Turistlarga havo transportida xizmat ko‘rsatish - Экономика - Рефераты

Turistlarga havo transportida xizmat ko‘rsatish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

499 KB

Turistlarga havo transportida xizmat ko‘rsatishReja: 1. Havo transportida yo‘lovchi tashishni tartibga solishning huquqiy asoslari. 2. Xalqaro aviatashuvlarni huquqiy jihatdan ta’minlash. 3. Havo transportida yo‘lovchi yoki yuk tashish to‘g‘risidagi shartnoma.

Havo transportida yo‘lovchi tashishni tartibga solishning huquqiy asoslari Aviatashuvlar boshqa transport vositalari bilan xizmat ko‘rsatishga nisbatan bir qancha o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu, eng avvalo, ob-havo sharoitiga bog‘liqligi hamda samolyotlarning uchish va qo‘nish joylaridagi landshaft bilan bog‘liq . Bundan tashqari, harakatlanadigan tarkibdan foydalanish shart-sharoitlari aeroportlarni aholi yashaydigan joylardan tashqariga chiqarishga majbur qiladi va yo‘lovchilar bevosita uchishga tayyorgarlik ko‘rishi uchun ancha ko‘p vaqtni taqozo etadi. Shunga qaramay, aviatashuvlar o‘zining asosiy ustunligi — manzilga juda tez eltib qo‘yishi bilan yer usti va suv transporti bilan jiddiy raqobatlashadi. Aviatashuvlar yo‘lovchilar va bagajni tashishning o‘ziga xos turi bo‘lib, aviatsiya korxonalari tomonidan havo kemalarida belgilangan haq evaziga, shuningdek tashuvchining yer usti transportlarida amalga oshiriladi. Ichki aviatashuv — jo‘nash joyi, borish manzili hamda barcha qo‘nish joylari bir davlat hududida joylashgan bo‘lib, havoda yo‘lovchi va yuk tashish. Xalqaro aviatashuv — jo‘nash joyi va borish manzili ikki davlat hududida; agar boshqa davlat hududida qo‘nish nazarda tutilgan bo‘lmasa, bir necha davlat hududida joylashgan havoda yo‘lovchi va yuk tashishdan iborat. Tashish davri quyidagilarni o‘z ichiga oladi: yo‘lovchi tashishda – yo‘lovchi aeroport perroniga havo kemasiga chiqish uchun kirgan paytdan boshlab u perronni tashuvchining vakolatli shaxslari kuzatuvida tark etgunga qadar davri; Bagaj tashishda — bagaj tashish uchun qabul qilingan paytdan u oluvchiga berilgunga yoki belgilangan qoidalarga binoan boshqa tashkilotga topshirilgunga qadar davrga aytiladi. Bunda perron deganda fuqaro aerodromning yo‘lovchilar chiqishi va tushishi, bagaj, yuk va pochtani yuklash va tushirish, shuningdek boshqa xizmat ko‘rsatish turlari uchun havo kemalarini joylashtirishga mo‘ljallangan uchish maydonining qismiga tushuniladi.

Aviatashuvlarni tartibga solish xalqaro qonunchilik (agar tashuv xalqaro xususiyatga ega bo‘lsa) yoki milliy qonunchilik (agar tashuv ichki xususiyatga ega bo‘lsa) asosida amalga oshiriladi. Xalqaro aviatashuvlarni huquqiy jihatdan ta’minlash Dunyo miqyosidagi va ikki tomonlama konvensiyalar xalqaro aviatashuvlarni tartibga soluvchi asosiy hujjat hisoblanadi . Ikki tomonlama bitimlar, qoida tariqasida, hamkorligi boshqa shartnomalar (MDH, YEI doirasidagi va h.k.) bilan belgilangan ikki davlat o‘rtasida tuziladi. Keng ahamiyatga molik xalqaro bitimlarda davlatlarning ancha katta doirasi ishtirok etadi. Ular uchishlarni tartibga soluvchi xalqaro normalar va qoidalarni, shuningdek mazkur davlatlar hududi ustida aviatashuvlarni tashkil etish prinsiplarini ishlab chiqadi. Xalqaro fuqaro aviatsiyasi sohasidagi dastlabki huquqiy hujjatlardan biri 1929 yilda qabul qilingan «Xalqaro aviatashuvlarga daxldor ayrim qoidalarni unifikatsiya qilish to‘g‘risida »gi Varshava konvensiyasidir. Ushbu normativ hujjatda quyidagilar o‘z ifodasini topgan : - xalqaro aviatashuvlar ta’rifi ; - aviatashuvchilar tomonidan havoda yo‘lovchi va bagaj tashish tartibi ; - tashish shartnomasini tasdiqlovchi asosiy tashish hujjatlari ; - tashuvchining javobgarligi tartibi;

- ushbu konvensiyaga davlatlarning qo‘shilishi tartibi 1 . Keyinchalik Varshava konvensiyasi 1955 yilgi Gaaga bayonnomasi , 1971 yilgi Gvatemala bayonnomasi va 1975 yilgi Monreal bayonnomasi bilan kiritilgan qo‘shimcha va o‘zgartirishlar orqali rivojlantirildi. Yo‘lovchining o‘limi yoki uning sog‘lig‘iga shikast yetkazilganligi, bagajning yo‘qotilganligi va shikastlanganligi uchun tashuvchining javobgarligi to‘g‘risidagi qoida Varshava konvensiyasiga kiritilgan muhim band hisoblanadi. Ushbu hujjatga binoan, xalqaro reyslarda yo‘lovchining hayoti va sog‘lig‘i uchun tashuvchining javobgarligi aksariyat hollarda 10 000 (10 ming) AQSH dollari bilan chegaralanadi. Bagajning yo‘qotilganligi va shikastlanganligi uchun tashuvchining javobgarligi aksariyat xalqaro tashuvlarda (shu jumladan xalqaro tashuvning ichki qismlarida) ro‘yxatdan o‘tkazilgan bagajning 1 kilogrammi uchun 20 AQSH dollari hamda har bir yo‘lovchining ro‘yxatdan o‘tkazilmagan bagaji uchun 400 AQSH dollarini tashkil etadi. Fuqaro aviatsiyasi xalqaro tashkiloti – ICAO (International Civil Aviation Organization) (2003 yil 4 noyabrda kuchga kirgan Monreal konvensiyasi 1999 yilda doirasida tuzilgan) aviahalokatlardan jabr ko‘rgan shaxslar va ularning qarindoshlariga to‘lovlar bo‘yicha Varshava konvensiyasida belgilangan limitlarni bekor qildi. Boz ustiga, ushbua konvensiya javobgarlikning ikki darajali tizimini amalga joriy etdi. Birinchi darajada, Sug‘urta hodisasi yuz bergani zahoti, avia kompaniya (yoki uning Sug‘urtalovchisi) jabr ko‘rgan har bir kishiga, hatto tashuvchining aybi isbotlanmagan bo‘lsa ham, taxminan 135 000 (135 ming) AQSH dollari to‘lashi lozim. Bordiyu aviakompaniya hodisada aybdor deb topilsa, javobgarlikning ikkinchi darajasi amalga kiritiladi va unda zararni qoplash bo‘yicha to‘lanadigan tovon puli summasi chegaralanmaydi. Tashuvchining yo‘lovchilar bagajini yo‘qotganlik uchun javobgarligi ham oshirildi. 1 Qarang: Varshavskaya «Konvensiya dlya uni fikatsii nekotorix pravil, kasayushixsya mejdunarodnix voz - dushnix perevozok», prinyataya v 1929 g.

Monreal konvensiyasi kuchga kirgan paytgacha uni 31 davlat imzoladi (Barbados, Baxreyn, Beliz, Botsvana, Makedoniya, Gresiya, Iordaniya, Kamerun, Kanada, Keniya, Kipr, Kolumbiya, Quvayt, Meksika, Namibiya, Nigeriya, Yangi Zelan diya, Tanzaniya, Birlashgan Arab Amirliklari, Panama, Paragvay, Peru, Portugaliya, Ru miniya, Suriya, Slovakiya, Sloveniya, AQSH, Chexiya Respubli kasi, Estoniya, Yaponiya). Yangi hujjatga O‘zbekiston rasman qo‘shilgani yo‘q, shu sababli mamlakatimizda xalqaro aviatashuvlarni amalga oshirishda Varshava konvensiyasi amal qiladi. Shunga qaramay, ayrim tashuvchilar, ayniqsa, xususiy tashuvchilar xalqaro standartlarning yangi qoidalariga muvofiq o‘z harajatlari moddalarini oshira boshladilar. Tabiiyki, bunga faqat ko‘proq kafolatlar bera oladigan va samolyotlarni 750 mln. – 1 mlrd. AQSH dollarga Sug‘urta qiladigan moliyaviy jihatdan barqaror va yirik avia kompaniyalargina qodir. Qolgan kompaniyalar hukumat qarorlarini bajarishi shart. Ko‘pgina ekspertlarning fikricha, O‘zbekiston yuqorida ko‘rsatilgan konvensiyaga yaqin kelajakda albatta qo‘shiladi, chunki ushbu jarayonning kechga surilishi milliy aviakompaniyaning xalqaro bozordagi mavqeni pasayishiga olib keladi. O‘zbekiston fuqarolari kam havo kemasi bortidagi noxush hodisalar uchun ko‘proq tovon to‘laydigan chet el tashuvchilari xizmatlaridan foydalanishni ma’qul ko‘rishlari mumkin. Bundan tashqari, xalqaro uchishlar qabul qilingan xalqaro normativlarga rioya qilishni talab etganligi uchun konvensiyaga imzo chekkan mamlakatlarning aviatsiyani boshqarish idoralari ko‘rsatilgan hujjatni hali imzolamagan davlatlardan samolyotlarni o‘z hududiga kiritmaslik huquqiga ega. Masalan, shovqinni chegaralash bilan bog‘liq hollarda shunday bo‘lgan: shovqinni kuchli samolyotlarning uchishini chegaralovchi xalqaro standartlarni qabul qilgan mamlakatlar Rossiyaning samalyotlarini o‘z aeroportlariga kiritmadi, iqtisodiy holatini hisobga olish niyatida emas ekanliklarini namoyish etdilar. Jahon havo yo‘llaridagi faoliyatni tartibga solish uchun bir necha xalqaro tashkilotlar tuzilgan bo‘lib, ularning maqsadi xalqaro aviatsiya aloqalarini

rivojlantirishning strategik yo‘nalishlarini ishlab chiqishdan iborat. Eng obro‘li tashkilotlar qatoriga Fuqaro aviatsiyasi xalqaro tashkiloti – ICAO (International Civil Aviation Organization) va Havo transporti xalqaro uyushmasi – IATA (International Air Transport Association) kiradi. ICAO tashkiloti 1944 yili Chikagoda hukumatlararo tashkilot sifatida tuzilgan bo‘lib, bugungi kunda unga jahonning 187 mamlakati a’zo. ICAO tomonidan ko‘riladigan asosiy masalalar doirasiga quyidagilar kiradi: - samolyotlar uchun navigatsiya sistemalarining unifikatsiya qilingan qoidalarini ishlab chiqish ; - uchish xizmatlari faoliyatini muvofiqlashtirish, havo yo‘lllarining xavfsizligi, shu jumladan muntazam aviatashuvlarga litsenziyalar berish; - tashkilotga a’zo mamlakatlarga texnik yordam ko‘rsatish va sh.k. 2001 yilning sentyabr—oktyabr oylarida Monrealda (ICAO shtab- kvartirasida) ICAOning navbatdagi, 33-chi Assambleyasi bo‘lib o‘tdi. U 11 sentyabrda AQShda yuz bergan fojia munosabati bilan xalqaro fuqaro aviatsiyasida uchishlar xavfsizligini oshirishning global strategiyasini ishlab chiqishga chaqirdi. Assambleyada 2004 yildan boshlab: 1) Uchishlar xavfsizligini ta’minlash ustidan nazoratni tashkil etishni tekshirish Universal dasturini kengaytirish ; 2) Uchishlar xavfsizligini ta’minlash maqsadida moliyalashtirishning xalqaro mexanizmini yaratish; 3) ICAO Texnik hamkorlik dasturini mustahkamlash; 4) Aviatsiyani urush xavfidan Sug‘urta qilishning xalqaro mexanizmi tamoyillarini ishlab chiqishga qaror qilindi. Bundan tashqari, Assambleya so‘nggi yillarda fuqaro havo kemalari bortida intizomsiz yo‘lovchilar tomonidan sodir etilayotgan jiddiy hodisalar soni ko‘payganligi munosabati bilan maxsus rezolyu siya qabul qildi. Ushbu rezolyutsiyaga asosan barcha davlatlarga huquqbuzarlik qayerda sodir etilganligidan

qat’i nazar, huquqbuzarlarni sud orqali ta’qib qilish imkonini beruvchi tegishli qonunlar va qoidalar qabul qilish taklif etiladi. Ekologiya xavfsizligi sohasida Assambleya ICAO Kengashining shovqinni kamaytirish uchun yangi, yanada qattiq standart qabul qilish haqidagi taklifini ma’qulladi. Mazkur standart 2006 yil 1 yan vardan yangi konstruksiya qilinayotgan havo kemalariga nisbatan amalga oshiriladi. IATA uyushmasi 1945 yili Gavanada aviatashuvchilar uyushmasi tarzida tuzilgan. Bugungi kunda unga jahonning 130 mamlakatidan 272 aviakompaniya a’zo. Ular orasida “O‘zbekistan Havo Yo‘llari” aviakompaniyasi ham bor. IATA uyushmasi aviakompaniyalar, turistik sanoat va unga a’zo tashkilotlarga ularning ish samaradorligi va rentabelligini oshirish, yo‘lovchi va yuk tashishning sifatini yaxshilashda yordam beradi. Moliya sohasida IATA xizmatlari: - aviakompaniyalarning o‘zaro majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni qisqa muddatlarda samarali amalga oshirish; - Internet global axborot tarmog‘i orqali o‘zaro hisob-kitoblarni kundalik, haftalik yoki oylik rejimlarda amalga oshirish ; - aviakompaniyalarga jahonning turli mamlakatlaridan kelayotgan pul oqimlari va tushumni markazlashtirilgan tartibda boshqarish, IATA pul mablag‘larini konvertatsiya qilish va o‘tkazish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadi, havo harakati ishtirokchilaridan undiriladigan turli aeronavigatsiya va aeroport yig‘imlarini kamaytirishga qaratilgan faol siyosat olib boradi ( IATA sa’y- harakatlari bilan Afinadagi yangi “Sparta” aeroportida havo kemalarining qo‘nishi va to‘xtab turishi uchun yig‘imlarni 7,5 % ga kamaytirishga muvaffaq bo‘lindi), yig‘imlar tarzida undiriladigan mablag‘lardan aviatsiya infratuzilmasini rivojlantirish uchun foydalanilishiga imkoniyat yaratadi. Harakatlanadigan tarkibni yonilg‘i bilan ta’minlash masalalari ham IATA ning diqqat markazida turadi, chunki yonilg‘i harajatlari ulushi o‘rta hisobda aviakompaniyalar foydalanish harajatlarining 15% ni tashkil etadi.

Shu munosabat bilan Uyushma quyidagi masalalarni ko‘rib chiqadi: 1) O‘zaro til topishni yaxshilash uchun yonilg‘i yetkazib beruvchilar bilan yig‘ilishlar o‘tkazadi ; 2) Yonilg‘i harid qilish bilan bog‘liq standartlar va qoidalarni ishlab chiqadi; 3) Yonilg‘i bilan ta’minlash masalasining barcha jihatlari ustidan nazorat olib boradi va h.k. Xizmatlar ko‘rsatish sohasida IATA xalqaro yo‘lovchi tashish tariflarini ishlab chiqishning barcha masalalari bo‘yicha qonun chiqaruvchi organ hisoblanadi. U yo‘lovchilarni ro‘yxatdan o‘tkazish qoidalarini, o‘rinlarni bronlash, bagajga ishlov berish, uni rasmiylashtirish va berish tartibini belgilaydi; havoda yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish standartlarini, shu jumladan bort kuzatuvchilar ishini tashkil etish va ularni tayyorlashga qo‘yiladigan talablarni, bortda yo‘lovchilarni ovqatlantirishga, ularga tibbiy xizmat ko‘rsatishni tashkil etishga va asbob-uskunalarga qo‘yiladigan talablarni belgilaydi. IATA yo‘lovchilar va bagajga aeroportda xizmat ko‘rsatish qoidalarini ishlab chiqadi; aviakompaniyalarning jadvallarini muvofiqlashtirish va aeroportlarning yuklanishi muammolari bo‘yicha konferensiyalar o‘tkazadi; aviakompaniyalar tegishli qoidalar va tamoyillarni jamoaviy tarzda muhokama qilishi uchun imkoniyat yaratadi. IATA aviatashuvlar masalalari bo‘yicha konsultatsion xizmatlar ko‘rsatadi; axborot faoliyati bilan shug‘ullanadi — xalqaro reyslarga tariflarni e’lon qiladi, TIM (Travel Informational Manual) qo‘llanmasini (unda aviatashuvlar bilan bog‘liq hujjatlarga qo‘yiladigan talablar, sanitariya va bojxona qoidalari hamda boshqa hujjatlar ifodalanadi), havo transporti tarmog‘i faoliyati bilan bog‘liq 360 dan ortiq nashrlarni chop etadi . IATA qoshida Havo transporti xodimlarini kasbiy jihatdan tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti tashkil etilgan bo‘lib, u fuqaro aviatsiyasi idoralari xodimlari, aviakompaniyalar va aeroportlar, yuk tashish sohasida band bo‘lgan tashkilotlarning xodimlari, shuningdek turistik sektor xodimlarini o‘qitib-

o‘rgatish va malakasini oshirish uchun o‘quv-mashq dasturlari va metodikalarining to‘liq kompleksini taklif qiladi. Bundan tashqari, IATA atrof muhitni muhofaza qilish muammosini hisobga olgan holda tarmoqni rivojlantirish strategik dasturlarini ishlab chiqadi va amalga joriy etadi; avia kompaniyalarning yuridik manfaatlarini himoya qiladi; yuk tashish sohasida xizmatlar ko‘rsatadi; hukumat tashkilotlari va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi; ommaviy axborot vositalari bilan aloqa qiladi va turli masalalar bo‘yicha o‘z tarmog‘ining pozitsiyasini tushuntiradi. Havo transporti faoliyatini tartibga soluvchi xalqaro tuzilmalardan tashqari, fuqaro aviatsiyasini rivojlantirish masalalari bilan shug‘ullanadigan bir qancha mintaqaviy hukumatlararo tashkilotlar ham mavjud : 1. Fuqaro aviatsiyasi Yevropa konferensiyasi va Yevropa aeronavigatsiya xavfsizligi tashkiloti — Yevronazorat . 2. Afrikadagi 32 davlatni birlashtirgan Afrika fuqaro aviatsiyasi komissiyasi . 3. Mintaqadagi 20 mamlakatni birlashtiruvchi Arab davlatlari fuqaro aviatsiyasi kengashi . 4. Lotin Amerikasi fuqaro aviatsiyasi komissiyasi . Uning tarkibiga Janubiy va Markaziy Amerika hamda Karib dengizi havzasidagi 19 mamlakat kiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan barcha birlashmalarning maqsadi o‘z mintaqalarida uchish xavfsizligini oshirish vazifalarini hal qilish, tegishli davlatlarning aviatsiya faoliyatini muvofiqlashtirish, mintaqalardagi havo navigatsiyasi nazorat tizimini takomillashtirishdan iborat. Masalan, 2001 yil kuzda Yevropa aeronavigatsiya xavfsizligi tashkiloti o‘zining «Erkin marshrutlar havo muhiti » dasturini e’lon qildi. Bu dasturni u yaqin kelajakda amalga kiritmoqchi. Ushbu dasturning mohiyati shundan iboratki, G‘arbiy Yevropa osmonida havo koridorlari bo‘lmaydi va aviakompanilarning samolyotlari «ochiq osmon» mintaqasida manzilga qat’iy belgilangan marshrut (hozirda shunday) bo‘yicha emas, balki eng qisqa marshrut bo‘ylab harakatlana oladi. Mutaxassislarning hisob-kitobiga qaraganda, bu havo muhitidan foydalanishning samaradorligini oshiradi, aviatashuvchilarga har yili taxminan 60 mln. yevro tejab qolish imkonini beradi, shuningdek havo

dispetcherlari, havo kemasi ishini yengillashtiradi, bagajni yo‘qotganlik, nobud qilganlik yoki unga shikast yetkazganlik uchun javobgarlikni oshiradi. Havo transportida yo‘lovchi yoki yuk tashish to‘g‘risidagi shartnoma Havoda yo‘lovchi yoki yuk tashish tashuvchi bilan tuzilgan shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Tashuvchi — havoda yo‘lovchi, yuk yoki pochta tashish huquqina beruvchi litsenziyaga ega bo‘lgan xizmatchi hisoblanadi. Havoda yo‘lovchi tashish shartnomasiga asosan tashuvchi havo kemasi yo‘lovchisini belgilangan manzilga chiptada ko‘rsatilgan reys bo‘yicha uchayotgan havo kemasida joy berish yo‘li bilan eltib qo‘yish, yo‘lovchining yonida bagaj bo‘lgan taqdirda, shu bagajni ham manzilga yetkazish va yo‘lovchiga yoki uning vakiliga topshirish majburiyatini oladi. Yo‘lovchi va bagajni manzilga yetkazish muddati tashuvchilar tomonidan o‘rnatilgan aviatashuvlar qoidalari bilan belgilanadi. Havo kemasining yo‘lovchisi aviatashuv uchun haq to‘lashi, yonida tashuvchi belgilagan bagajni bepul tashish me’yoridan ortiq bagaj bo‘lgan taqdirda esa shu bagaj uchun ham haq to‘lashi shart. Havoda yo‘lovchi yoki yuk tashish to‘g‘risidagi har bir shartnoma va uning shartlari tashuvchi yoki uning agentlari tomonidan beriladigan tashish hujjatlari bilan tasdiqlanadi. Tashish hujjatlariga quyidagilar kiradi : yo‘lovchi chiptasi (Passenger Ticket) — yo‘lovchi tashishda beriladi . U yo‘lovchi va bagajni havoda tashish to‘g‘risida shartnoma tuzilganligini tasdiqlovchi, bagaj kvitansiyasi ilova qilingan hujjat hisoblanadi; bagaj kvitansiyasi (Baggage Check) — chiptaning o‘rinlar soni va topshirilgan bagaj og‘irligi ko‘rsatilgan qismi bo‘lib, tashuvchi tomonidan yo‘lovchi topshirgan bagaj uchun tilxat tarzida beriladi ; pullik bagaj kvitansiyasi (Excess Baggage Ticket) — bepul tashish me’yoridan ortiq bagaj yoki haq to‘lash majburiy bo‘lgan ashyolar uchun haq to‘langanligini,

shuningdek bagajning e’lon qilingan qimmati uchun yig‘imlar to‘langanligini tasdiqlovchi hujjat ; aviayuk hujjati (Air Waybill) — tashuvchining marshrutlari bo‘yicha yuk tashishga yuk jo‘natuvchi bilan tashuvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomani tasdiqlovchi hujjat . Tashuv muntazam yoki charter ekanligidan qat’i nazar, tashish shartnomasining shartlarini bajarish majburiydir. Yo‘lovchi tashish to‘g‘risidagi shartnomani tuzishda muayyan qoidalarga rioya qilinishi lozim. 1. Jadvalda va chiptada ko‘rsatilgan jo‘nash vaqti shartnomaning majburiy sharti hisoblanmaydi va tashuvchi tomonidan kafolatlanmaydi. Uchish xavfsizligini ta’minlash maqsadida reys bekor qilinishi, boshqa vaqtga o‘tkazilishi yoki kechiktirilishi mumkin. Uchish, qo‘nish aeroportlarida yoki qo‘nib o‘tish joylarida ob-havo sharoitining yomonlashishi, tabiiy ofatlar, uchish- qo‘nish yo‘lagi holatining buzilishi va shu kabilar yuqorida zikr etilgan o‘zgartirishlarga sabab bo‘lishi mumkin 2. Tashuvchi jadval va chiptada ko‘rsatilgan havo kemasini almashtirish, tashish marshruti va qo‘nish joylarini o‘zgartirishga haqli. Tashuvchining ko‘rsatilgan huquqi ham havo kemasi buzilgan yoki harakat yo‘nalishida fors-major vaziyatlar yuzaga kelgan holda yo‘lovchilar xavfsizligini ta’minlash bilan bog‘liq. Yuqorida keltirilgan holatlarning istalgan biri yuz bergan taqdirda , tashuvchi, yo‘lovchilarning qonuniy manfaatlarini e’tiborga olgan holda : - jadval o‘zgarganligi haqida ularni ogohlantirishi; - ularni o‘z reysi yoki boshqa tashuvchining reysi bilan tashishni amalga oshirishi ; - ro‘yxatdan o‘tkazilgan yo‘lovchilarga aeroportda xizmat ko‘rsatilishini tashkil etishi yoki ularni belgilangan tartibda mehmonxona bilan ta’minlashi shart. Agar jadval o‘zgarishi natijasida yo‘lovchi tashishdan voz kechishga majbur bo‘lgan bo‘lsa, tashuvchi amalga oshirilmagan tashish uchun pul

summasini unga qaytarib berishi shart. 3. Agar yo‘lovchining hujjatlari noto‘g‘ri rasmiylashtirilgan yoki to‘liq hajmda taqdim etilmagan bo‘lsa, tashuvchi uni tashishdan bosh tortishga haqli. Bunda davlat organlari tomonidan berilgan hujjatlarning mavjudligi, haqiqiyligi va to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi uchun faqat ana shu organlar hamda fuqaro javobgar bo‘ladi. Shu munosabat bilan ko‘pincha bunday vaziyatlarda yo‘lovchi tashuvchiga qiladigan barcha da’volar asossiz hisoblanadi. Tashuvchi bunday hujjatlarni rasmiylashtirganlik uchun javobgar bo‘lmaydi. 4. Yo‘lovchi to‘xtash nazarda tutilgan har qanday oraliq aeroportda sayohatni to‘xtatish va to‘xtash huquqiga ega. Bunday to‘xtash «Stopover» deb ataladi . To‘xtash joyida o‘ziga zarur vaqt bo‘lgach, sayohatchi mazkur marshrut bo‘ylab tashishni davom ettirishi mumkin. Bunda u shunday reysda o‘rinni darhol bronlashtirishi (agar tashishni davom ettirish sanasi aniq bo‘lsa) yoki ma’qul sanada mazkur reysda o‘rin mavjudligini tasdiqlashni so‘rashi mumkin. Yo‘lda bunday to‘xtash mumkin, basharti: - u to‘xtash mo‘ljallangan mamlakatning davlat organlari tomonidan ruxsat etilgan bo‘lsa ; - yo‘lovchi o‘zining shu huquqidan foydalanish niyati haqida tashuvchiga oldindan xabar bergan bo‘lsa ; - bu chiptaning amal qilish muddati doirasida amalga oshirilgan bo‘lsa; - bu tarifni hisoblashda hisobga olingan va chiptada rasmiylashtirilgan bo‘lsa. Agar chiptani harid qilish chog‘ida yo‘lovchi oraliq aeroportda to‘xtash niyatida ekanligini bildirmagan va o‘zining bu huquqidan foydalanishga uchish jarayonida qaror qilgan bo‘lsa, u tashuvchiga tarifdagi tafovutni, shuningdek pirovard manzilgacha rasmiylashtirilgan uning bagaji samolyotdan olinishi natijasida reys kechikkan holda ko‘rilgan zararni qoplaganidan keyin uchishni davom ettirishi mumkin .

Yo‘lovchi yoki u bilan birga shu reysda ketayotgan oila a’zosining kasalligi natijasida majburan to‘xtash istisno holat hisoblanadi va ko‘rilgan zararni qoplash talab etilmaydi. “Stopover”dan foydalanish huquqi asosan normal tariflar bo‘yicha rasmiylashtirilgan aviatashuvlarga nisbatan amal qiladi. Agar turist maxsus tarif bo‘yicha rasmiylashtirilgan chiptaga ega bo‘lsa, yo‘lda to‘xtash mavjud cheklashlardan kelib chiqib amalga oshiriladi yoki mazkur tarifni qo‘llash qoidalariga muvofiq mutlaqo taqiqlanadi. Yo‘lovchi ko‘rsatilgan tashuvlar o‘ziga yoki hududi orqali amalga oshirilayotgan davlat vakolatli organlarining barcha qonunlari, qarorlari, qoidalari va farmoyishlariga amal qilishi shart. Bu maxsus nazorat talablarini hamda pasport, viza, sanitariya va boshqa rasmiyatchiliklarni, shuningdek tashuvchining qoidalari va yo‘riqnomalarini bajarishga taalluqli. Agar mamlakatning davlat organlari yo‘lovchi pirovard manzil, transfer yoki tranzit mamlakatiga kirishi rad etilgani munosabati bilan tashuvchiga yo‘lovchini jo‘nash manziliga yoki boshqa biron-bir manzilga qaytarish majburiyatini yuklagan bo‘lsa, yo‘lovchi yoki uni rasmiylashtirgan tashkilot tashuvchiga ko‘rsatilgan tashish bilan bog‘liq barcha harajatlarni qoplashi shart. Havo kemasining yo‘lovchisi quyidagi huquqlarga ega: - O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq imtiyozli shartlarda hamda tashuvchi tomonidan belgilangan havoda yo‘lovchi tashish qoidalariga muvofiq havo kemasida qatnash ; - havo kemasining turiga qarab, belgilangan norma (bir yo‘lovchiga kamida 10 kg) doirasida bagajni bepul olib o‘tish ; - ikki yoshdan katta bo‘lmagan bir nafar farzandini unga alohida o‘rin bermasdan o‘zi bilan (xalqaro aviatashuvlarda – imtiyozli tarifga muvofiq) tekinga olib o‘tish. Ikki yoshdan katta bo‘lmagan boshqa bolalar, shuningdek 2 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalar imtiyozli tarifga muvofiq, ularga alohida o‘rin berilgan holda tashiladi ; - havoda tashish chog‘ida tashuvchining aybi bilan tanaffus qilinganida

yoki jo‘natish va (yoki) uchishda havo kemasi majburan ushlab qolinganida dam olish xonasi, ona va bola xonasi xizmatlaridan, shuningdek mehmonxonada berilgan o‘rindan tekinga foydalanish 1 . Bunda havo kemasi yo‘lovchilariga xizmatlar ko‘rsatish va imtiyozlar berish tartibi amaldagi aviatsiya qoidalari bilan belgilanadi. Yo‘lovchi tashish to‘g‘risidagi shartnoma tashuvchi yoki yo‘lovchining tashabbusiga ko‘ra bekor qilinishi mumkin . Quyidagi hollarda tashuvchi yo‘lovchini havoda tashish shartnomasini bir taraflama tartibda bekor qilishi mumkin : - yo‘lovchi O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilangan pasport, bojxona, sanitariya talablari va boshqa talablarning havoda tashish bilan bog‘liq qismini buzgan taqdirda ; xalqaro aviatashuvlarda davlatning tegishli organlari tomonidan belgilangan uchish, manzilga eltish yoki tranzit qoidalarini buzgan taqdirda; - yo‘lovchi amaldagi aviatsiya qoidalari talablarini bajarishdan bosh tortgan holda ; - havo kemasi yo‘lovchisining havoda tashishning alohida sharoitini talab etuvchi yoxud yo‘lovchining o‘ziga yoki boshqa shaxslarga tahdid soluvchi, tibbiy hujjatlar bilan tasdiqlangan, xuddi shuningdek tartibsizlikni yuzaga keltiruvchi va boshqa shaxslarga tuzatib bo‘lmaydigan noqulayliklar tug‘diruvchi sog‘lig‘ining holati tufayli ; - havo kemasi yo‘lovchisi og‘irligi bagajni bepul tashish bo‘yicha belgilangan normadan ortiq bo‘lgan bagajiga haq to‘lashdan bosh tortgan taqdirda ; - havo kemasi yo‘lovchisi o‘zi bilan ketayotgan ikki yoshdan katta bola uchun haq to‘lashdan bosh tortgan taqdirda ; - havo kemasi yo‘lovchisi havo kemasi bortida havo kemasining uchishiga yoki boshqa shaxslarning sog‘lig‘iga xavf soluvchi xulq-atvor qoidasini buzgan, shuningdek havo kemasi komandirining farmoyishlarini bajarmagan taqdirda; - yo‘lovchining shaxsiy buyumlarida, shuningdek uning bagajida, yukida havoda tashish taqiqlangan buyumlar yoki moddalar topilgan taqdirda. 1 Qarang: Varshavskaya konvensiya o perevozke passajirov i bagaja .

Yo‘lovchini havoda tashish to‘g‘risidagi shartnoma tashuvchining tashabbusi bilan bekor qilingan taqdirda, tashish uchun to‘langan haq yo‘lovchiga qaytarib beriladi (yo‘lovchi havo kemasi bortida xulq-atvor qoidalarini buzgan hol bundan mustasno ). Yo‘lovchi tashishdan aeroportda yoki harakat yo‘nalishida voz kechishga haqli. Bu holda u tashuvchidan tashish uchun to‘langan haqni yoki uning foydalanilmagan qismini tariflarni qo‘llash qoidalarida nazarda tutilgan miqdorda qaytarib olishi mumkin . Yo‘lovchining tashishdan voz kechishi majburiy yoki ixtiyoriy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. Majburiy voz kechish quyidagi holatlar bilan belgilanishi mumkin : - chiptada ko‘rsatilgan reysning bekor qilishini yoki kechiktirilishi; - bronlashtirishda yo‘l qo‘yilgan xato tufayli reysda o‘rin yoki chiptada ko‘rsatilgan xizmat ko‘rsatish klassini taqdim etishning iloji yo‘qligi ; - favqulodda holat tufayli chiptada ko‘rsatilgan aeroportda qo‘nishning mumkin emasligi; - ushbu reysni amalga oshirayotgan havo kemasi turining almashtirilishi; - yo‘lovchining yoki u bilan birga havo kemasida ketayotgan oila a’zosining betobligi ; - tashuvchining yo‘l hujjatlarini noto‘g‘ri rasmiylashtirishi ; - havo kemasi kechikishi yoki yo‘lovchi transfer aeroportiga yetib kelishi lozim bo‘lgan reys bekor qilinishi natijasida transfer aeroportidan chiptada ko‘rsatilgan reysda uchib ketishning mumkin emasligi . Yo‘lovchi tashishdan majburiy voz kechgan taqdirda tashuvchi unga navbatdagi reyslardan birida chiptada ko‘rsatilgan shartlarda tashishni taklif qilishi yoki chipta qiymatini jarima sanksiyalari hisobga olmasdan qaytarib berishi shart. Bu holda, agar tashish yo‘lning biron-bir qismida amalga oshirilmagan bo‘lsa, to‘langan haq to‘liq qaytariladi, tashish qisman amalga oshirilgan bo‘lsa, tashishning bajarilmagan qismi uchun haq yo‘lovchiga qaytarib beriladi .

Ixtiyoriy voz kechish — yo‘lovchining shaxsiy sabablari bilan belgilangan voz kechish. Bunda tashuvchi qaytariladigan pul mablag‘laridan o‘ziga tegishli barcha pullarni chegirib qolishga haqli. Xususan, yo‘lovchi uchishdan voz kechishi haqida tashuvchiga uchishdan ko‘pi bilan 24 soat, kamida – 3 soat oldin xabar bergan bo‘lsa, tashuvchi undan chiptaning 10% miqdorida yig‘im chegirib qolishi mumkin; agar voz kechish uchishdan 3 soatdan kamroq vaqt oldin yuz bergan bo‘lsa, yig‘im miqdori 25% ni tashkil etadi. Gruppaviy tashuvlarda 24 soatdan kamroq vaqt oldin uchishdan voz kechish 25% miqdorida yig‘im ushlab qolinishiga olib keladi. Maxsus tariflar bo‘yicha sotilgan chiptalar pulini qaytarish mazkur tariflarning qo‘llanilishi qoidalariga muvofiq amalga oshiriladi. Pullar tashuvchi yoki uning agenti tomonidan chiptalar harid qilingan joyda uchish ko’ponlari taqdim etilganidan keyin tashish rasmiylashtirilgan valyutada va haq to‘lash shaklida chiptada ismi ko‘rsatilgan shaxsga yoki chiptaga haq to‘lagan va buning dalillarini taqdim etgan shaxsga qaytarib beriladi. "TASHKENT" xalqaro aeroportining tashqi ko‘rinishi.

"SAMARKAND" xalqaro aeroportining tashqi ko‘rinishi. "BUHARA" xalqaro aeroportining tashqi ko‘rinishi. "URGANCH" xalqaro aeroportining tashqi ko‘rinishi. «NAVOIY» xalqaro aeroportining tashqi ko‘rinishi.

“TERMEZ” xalqaro aeroportining tashqi ko‘rinishi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Tuxli е v I.S., G.H. Qudratov, Parda е v M.Q. Turizmni r е jalashtirish. Toshk е nt – «Iqtisod - moliya» 2010. 2. Tuxliyev I.S., A.B.Bektemirov, Z.I.Usmanova. Turizmda strategik marketing Samarqand 2010 y. 3. Kamilova F.K. – «Xalqaro turizm bozori» // O‘quv qo‘llanma, Toshk е nt. TDIU- 2001

Похожие

Turistlarga suv transportida xizmat ko‘rsatish

Turistlarga temir yo‘l transportida xizmat ko‘rsatish

Turistlarga avtotransport vositalarida xizmat ko‘rsatish

Turistlarga maxsus transport vositalarida xizmat ko‘rsatish

Turistlarga xizmat ko’rsatishni tashkil etish