётган хизматларни каталоглар ва проспектлар, буклетлар ва видеофильмлар ва бошқалар орқали кўриши мумкин. Бундай виртуал қатор туристик хизматларни материализация қилиш имконини беради. Юқорида қайд этилганидек, туристик хизматларнинг муҳим хусусиятларидан бири, уни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишнинг ажралмаслигидир. Моддий товарлар учун эса, уларни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишда вақт ҳамда масофа оралиғининг мавжудлиги

тавсифлидир. Бошқача қилиб айтганда, харидор ушбу товарни ким (қанақа одам) ишлаб чиқарганини, ўша пайтда унинг кайфияти қандай бўлган, ташқи тузилиши қандай эканлигини ҳеч қачон билмайди. Туристик ва меҳмонхона хизматларини кўрсатишда тамоман бошқача ҳолат кузатилади − хизматни ишлаб чиқариш жараёни, унинг истеъмоли билан бир вақтда содир бўлади. Хизматларнинг кўпчилик турлари, уларни тақдим этиш жараёнидан ажралмайдиган хусусиятга эга. Жумладан, меҳмон хонада мижозга хизмат кўрсатиш меҳмонхона хизматчиларидан ажралмасдир, ресторанда – официантдан, чипталарни сотиш хизматларида – кассирдан. Шуни таъкидлаш лозимки, кўрсатилаётган туристик ва меҳмонхона хизматлари, уларнинг қандай кўрсатилаётганлиги билан аҳамиятлидир. Шу нуқтаи назардан туризм ва меҳмонхона хўжалиги индустриясида ходимларни, уларнинг касбий маҳоратига кўра танлаш ва зарурият туғилганда қайта ўқитиш ўта муҳим аҳамиятга эгадир. Ишлаб чиқариш ва истеъмолнинг ажралмаслиги натижаси ‒ хизмат сифатининг ўзгарувчанлиги ҳисобланади. У ким томонидан тақдим этилаётганлигига сезиларли даражада боғлиқ бўлади. Масалан, бир меҳмонхонада юқори сифатли сервис кўрсатилса, иккинчисида – пастроқ даражада бўлиши мумкин, бир меҳмонхона хизматчиси хушмуомалалиги ва очиқ кўнгиллиги билан хизматини қойиллатса, иккинчиси – қўпол муомаласи билан мижозини йўқотиш мумкин. Хизмат кўрсатиш корхонаси ходими кунлик иш шароитига қараб турлича хизмат кўрсатади. Хизматлар сифатига икки гуруҳ омиллар таъсир кўрсатади. Биринчи гуруҳ омиллари бевосита корхона ходимларини бошқариш билан боғлиқ. Хизматлар сифатининг ўзгариб туришига, аксарият ҳолларда, ходимларнинг малакасига, уларнинг ишга масъулиятли ёндашишига бориб тақалади. Хизматларнинг талаб даражасида кўрсатилмаслигига коммуникация ва ахборотнинг етишмаслиги, ходимларнинг паст малакаси ва уларнинг иши устидан етарли даражада назоратнинг йўқлиги сабаб бўлади.

Хизматлар сифатини ўзгарувчи иккинчи муҳим омили бу табиати нозик харидорларнинг мижоз бўлишидир. Бу хилдаги истеъмолчилар талабларига мос равишда, юқори даражада, якка тартибда хизмат кўрсатиш табиий ҳолдир. Истеъмолчиларнинг табиатини, хатти ҳаракатини ҳар томонлама ва тизимли равишда ўрганиш зарурият ҳисобланади. Хизмат кўрсатиш корхоналарида мижозлар билан ишлашда, уларнинг хатти ҳаракатларини бошқаришда психологик омилларни ҳисобга олиш ўта муҳимдир. Хизматларнинг ўзига хос томони, юқорида қайд этилганидек, уларнинг номоддийлигидир. Шу сабабдан, уларни кейинчалик сотиш учун сақлаб бўлмайди. Бугунги хизматлар бозорида сотилмаган хизмат ‒ корхона фойдасининг йўқотилишига олиб келади. Меҳмонхоналардаги бўш жойларга, тегишли вақт мобайнида, меҳмонлар жойлаштирилмаса, ўша пайтда хизмат сотилмаган ҳисобланади. Агарда бўш жойларга меҳмонлар эртаси куни жойлаштирилса, шу кунда тақдим этилган хизмат тариқасида эътироф этилади. Хизматларнинг сақланмаслиги талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатни тенглаштириш бўйича ҳисоб (учёт)га қаттиқ талаблар қўйилади. Агарда талаб таклифга кўра юқори бўлса, қўлдан бой берилган наф вужудга келади. Агарда туристик ва меҳмонхона хизматлари таклифи талабдан юқори бўлса, хизмат кўрсатувчи корхона фойдани йўқотади, чунки таклиф этилаётган хизматлар қисман сотилиши мумкин. Бундай ҳолатда талаб ва таклифни тенглаштириш бўйича алоҳида қарорлар қабул қилиш заруриятини туғдиради. Жумладан: • дифференциаллашган баҳоларни ўрнатиш; • чегирмаларни қўллаш; • дастлабки буюртмалар тизимини жорий этиш; • ёниб бораётган турларни сотиш;  хизмат кўрсатиш тезлигини ошириш;

• ходимлар функцияларини бирлаштириш. Чет эл авиакомпанияларининг маркетинг тадқиқотларига кўра, талабнинг ўсиш даври 15 июндан 30 сентябргача бўлган оралиққа тўғри келади, қолган пайтда эса унинг пасайиши кузатилади. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг дунё ҳамжамияти билан интеграллашувида хизматлар соҳасининг роли бениҳоят каттадир. Ривожланган давлатлар тажрибаси шундан далолат берадики, айнан хизматлар соҳасини ривожлантириш орқали қисқа муддатда ижобий натижаларга эришиш мумкин. Лекин бу борада ўз ечимини кутиб турган муаммолар мавжуд. Авваламбор, хизматлар соҳасининг ҳақиқатга мос келмайдиган моддий ишлаб чиқариш ҳисобига ривожланадиган иккинчи даражали сектори деган назарий баҳо беришдан четланиш лозим. Хизматлар ва моддий маҳсулотларни иккига бўлиш кўпчилик ҳолатларда сунъий амалга оширилади, оқибатда эса уларни бир бирига қарама қарши қўйиш илмий ва амалий жиҳатдан асосланмай қолади. Моддий маҳсулотларнинг ҳар бир тури бир қатор хизматлар пакетига эга бўлади. Ушбу пакетларни ишлаб чиқариш моддий элементлар ҳажми билан кўпайиб бормоқда. Шу сабабли иқтисодиётимиздаги хизматлар соҳасига қарашли, телекоммуникация, кредит молия, ишчан хизматлар, савдонинг кенгайишини моддий соҳадан ресурсларнинг кетиб қолиши деган нохуш тасаввурга бормаслик лозим. Бу хўжалик ва жамиятни ривожлантиришнинг янги эҳтиёжларини акс эттирувчи ижобий жараёндир. Бу эса иқтисодиётни саноат ва бошқа тармоқларнинг кризис ҳолатидан чиқишнинг муҳим шартларидан биридир. Ривожланган давлатлар тажрибасидан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон иқтисодиёти учун муҳим бўлган қатор йўналишларни ажратиш лозим. Аввало давлат хизматлари соҳасида муҳим ўрин тутадиган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга кўмаклашиши лозим. Кўпчилик хизматларнинг юқори меҳнат талабчанлиги ва ишни ташкил этиш учун

бошланғич капитал миқдорининг камлиги ушбу соҳада тадбиркорликни ривожлантириш учун қулайлик яратади. Шу сабабли давлат хизматларини кенгайтиришни ҳар томонлама қўллаб қувватлаши лозим. Хусусан, асосий эътибор кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг юқори технологияли турларига тарқатилиши лозим. Уларни ривожлантириш учун салоҳиятли ишчи кучининг юқори таълим ва касбий даражаси ётади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг бундай турлари қисқа муддат ичида йирик иқтисодий самара беради. Социал маданий соҳада моддий тармоқлардаги қатори тўлиқ давлат тасарруфидан чиқариш хато ҳисобланади. Шу билан бирга уларни тўлиқ давлат ихтиёрида бўлиши ҳам нотўғридир. Юқори самарани давлат, хусусий ва бошқа турдаги ташкилотлар бериши мумкин. Кейинги йўналишлардан бири социал маданий соҳада ривожлантириш, бозор типидаги механизмларни жорий этиш, монополиялаштиришнинг рақобат тартибини жорий этиш ва бу асосда давлат дастурларини амалга оширишга хусусий ва нотижорат структураларини жалб қилиш ҳисобланади. Давлат бу борада ушбу соҳани ривожлантириш бўйича стратегия ишлаб чиқиши, хўжалик фаолиятининг меъёрий ҳуқуқий таъминотини амалга ошириши лозим. Ҳозирги шароитда энг асосий муаммолардан бири, хизматлар соҳасида фан техника тараққиётининг кескин ортда қолиши ҳисобланади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик учун замонавий техник воситаларнинг яратилиши фан техника сиёсатида устувор бўлиши лозим. 2.Хизматлар таснифи Таснифлаштириш ҳар бир турдаги хизматнинг ўзига хос қирраларини тушуниш, ушбу индустрияни бошқариш хусусиятларини тушуниш имкониятларини беради. Бу эса хизматларнинг сегментлаштиришга оптимал ёндашишга ёрдам беради. У хизматлар соҳаси ишловчиларини авваллари

бозорда тақдим этилмаган хизматларнинг янги турларини қидиришга ундайди ва уларнинг сифатини ошириш индикатори ҳисобланади. Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши шароитида меҳнат тақсимоти тамойилларига мос равишда эҳтиёжларнинг ва функцияларнинг диверсификацияланиши хизматлар кўрсатиш бўйича фаолият турларининг кўпайишига олиб келди Ўтган асрнинг 80 йилларидаги хизматлар соҳаси таркибининг талқинлари ( 2.1 чизма). Хизматларнинг умумий таркибида одатда маиший хизматлар ажралиб турган ва улар ўз навбатида иккига бўлинган. Уларнинг бир қисми икки томонлама тавсифга эга бўлган, яъни бир томондан хизматлар тавсифида ва иккинчи томондан моддий неъматлар ишлаб чиқаради. 2.1 чизма. ХХ аср 80 йилларидаги хизматлар соҳаси таркибининг талқинлари. Масалан кийим, оёқ кийимини таъмирлаш ва тозалаш корхоналари моддий неъматларни фаолияти маиший хизматларга кирса ҳам айнан шулар ишлаб чиқаради. Хизматларнинг иккинчи гуруҳи хусусий хизматлар гуруҳига киритилган. Уларга ҳаммомлар, кир ювиш хоналари, суратхоналар киради. Хизматлар соҳаси Шахсий хизматлар: 1. Таълим. 2. Со ғлиқни сақлаш 3. Маданий - маиший хизматлар кўрсатиш Ўзига хос хизматлари: 1. Бошқарув. 2. Мудофа. 3. Ижтимоий тартибни сақлаш 4.

Ўзбекистон статистика органлари 1987 йилдан эътиборан миллий ҳисобларнинг халқаро тизимига ўтишни бошлади. Хизматларни таснифлаштириш ёндашишига ўзгартириш киритиш зарурияти вужудга келди. Асосийси шундан иборатки, эндиликда хизматлар соҳаси тузилиши бозор йўналишида кўриладиган бўлди. Хизматлар уч турга чегараланди: бозорли, нобозор ва билвосита ўлчанадиган молиявий воситачилик хизматлари. ( 2.2 чизма). 2.2 чизма. Бозор тизимида хизматларни ишлаб чиқариш тузилмаси. Бозор хизматлари таркибига, бозорда иқтисодий аҳамиятли баҳолар бўйича сотиладиган хизматлар қўшилади. Улар жумласига транспорт ва савдо хизматлари, пуллик маданият, соғлиқни сақлаш, маиший хизматлар, молия, кредит, суғурта, ахборот – ҳисоблаш каби хизмат кўрсатишлар киради. Нобозор хизматлари таркибига умуман жамиятга ёки алоҳида уй хўжаликларига кўрсатиладиган хизматлар киради. Улар бепуллиги ёки иқтисодий паст баҳолар билан фарқланади. Бундай хизматлар давлат бюджети, нобюджет фондлари ёки нотижорат ва ижтимоий ташкилотлар бюджетидан тўланади. Молия воситачилигида билвосита ўлчанадиган хизматлар одатда шартли равишда товар ва хизматлар ишлаб чиқарувчи тармоқлар ўртасида тақсимланади ва истеъмолга қўшилади. Хизматларнинг қизиқарли талқинини Ловелок таклиф этди. Унинг таснифида асосий бўлиб, хизматлар кимга йўналтирилган ва уларни англаш (ҳис қилиш) мумкинлигидир ( 2.3 чизма). Нобозор ўлчанадиган Билвосита ўлчанадиган Бозор ХИЗМАТЛАР

Хизматларнинг асосий синфлари Хизматлар соҳаси 1. Инсон танасига йўналтирилган ҳис қилинадиган ҳаракатлар Соғлиқни сақлаш, йўловчи транспорти, гўзаллик салонлари ва сарторош хоналар, спорт иншоатлари, ресторан лар ва кафелар 2. Товарлар ва бошқа физик объектларга йўналтирилган ҳис қиладиган ҳаракатлар Юк транспорти, асбоб ускунани таъмирлаш ва сақлаш, қўриқлаш, тозаликни ва тартибни сақлаш, кирювиш хоналари, кимёвий тозалаш, ветеринария хизматлари 3. Инсон онгига йўналтирилган ҳис қилиб бўлмайдиган ҳаракатлар Таълим, радио ва телевидение, ахборот хизматлари, театрлар, музейлар 4. Ҳис қилиб бўлмайдиган активлар билан ҳис қилиб бўлмайдиган ҳаракатлар Банклар,юридик ва маслаҳат хизматлари, суғурталаш, қимматбаҳо қоғозлар билан операциялар 2.3 чизма. Хизматларнинг ҳис қилиш даражаси бўйича чегараланиши. Келтирилган таснифлаштириш номоддий ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Масалан, хизматлар истеъмолчи билан алоқа даражаси, қонуний ва меъёрий актлар билан тартибга солиш даражаси, меҳнат талабчанлиги, истеъмолчилар сегментлари бўйича (ишчан, шахсий хизматлар ва ҳоказолар) таснифлаштирилади. Нисбатан яқин муддат мобайнида фанда хизматлар соҳаси ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш фаолиятида қатнашиши ёки қатнашмаслиги тамойилига кўра кириб келди. Бундай бўлишнинг аҳамияти шундан

иборатки, хизматлар соҳасининг структура яхлитлиги тўғрисида тасаввур шаклланади. У бозор хўжалик юритиш шароитларига мос келади. Моддий тавсифдаги хизматлар бевосита ишлаб чиқариш структурасига қўшилади. Улар алоҳида ҳар бир корхонанинг ишлаб чиқариш инфратузилмасини яратади. Одатда, ишлаб чиқариш хизматларига таъмирлаш хизмат кўрсатиш фаолияти, техник, транспорт – омбор, муҳандис – маслаҳат хизматлари киради. Техник хизматлар таркибида икки асосий гуруҳни ажратиш мумкин: биринчиси – маслаҳат хизматлари. Уларга буюртмачига техник ҳужжатлаштириш, тадқиқотлар натижалари, қурилиш учун дастлабки маълумотлар, сметалар ва бошқалар киради. Иккинчи гуруҳга инжиниринг типидаги хизматлар киради. Хизматлар тармоқларини моддий ишлаб чиқаришга киритиш шартлари ‒ натижаларни олишда қатнашиш ёки ишлаб чиқариш инфратузилмаси корхоналари фаолиятида қатнашиши ҳисобланади. Унда товар айирбошлаши асосидаги хизматларни сотиш амалга оширилади. Хизматлар тармоқларини бундай ажратишнинг мезони уларнинг яратилган товардаги ҳиссаси ҳисобланади. Табиийки, хизматларнинг товар маҳсулотини яратувчи хизматларнинг ушбу тармоқлари ялпи миллий маҳсулот ва миллий даромадни яратишда бевосита иштирок этадилар. Аммо узоқ йиллар мобайнидаги ҳисоблаш методикаси, ушбу ҳақиқатни акс эттирмаган. Товар хизматлари ва аҳолига пуллик хизматларнинг бир қисми ялпи миллий маҳсулот яратувчи моддий ишлаб чиқарувчи тармоқлар таркибида инобатга олинмаган. Даромаднинг тўлиқ ҳисоби олинмаган. Бу такрор ишлаб чиқариш жараёнини, яратилган неъматлар ҳажмини бузиб кўрсатган. Натижада хизматларнинг алоҳида тармоқлари ривожланишига имкон бермаган. Миллий ҳисоблар тизимига ўтиш ушбу камчиликни йўқотди, лекин ҳозирча тўлиқ эмас. Номоддий ишлаб чиқариш ишчи кучини такрор ишлаб чиқаришга бевосита алоқадор хизмат тармоқларини бирлаштиради. Бу уларнинг

биринчи тавсифли хусусияти; иккинчи хусусият – бу бепул, айрим ҳолатларда ўз таннархидан анча паст нархларда маҳсулотларни сотишдир. Номоддий ишлаб чиқариш тармоқлари таркибига маърифат, таълим, маданият, санъат ҳамда спорт, соғлиқни сақлаш ва бошқалар киради. Ушбу соҳадаги ишлаб чиқариш муносабатлари ижтимоий, истеъмол тавсифига эга бўлади. Номоддий ишлаб чиқариш соҳасидаги хизматлар тармоқлари юқори малакали ишчи кучини шакллантириш билан бир қаторда уларни ўқитиш мўлжални олишадилар. Чунки бозор хўжалик юритиш шароитида ишчи кучи товар хусусиятларига эга бўлади ва доимий равишда меҳнат бозорини тўлдиради. Ушбу хизматлар жамият аъзоси сифатида алоҳида шахснинг эҳтиёжини қондиради. Шу сабабли, уларни алоҳида шахсларга (якка тартибдаги) ёки шахслар гуруҳларига (жамоа) ва умум ижтимоийларга бўлиш мумкин. Номоддий ишлаб чиқаришнинг айрим тармоқлари ишчи кучини шакллантиришга тўғридан тўғри таъсир кўрсатади. Уларга таълим ва соғлиқни сақлаш киради. Аввалгидек бепул хизматлар ёки паст нархлардаги ҳақ тўлаш амалиётини бозор муносабатлари шароитида устувор деб бўлмайди. Чунки давлат бюджетидан дотациялаштириш йўқолиб бормоқда. 3.“Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти” фани ‒ иқтисодиёт фанларининг таркибий қисми ва билимлар соҳаси Фан тадқиқотлар фаолияти соҳасининг асосий мақсади табиат, жамият ва фикрлаш тўғрисида янги билимларни ишлаб чиқишга йўналтиради. Фан ёрдамисиз, атрофимизни ўраб турган дунё тўғрисидаги билимлар тизимини яратмасдан жамият тараққиётига эришиш мумкин эмас. Илмий ўрганиш воқеликни оддий ҳаётий тарзда қабул қилишдан фарқли равишда,

ҳодиса ва жараёнларни чуқур англаш, ўзаро алоқаларини очиб бериш, уларнинг ривожланиш сабаблари ва кучларини аниқлаш имконини беради. Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фани аҳоли учун зарур бўлган хизматларни ишлаб чиқариш, иш бажариш ва хизмат кўрсатишнинг социал иқтисодий ва маъмурий хўжалик механизмларини ўрганувчи ва очиб берувчи фандир. У табиат ва жамиятнинг муайян ишлаб чиқариш шароитларида ривожла нишининг объектив қонунлари намоён бўлиши ва амал қилишига, шунингдек, туристик ва меҳмонхона хизматларини кўрсатувчи корхоналар фаолиятига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатувчи давлат миқёсида қабул қилинувчи қоида, меъёрлаш ва қонун ҳужжатларига таянади. Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фани иқтисодий фанларнинг таркибий қисми бўлсада, мустақил билимлар соҳаси ҳисобланади. Ҳозирги кунда хизмат кўрсатувчи корхона иқтисодиётига бўлган қизиқиш сезиларли равишда ўсган. Гап шундаки, замонавий бозор иқтисодиёти шароитида янги ҳуқуқий ташкилий шаклдаги хизмат кўрсатиш корхоналари бевосита хизматлар истеъмолчилари (харидорлар) билан янгича иқтисодий муносабатлар вужудга келиб, ривожланиб бормоқда. Бундан ташқари, хизмат кўрсатувчи корхона бу – аввало меҳнат жамоаси, одамларнинг турли тарздаги фаолияти бўлиб, улар ўртасидаги ўзаро муносабатлар тизими юзага келади ҳамда маълум бир турмуш тарзи, маънавият ва ахлоқ меъёрлари шаклланади. Таҳлилларнинг кўрсатишича, исталган корхонанинг фаолияти да турлича саволлар юзага келади. Масалан, Корхона қай тарзда фаолият юритиши керак ва даромад нимага боғлиқ бўлади?, Самарадорлик ва иқтисодий барқарорлик нималарга боғлиқ?, Хизматлар таклиф этувчилар ва истеъмолчилар билан қандай ишлаши керак?, Хизматни сотишда воситачилардан фойдаланиш зарурияти; хизматлар суръатини қандай ошириш мумкин?, Рақобатчилик курашида нима ва қандай омиллар

муваффақият келтиради?, Хизматларни ишлаб чиқариш ва сотишни бошқариш тизими қандай бўлиши лозим? ва ҳоказолар. Корхоналар фаолиятида бирон бир хизматни қачон, қаерда, кимга сотиш, нимани, қанча, қандай қилиб ишлаб чиқариш лозим, деган саволга жавоб бериш муҳим аҳамият касб этади. Шу ва шунга ўхшаш саволларга жавоб топишни амалиётда хато ва синовлар усули асосида амалга ошириш, ҳозирги пайтда нафақат корхона учун, балки бутун жамият учун ҳам қимматга тушиши мумкин. Бунда корхоналарнинг банкротга учраши ва тугатилиши, хизматлар сифатининг пастлиги ва ҳоказолар гувоҳлик бериши мумкин. Худди шу қаторга тўловларнинг амалга оширилмаслиги, муддати ўтиб кетган қарзлар ва корхоналар фаолиятидаги бошқа иқтисодий камчиликларни ҳам киритиш мумкин. Буларнинг барчасига асосий сабаб эса корхона раҳбарларнинг хўжалик юритиш усулларини билмасликларидир. Маълумки, иқтисодиёт жамият ҳолатини ишлаб чиқариш кучларидан фойдаланиш ва уларнинг ривожланиш даражасини, фан техника тараққиёти ютуқларидан фойдаланишни, одамларнинг маданияти ва маълумоти даражаси ва ҳоказоларни акс эттиради. Иқтисодиёт атамаси қадимги Юнонистонда: ойкос – уй, хўжалик ва номос – қонун сўзларининг бирикмаси сифатида вужудга келган. Ушбу атаманинг тўғридан тўғри таржимаси уй хўжалигини бошқариш санъати маъносини англатади. Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фани билимларнинг мустақил соҳаси ва иқтисодиёт фанининг таркибий қисми сифатида масаланинг айнан шу томонига кўпроқ эътибор қаратади. Жамият учун зарур бўлган хизматлардан ташқари миллий даромаднинг ҳам асосий қисми айнан корхоналарда ишлаб чиқарилиши сабабли корхоналар иқтисодиётининг ҳолати бутун миллий иқтисодиётга тўғридан тўғри таъсир кўрсатади, деб ҳисобланади. Корхона қайси мулк шаклидан қатъи назар қанчалик яхши ва

самарали ишласа, иқтисодиёт кўрсаткичлари ҳамда аҳолининг турмуш тарзи шунчалик юқори бўлади. Бундай шароитларда хўжалик амалиёти ва фан олдига биринчи ўринда ҳар бир корхона ялпи ички маҳсулот ишлаб чиқаришда қатнашувчи бутун жамоанинг иқтисодиётнинг ривожланиш тенденциялари ва қонунларини, аввало, унинг асосий кўрсаткичлари талаб ва таклиф тушунчаларини билиши, тўғри тушуниши, иккинчидан , миллий иқтисодиётнинг ривожланиши ва мамлакатни ривожланган давлатлар қаторига қўшилишида ўз ҳиссасини қўшиши, учинчидан эса, иқтисодиётнинг ҳар бир бўғинида юқори самара ва сифат кўрсаткичларига эришиш масаласи қўйилади. Иқтисодиётнинг ривожланишига керакли билим ва кўникма ларни, маблағ ва кучларни киритмасдан туриб корхона ҳам, жамият ҳам ривожланган иқтисодиётни ҳамда аҳоли турмуш тарзининг юқорилигини талаб қила олмайди. Ҳозирги кунда бозор иқтисодиёти ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши ва корхоналарнинг мустақил фаолият кўрсатишларига кенг имкониятлар очиб бериш билан бирга кадрларга, уларнинг билимлари, кўникмалари ва малакаларига катта талаблар қўймоқда. Бир томондан фан техника тараққиёти, иккинчи томондан эса бозор муносабатлари ва рақобатчиликнинг ривожланиб бориш шароитларида меҳнат бозорида фақатгина замонавий корхоналар иқтисодиётини яхши билувчи, унинг бизнес режасини ишлаб чиқаришга қодир, инвестицион ва бошқа хўжалик фаолияти билан боғлиқ бўлган қарорларни қабул қилишни тўғри амалга оширувчи мутахассислар муваффақиятга эришиши мумкин. Машҳур иборада айтилишича, дарахтларнинг ортида ўрмонни кўра олиш зарур. Малакали мутахассис туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиётини яхши билишдан ташқари амалиётда тез тез учраб турувчи нима ёки қайси усул яхшироқ?; қандай йўл билан даромадни ошириш ва рентабелликни кўтариш мумкин?; корхонанинг ишчи кучига эҳтиёжи қанча ва уларга қандай ҳақ тўлаш керак?; ишлаб чиқарилувчи хизмат (товар)га

бўлган талабни қай тарзда ошириш мумкин?; корхона кредит олиши керакми, агар олса қандай шартлар билан олиш мумкин? каби саволларга ўз вақтида ва тўғри жавоб бера олиши лозим. Бошқача қилиб айтганда, гап назарий билимларнинг амалий тажриба ва кўникмалар билан уйғунлашуви, ёш мутахассиснинг турли хўжалик шароитларида тез, тўғри ва аниқ қарор қабул қилиши ҳақида бормоқда. Фақат шу қобилиятларга эга бўлган мутахассисгина тезда жамиятда ўз ўрнини топиб, хизмат пиллапоясида олға қадам ташлаши ва юқори лавозимлар сари ҳаракатини бошлаши мумкин. 4.“Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти” фанининг предмети ва ўрганиш усуллари Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фани худди бошқа фанлар каби биринчи ўринда ўрганиш функциясини бажаради. Унинг хизматлар ишлаб чиқариш моддий техника ресурсларини сарф қилишни талаб қилиши билан, ходимлар меҳнати уларга ҳақ тўлаш ва рағбатлантиришнинг бошқа шакллари билан, даромад ҳажми эса харажатлар миқдори ва баҳони шакллантириш билан боғлиқ бўлган қўшма корхоналарда содир этилувчи ҳодиса ҳамда жараёнларни ўрганиши ва изоҳлаши мўлжалланган. Бунда гап қандайдир омилларни оддий тарзда констатация қилиш ҳақидагина эмас, балки корхоналар иқтисодий ҳаётининг моҳиятини англаш, уларнинг иқтисодий аҳволини яхшилаш йўлларини танлаш, баҳолаш ва таҳлил қилиш, энг муҳим иқтисодий жараёнларни прогнозлаштириш ва моделлаштириш ҳақида ҳам боради. Мазкур фаннинг ўрганиш объекти ‒ турли мулк шаклидаги микрофирма, кичик ва йирик корхоналар ҳисобланади. Ҳозирги кунда мамлакат иқтисодий салоҳиятини мустаҳкамлашнинг асосий оғирлиги айнан корхоналар елкасига юклатилмоқда. Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти ‒ миллий иқтисодиётнинг бир бўғини бўлиб, унда энг малакали кадрлар мужассамлашган ҳамда самарали бошқарув (менежмент) қўлланиб, ресурслардан оқилона фойдаланиш ва замонавий техника ва

технологиялардан фойдаланиш масалалари ҳал қилинади. Ишлаб чиқарилаётган хизматларнинг юқори сифат кўрсаткичларини сақлаган ҳолда харажатларни минималлаштириш ва даромад (фойда)ни максималлаштириш деярли ҳар бир корхонанинг асосий вазифаси ҳисобланади. Фаннинг предмети туристик ва меҳмонхона хизматларини кўрсатувчи корхоналар фаолиятининг назарий ва амалий асосларини, корхоналар фаолиятида иқтисодий қонуниятларнинг намоён бўлишини, шунингдек, уларнинг хизматлар ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолияти самарадорлигини ресурслардан оқилона фойдаланиш, рационал бошқарув, инвестицион ва тадбиркорлик фаоллиги асосида ошириш йўлларини аниқлаш билан ифодаланади. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги иқтисодиётининг предмети истеъмолчи талабини қондириш учун мўлжаланган туристик маҳсулотлар ва хизматларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва истеъмол қилиш жараёнида вужудга келадиган ва ривожланадиган иқтисодий муносабатлардир. Фаннинг предметини ташкил қилувчи энг асосий муаммо ва масалалар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: • бозор муносабатларида корхонанинг роли, ўрни ва хатти ҳаракатлари ҳамда давлат идоралари билан ўзаро алоқалари; • туризм ва меҳмонхона хўжалиги субъектларининг ташкилий тузилмаси ва бошқарув механизми; • туризм ва меҳмонхона хўжалиги субъектлари фаолиятини режалаштириш ва прогнозлаштириш; • туризм ва меҳмонхона хўжаликларида инновацион ва инвестицион фаолият; • туризм ва меҳмонхона хўжаликларида ресурслардан фойдаланиш; • туризм ва меҳмонхона хизматлари самарадорлигини баҳолаш ва таҳлил қилиш;

• туризм ва меҳмонхона хўжаликлари иқтисодий хавфсизлиги. Юқоридаги ва бошқа саволлар ўзгарувчанлик динамика асосида ўрганилиб, замонавий корхоналарни бошқаришнинг турли шакл ва усуллари вужудга келиши ва йўқолиб кетишининг тарихий сабаблари аниқланади. Бундай муайян тарихий ёндашув ушбу фанни ўрганишнинг муҳим методологик ҳолатларидан бири ҳисобланади. Бироқ шуни ҳам унутмаслик керакки, исталган билимлар доимо тўлдириб ва мукаммаллаштириб борилмас экан, эскириб қолиши ҳамда корхоналар ҳаётида вужудга келувчи турли хил вазифаларни ҳал этишга ярамай қолиши мумкин. Гап шундаки, фан техника ва иқтисодиётнинг ривожланиши қўшимча билимлар чегарасини кенгайтиради ҳамда корхона ходимларининг ҳозирги кун талабларига жавоб берувчи билим, кўникма ва малакага эга бўлишларини талаб қилади. Шу сабабли олинган ахборотлар, ўрганилган формула, атама ва категориялар билан чекланиб қолиш ярамайди. Уларни доимий равишда тўлдириб, фан ва хўжалик амалиётининг сўнгги ютуқлари асосида ривожлантириб бориш лозим. Олинган билимлар фақат шу асосдагина амалиётда қўлланиб, жамиятнинг бевосита ишлаб чиқариш кучига айланиши мумкин. Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиётифан сифатида бошқа иқтисодий фанлар:Иқтисодиёт назарияси, Иқтисодий ва туризм географияси, Туризм: назария ва амалиёт, Меҳмонхона таъминоти, Меҳмонхона менежменти, Микро ва макроиқтисодиёт, фанлари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унда туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг ташкилий тузилмасидан ташқари, уларни бошқариш, жорий ва истиқболли хизматлар ишлаб чиқаришни режалаштириш, туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари харажатлари, даромадлари ва фойдасининг шаклланиши, туризм ва меҳмонхона хизматларини нархлаштириш, меҳнатни ташкил қилиш ва ҳақ тўлашнинг асослари, туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида инвестицион лойиҳалар самарадорлигини баҳолаш,

маркетинг тадқиқотлари ҳамда хавф хатарларни бошқариш каби масалалар ўрганилади. Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиётикорхоналар фаолияти ва бутун миллий иқтисодиёт ривожланишининг миқдор кўрсаткичларини сифат кўрсаткичларидан ажралмаган ҳолда ўрганувчи Статистика билан, шунингдек, истиқболдаги хизматларни ишлаб чиқаришни ҳамда ишлаб чиқариш технологияларини ривожлантириш учун зарур бўлган бир қатор иқтисодий фанлар билан ҳам боғлиқ. Гап шундаки, хизмат кўрсатувчи корхоналар ҳаётида рўй бераётган иқтисодий жараёнларни техника ва технологияларни билмасдан ўрганишнинг иложи йўқ. Фан техника тараққиёти шароитларида техника ва технологияда жадал суръат билан юз бераётган ўзгаришлар нафақат хизмат кўрсатиш хусусиятларида, балки уларни айирбошлаш, тақсимлаш ва истеъмол қилиш ҳамда хизматларнинг иқтисодий натижаларида ҳам акс этади ва шу сабабли мазкур фанни ўрганишда ҳисобга олинмаслиги мумкин эмас. Хорижий мамлакатлар амалиётининг гувоҳлик беришича, корхона, фирма ва компанияларнинг кўпчилиги менежерлар ва бошқа ходимларнинг юқори касб малакаси ва ўз соҳасидаги чуқур билимлари эвазига муваффақиятларга эришиб, юқори даромадга ва ишлаб чиқариш имиджига эга бўлмоқда. Шу сабабли хизмат кўрсатиш корхоналари иқтисодиётини яхши билишнинг ўзи камлик қилиб, бўлажак мутахассиснинг иқтисодий фикрлаш доирасини кенгайтириш ва унинг миллий иқтисодиётда ўз ўрнини топишини шакллантирувчи бошқа иқтисодий, техникавий ҳамда технологик фанлар мажмуасини ҳам билиш талаб қилинади. Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти икки даражага социал маиший инфратузилманинг тармоқлараро комплекси сифатидаги туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти; • хўжалик юритувчи субъекти қтисодиёти (туристик ва меҳмонхона хўжалиги, корхона).

Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти илмий фан ҳисобланади. У туризм ва меҳмонхона хўжалиги фаолиятида вужудга келадиган иқтисодий муносабатларни тадқиқ этади. Шунингдек, бу фан туристик маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқариш, шакллантириш, айирбошлаш ва истеъмол қилишда рўй берадиган жараёнлар ва ҳолатларни ҳам ўрганади. Туристик ва меҳмонхона хўжалиги маҳсулоти қуйидаги босқичлардан ўтади: • ишлаб чиқариш; • шакллантириш; • сотиш; • истеъмол қилиш. Туристик ва меҳмонхона хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш туристик ва меҳмонхона хўжалиги индустрияси томонидан шакллантирилади. Туристик ва меҳмонхона хўжалиги фаолияти кўпчилик ҳолатларда давлатнинг умумий ҳолати ва ривожланиши, сиёсий ҳолат, хавфсизлик масалалари, якка истеъмолчиларнинг ахборот билан таъминланиши каби омилларга боғлиқ бўлади. Ушбу омилларнинг ҳар бири туристик корхонанинг молиявий барқарорлигига муҳим таъсир кўрсатиши (туристик оқимларни камайтириши) мумкин. Туристик маҳсулотни шакллантириш ва уни туристик бозорда келгусида сотиш қийин жараён ҳисобланади. Ҳар бир алоҳида туристик хизмат ўз ўзидан туристнинг барча эҳтиёжларини қондира олмайди. Бундай ҳолатда турли туристик хизматларни ягона комплексга кооперациялаштиришнинг объектив зарурияти вужудга келади. Туристик маҳсулот ҳаракатидаги якунловчи бўғин – бу туристик маҳсулот истеъмолидир. Бу жараён ўз хусусиятларига эга. Маълумки, моддий неъматлар − ишлаб чиқарилган жойидан бир қанча масофани босиб ўз истеъмолчисига (истеъмол жойига) етказилади. Туризмда

эса бунинг тескариси, туристик маҳсулот ишлаб чиқариладиган жойга унинг истеъмолчиси, яъни турист келади. Туристик маҳсулот истеъмолининг ушбу хусусияти, уни истеъмол қилиш жойларида индустриал базани (транспорт хизматлари, турар жой, озиқ овқат блоклари, меҳмондорчилик тизимини) шакллантиришни, даволаш, ҳордиқ чиқариш эҳтиёжларини қондиришни, шунингдек, соғлом муҳитни, хавфсизлик ва ҳоказоларни яратишни талаб қилади. Туристик маҳсулотни истеъмол қилишнинг кейинги хусусияти бу турист ташрифи вақтининг чегараланганлигидир. Бу туристларга хизмат кўрсатиш жараёнини интенсивлаштиришни, яъни туристик хизматларни ишлаб чиқариш ва бошқаришни юқори даражада ташкил этиш заруриятини вужудга келтиради. Айрим туристик маҳсулот турлари англаб бўлмайдиган, номоддий тавсифга эга бўлади. Туристик маҳсулот истеъмолчиси, унга таклиф этилаётган турлар ва хизматларнинг сифати билан дастлабки танишиш имкониятига эга эмас. Туристик индустрияда туристик маҳсулот ишлаб чиқариш, уни истеъмол қилувчиларнинг дидлари, кайфиятлари ва эҳтиёжларига боғлиқлиги кўзга ташланади. Туристик маҳсулотларни ишлаб чиқарувчилар туристлар талабларини тўлиқроқ қондириш мақсадида янги эҳтиёжларини олдиндан кўра олишлари ва шакллантиришлари зарур. Шу сабабдан ҳам туризмни динамик фаолият юритувчи тизим сифатида кўриб чиқиш лозим. У ўз ичига туристик маҳсулот ишлаб чиқарувчи бир қатор хўжалик юритувчи субъектларни қамраб олади. 5.“Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти” фанининг мақсади ва вазифалари Фаннинг мақсади – туризм ва меҳмонхона хизматларининг моҳиятини очиб бериш; туризм ва меҳмонхона хизматларининг тараққиёт йўли, тажрибаси, ҳозирги кундаги муаммоларини аниқлаб олиш; туризм ва меҳмонхона хизматларининг иқтисодий, сиёсий, маънавий ва социал

аҳамиятини ёритиб бериш; Ўзбекистон ва жаҳон туризм ҳамда меҳмонхона бизнесининг тараққиётини ўргатишдан иборат. Фаннинг вазифаси қуйидагилардан иборат : • Миллий иқтисодиётнинг хизмат кўрсатиш соҳасида режалаштириш фаолиятининг хусусиятлари; • Хизмат кўрсатиш соҳасида туризм ва меҳмонхона хизматларининг ўрни; • туризм фаолиятининг иқтисодий асослари; • туристик хизматларни ривожлантиришнинг иқтисодий ва молиявий кўрсаткичлари; • меҳмондўстлик хизматларини кўрсатувчи меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг ташкилий тизими; • туристик хизматлар кўрсатиш фаолиятида бизнес– режалаштириш жараёнлари; • туристик корхоналарнинг маркетинг стратегиясини аниқлашда SWOT таҳлил усулини қўллаш; • меҳмонхона бизнесини ривожлантиришнинг халқаро тажрибаси; • туристик хизматлар бозорининг ривожланиш хусусиятлари; • меҳмонхона хизматларини ривожлантиришда анимацион фаолиятдан фойдаланиш; • меҳмонхона хизматларини стандартлаштириш ва сертификат лаштириш; • туризм вамеҳмонхона хизматларида нархларни белгилаш хусусиятлари; • меҳмонхона бизнесида нархлаштириш сиёсатини амалга ошириш тартибини тушунтириш. Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фани бўйича бакалавриат талабаси:

• миллий иқтисодиётнинг хизмат кўрсатиш соҳасида режалаштириш фаолиятининг хусусиятларини; • хизмат кўрсатиш соҳасида туризм ва меҳмонхона хизматларининг ўрни, туризм фаолиятининг иқтисодий асосларини; • туристик хизматларни ривожлантиришнинг иқтисодий ва молиявий кўрсаткичлари ҳақида тасаввурга эга бўлиши; • туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фанининг мақсади ва вазифаларини; • меҳмондўстлик хизматларини кўрсатувчи меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг ташкилий тизимини; • туристик хизматларни кўрсатиш фаолиятида бизнес режалаштириш жараёнларини; • туристик корхонанинг маркетинг стратегиясини аниқлашда SWOT таҳлил усулини қўллашни билиши ва улардан фойдалана олиши; • меҳмонхона бизнесини ривожлантиришнинг халқаро тажрибаси; • туристик хизматлар бозорининг ривожланиш хусусиятлари; • меҳмонхона хизматларини ривожлантиришда анимацион фаолиятдан фойдаланиш; • меҳмонхона хизматларини стандартлаштириш ва сертификат лаштириш; • туризм ва меҳмонхона хизматларида нархларни белгилаш хусусиятлари; • меҳмонхона бизнесида нархлаштириш сиёсатин амалга ошириш кўникмаларига эга бўлиши керак. Фаннинг ўқув режадаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жиҳатдан узвийлиги Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти ихтисослик фани ҳисобланади. Дастурни амалга ошириш ўқув режада режалаштирилган гуманитар ва ижтимоий иқтисодий фанлардан Ўзбекистонни ривожлантириш стратегияси. Фуқаролик жамияти,

Иқтисодиёт назарияси, умумкасбий фанлардан Иқтисодий ва туризм географияси, Туризм:назария ва амалиёт, Меҳмонхона таъминоти фанларидан етарли билим ва кўникмаларга эга бўлишни талаб этилади. Таянч иборалар: хизмат, хизмат кўрсатиш, сервис хизмат кўрсатиш, моддий хизмат, социал маданий хизмат, туристик индустрия, туристик маҳсулот, ишлаб чиқариш, сотиш, истеъмол, туристик хизмат.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 2018.  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

Похожие

Туризмда меҳмонхона хизматлари фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

«Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг предмети, мақсади ва тадқиқот усуллари

Меҳмонхона ёрдамчи хизматлари

Ўзбекистон миллий иқтисодиёти» фанининг мазмуни, моҳияти ва вазифалари

Туризм соҳаси иқтисодиёти