Товар пул муносабатлари ривожланиши - Экономика - Рефераты

Товар пул муносабатлари ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

141 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Натурал ишлаб чи қ аришдан товар ишлаб чиқаришга ўтиш ва унинг ривожланиши 2. Товар ва унинг хусусиятлари 3. қийматнинг меҳнат назарияси ва қўшилган миқдор нафлилиги назариялари 4. Пулнинг келиб чиқиши, моҳияти ва вазифалари Инсоният тарихий тараққиётнинг кўпгина босқичларида иқтисодий шаклларнинг айрим турлари узоқ вақт мавжуд бўлиб туриши мумкин. Масалан, ибтидоий жамоа тузими емирилаётган шароитдаёк вужудга келган

www.arxiv.uz товар айирбошлаш бир ишлаб чиқариш усулидан бошқасига ўтиб, бир неча минг йиллардан бери мавжуд бўлиб, ривожланиб келмоқда. Шу билан бирга бирон-бир иқтисодий шаклнинг турли тарихий давр шароитидаги мазмуни, ўрни, роли ва ижтимоий оқибатлари кўп жихатдан турлича бўлади. Лекин уларнинг умумий, энг характерли белгилари сақланиб қолади. Шу сабабли мавзуни ижтимоий хўжалик, яъни ишлаб чиқариш шаклларини тахлил қилишдан бошлаймиз. қейин товар ва унинг хусусиятлари, товар қийматининг миқдори, уни аниқлашга бўлган ёндошувлар, пулнинг вужудга келиши, моҳияти ва вазифалари ёритилади. 1. Натурал ишлаб чиқаришдан товар ишлаб чиқаришга ўтиш ва унинг ривожланиши. Натурал ишлаб чиқариш. Умумий иқтисодий шаклларнинг тарихан биринчиси натурал ишлаб чиқариш бўлган, бунда меҳнат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчининг ўз эҳтиёжларини қондириш учун, ички хўжалик эҳтиёжлари учун мулжалланган. Истеъмол кўпинча ишлаб чиқаришга мос келган, уларнинг бир-бири билан богланиши жуда осон бўлиб, ушбу хўжаликнинг ўзида бўлган. Бундай муносабатлар ҳамма зарур нарсани ўзи учун тайёрлаган ибтидоий жамоада хукм сурган. Патриархал дехкон хўжалигини ва феодал поместьялари асосан натурал хўжалик бўлган. Натурал ишлаб чиқариш шарти ижтимоий меҳнат тақсимотининг ривожланмаганлиги оқибати сифатида вужудга келган, у вақтда ижтимоий меҳнатдан унинг у ёки бу тури эндигина ажрала бошлаган эди. Бундай шароитда биқиқ ёки ўз эҳтиёжларини ўзи қондирадиган ишлаб чиқариш организмлари пайдо бўлган. Меҳнат уларнинг тор доирасидагина ижтимоий характерга эга бўлган. Натурал ишлаб чиқариш шакли барча иқтисодий жараёнларни бир хўжаллик доирасида қатъий чеклаб қўяди, ташқи алоқалар учун йул очилмайди. Ишчи кучи муайян хўжаликда жуда қаттиқ бириктириб қўйилади ва кўчиб юриш имконидан муҳрум бўлади. Натурал хўжалик шаклларининг худди шу кўрсаткичлари қишлоқ хўжалик жамоалари минг

www.arxiv.uz йиллар давомида барқарор яшовчи бўлиб қолганлигининг «сири»ни очиб беради. Натурал хўжалик ишлаб чиқариш мақсадларини нихоят чеклаб қўяди, ишлаб чиқариш ҳажм жиҳатидан жуда оз ва тури жиҳатидан кам хил бўлган эҳтиёжларини қондиришга буйсунган. Шунинг учун ҳам жамият аста- секинлик билан товар ишлаб чиқаришга ўтади. Товар ишлаб чиқариш. Товар ишлаб чиқариш натурал хўжаликнинг ривожланиши, унинг тури ва миқдорининг ўсиши натижасида пайдо бўлди. Товар ишлаб чиқариш, яъни товар хўжалигида кишилар ўртасидаги иқтисодий муносабатлар буюм орқали, улар меҳнати маҳсулларини олди- сотди қилиш орқали намоён бўлади. Товар ишлаб чиқаришнинг натурал ишлаб чиқаришдан фарқи шундаки, бунда товар ёки хизмат ўзининг истеъмоли учун эмас, балки бозорга сотиш учун яратилади. Бу ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчилар ўтрасидаги муносабатларнинг, меҳнатни ўлчаш ва уни жамиятнинг жами меҳнатга киритишнинг ўзига хос усулидир. Натурал хўжаликни сиқиб чиқариш ва товар айирбошлашнинг ривожланиш жараёни меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви, ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви, хусусий мулкнинг вужудга келиши ва ривожланиши асосида индивидуал хўжаликларнинг товар айирбошлашга, олди-сотдига ўтиш йули билан боради. Айрим турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ихтисослашув, уларни турли хил ишлаб чиқарувчилар ўртасида айирбошлашни зарур қилиб қўяди. Ихтисослашув эса меҳнат унумдорлигининг ошишига олиб келади, демак товар айирбошлаш фақат зарургина эмас, балки фойдали бўлиб боради. Айрим турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ихтисослашув, уларни турли хил ишлаб чиқарувчилар ўртасида айирбошлашни зарур қилиб қўяди. Ихтисослашув эса меҳнат унумдорлигининг ошишига олиб келади, демак товар айирбошлаш фақат зарургина эмас, балки фойдали бўлиб боради. Вақтни ва моддий ресурсларни тежаш қонуни товар хўжалигини ривожлантиришнинг харакатлантирувчи кучи бўлиб чиқади. Товар айирбошлашга тортиладиган ишлаб чиқарувчилар бир-бирига тобора кўпроқ боглиқ бўлиб қола бошлайди.

www.arxiv.uz қапитализмгача бўлган ишлаб чиқариш усулларида товар ташкилотлари, жамоалар, қулдор латифудиялари, феодал ва деҳқон хўжаликлар ўртасида алоқалар ўрнатилишига ёрдам бериб, ишлаб чиқаришнинг ва умуман жамиятнинг ривожланиши учун қўшимча имкониятлар очган. Феодал тузуми емирилиш даврида товар муносабатлари тез ёйила бошлади. Бироқ бу даврда асосан хунармандчиликдан иборат бўлган оддий товар ишлаб чиқариш муҳим аҳамиятга эга бўлган. Инсоният жамияти ривожининг капиталистик ишлаб чиқариш усули шароитида товар муносабатлари жамият иқтисодининг барча томонларини кенг ва чуқур камраб олади. Товар хўжалигининг ва умуман айирбошлаш вужудга келиши ва амал қилинишининг ижтимоий-иқтисодий асослари ҳамда шарт-шароитлари қандай? Бу, биринчидан, ижтимоий меҳнат тақсимотидир, бунда ишлаб чиқарчилар у ёки бу аниқ маҳсулотни ишлаб чиқаришга ихтисослашади. Ихтисослашув, ўз навбатида, қиёсий устунлик принципи буйича, яъни маҳсулотни нисбатан кам муқобил қийматда ишлаб чиқариш лаёқати билан аниқланади. Бу категория иқтисодий назариянинг марказий тушунчаларидан бири ҳисобланади. Ишлаб чиқарувчи ҳар хил малака ва маҳоратга эга бўлади, чекланган ресурслар билан етарлича таъминланади. Масалан, икки киши оёқ кийим ва кўйлак ишлаб чиқаради. Биринчиси бир ой давомида 3 жуфт оёқ кийим тайёрлайди ёки 6та кўйлак тикади. Иккинчиси эса мос равишда 2 жуфт оёқ кийим ёки 8та кўйлак тайёрлайди. Биринчи кишининг бир жуфт оёқ кийимининг қиймати иккита кўйлакка тенг. Биринчи ишлаб чиқарувчида оёқ кийим ишлаб чиқаришнинг қиймати нисбатан кам, демак у тўлиқ оёқ кийим ишлаб чиқаришга ихтисослашуви зарур. Иккинчисида кўйлак нисбатан кам қийматга эга бўлганлиги сабабли, уни ишлаб чиқаришга ихтисослашуви мақсадга мувофик ҳисобланади. Иккинчидан, ишлаб чиқарувчилар хусусий мулк муносабатлари туфайли иқтисодий жихатдан бир –биридан муайян тарзда алоҳидалашиб қолади, бунда улар ўз меҳнат натижаларини ўзлари тасарруф қиладилар. Иқтисодий алоҳидалик нима

www.arxiv.uz ишлаб чиқариш, қандай ишлаб чиқариш зарурлиги ва яратилган маҳсулотларни кимга ва қаерга сотишни фақат ишлаб чиқарувчининг ўзи хал қилишини билдиради. Худди шу икки ҳолат товар ишлаб чиқаришни зарур қилиб қўяди ва бозор вужудга келишининг шарт-шароити ҳисобланади. Меҳнат маҳсули товарга, яъни бозорда айирбошлаш учун, сотиш учун тайёрланадиган нарсага, ишлаб чиқарувчилар эса товар ишлаб чиқарувчиларга айланади. Нихоят, бозор вужудга келишининг муҳим шарт –шароитларидан бири эркин айирбошлаш ҳисобланади. Чунки ижтимоий меҳнат тақсимоти, ихтисослашув ва иқтисодий алоҳидалик нима, қанча ва ким учун ишлаб чиқаришни мустақил аниқлайдиган, иерархияга асосланган тизимларда эркин айирбошлаш, хўжалик гумашталарига улар фаолиятининг энг самарали йуналишини кўрсатиб берадиган эркин баҳоларнинг шаклланишига ёрдам беради. 2. Товар ва унинг хусусиятлари. Товар - пул муносабатларини тушунишда товарнинг мазмунини, унинг хусусиятларини билиш муҳим аҳамиятга эгадир. Товар деб бирон-бир нафлиликка ва қийматга эга бўлган айирбошлаш учун яратилган маҳсулотга айтилади. Ёки, бошқача айтганда, товар нафлиликка (истеъмол қийматга) ва алмашува қийматига эга бўлган бозор учун ишлаб чиқариладиган маҳсулот ёки хизматлардир. Демак, товарнинг икки хусусияти бор: биринчидан, у кишининг қандайдир эҳтиёжини қондиради: иккинчидан , у бошқа буюмга айирбошлана оладиган буюмдир. Бошқача айтганда, товар истеъмол қийматга ва алмашув қийматга эга. Буюмнинг истеъмол қиймати шундан иборатки, у кишилар учун фойдали, нафлидир. У шахсий истеъмол буюми сифатида бевосита ёхуд ишлаб чиқариш воситалари сифатида билвосита кишиларнинг бирон –бир эҳтиёжини қондиради.

www.arxiv.uz Хўш, товарнинг маҳсулотдан фарқи нимада? Товар, энг аввало, ўз истеъмоли учун эмас, балки бошқаларнинг истеъмолчи учун бозорга сотиш мақсадида тайёрланадиган маҳсулотдир. Товарнинг натурал –буюм ва ижтимоий –иқтисодий томонлари, хусусиятлари ана шундан келиб чиқади. Хар бир товар маълум бир нафлиликка эга, лекин бу истеъмол қиймат уни яратувчининг ўз эҳтиёжлари эмас, балки айирбошлаш орқали бошқа кишилар эҳтиёжини қондиради, яъни ижтимоий истеъмол қиймат ҳисобланади. Истеъмол қиймати товарларнинг бошқа товарларга айирбошланиш қобилиятига эга бўлганлиги учунгина, у ўзининг яратувчисини қизиқтиради. Товарнинг шу хусусияти, айирбошланувчанлиги унинг алмашув қиймати номини олади. Товарларни сотишда уларнинг нарх кўрсаткичи алмашув қийматини яққол кўрсатади. Инсон меҳнати билан яратилмаган кўплаб буюмлар масалан, булоқдаги сувлар, ёввойи дарахт мевалари истеъмол қийматига эга бўлади. Лекин улар ҳам доим ҳам товар бўлавермайди. Буюмлар товар бўлиши учун, у айирбошлашга мўлжалланган, маълум меҳнат сарфланган бозорга, сотишга чиқарилган бўлиши зарур. Алмашув қиймат –бу бирор турдаги истеъмол қийматнинг бошқа турдаги истеъмол қийматга айирбош қилинадиган миқдорий нисбат. Масалан, битта болта 20 кг, галлага айирбош қилинади. Айирбош қилинадиган товарларнинг бу миқдорий нисбатида уларнинг алмашув қиймати ифодаланади. Алмашув қиймати нимага асосланади? қийматнинг меҳнат назарияси тарафдорлари 1 ҳисоблайдики, товарлар қийматининг умумий асоси –бу меҳнат, шу сабабли улар маълум миқдорларда бир-бирига тенглаштирилади. Уларнинг фикрича товарларнинг табиий хусусиятларидан бирортаси – огирлиги хажми, шакли ва шу кабилар умумий асос бўла олмайди, фақат меҳнат сарфлари шундай асос ҳисобланади. Алмашишнинг зарур шарти айирбош-ланадиган товарларнинг хар хил истеъмол қийматлари 1 Товар љийматини меќнат билан аниљлашга ёндошувларида маълум фарљлар мавжуд бњлсада уларга А.Смит, Д.Рикардо, У.Петти, Дж.С.Милт ва бошља айрим иљтисодчиларни, уларнинг издошларини киритиш мумкин.

www.arxiv.uz ҳисобланади, лекин хар хил товарларининг истеъмол қиймати сифат жихатидан турлича бўлиши мумкин: меҳнат қиймати назариячилари карашларича миқдорий ўлчамга эга эмас. Миқдор жиҳатдан бараварлаштириш эса улар фикрича ҳамма сифат жихатидан умумий, ягона бирон-бир нарса бўлишини тақазо этади, бундай умумий нарса уларни яратиш учун сарфланган меҳнатдир. Бу ўринда сўз меҳнатнинг муайян, аниқ турлари тўгрисида бормайди. Бу турлар бир-биридан сифат жихатдан фарқ қилади, бу эса аниқ истеъмол қийматларининг хусусиятларини келтириб чиқаради. Товарлар ўлчовдош бўлишининг боиси шуки, буларнинг ҳаммаси умуман меҳнат маҳсулидир, яъни инсон кучи, мияси, мущаги, асаблари ва хоказолари сарфнинг маҳсулидир. Демак, умуман инсон меҳнати маҳсули сифатида товарлар бир хил ва ўлчовдошдир. Товарда мужассамлашган ижтимоий меҳнат унинг қийматини ташқил қилади. Бу қиймат товар айирбошлаганда кўринади, шунинг учун алмашув қиймати (яъни истеъмол қийматларини айирбошлаш нисбати) қиймат шакли бўлиб, унинг ташқи кўриниши бўлиб хизмат қилади. Товарнинг ўзи эса икки томонининг истеъмол қиймати ва қийматининг узвий бирлигидан иборатдир. Товар қийматининг миқдори, ижтимоий-зарурий вақти деб аталадиган иш вақтида ҳисобланади. Ижтимоий зарурий иш вақти муайян ижтимоий нормал ишлаб чиқариш шароитида ва муайян жамиятдаги меҳнат малакаси ва жадаллашуви даражаси ўртача бўлган шароитда бирон бир товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақтидир. Товар қийматининг миқдорини ҳисоблашда меҳнатнинг оддий ва мураккаб, малакали ва малакасиз, ақлий ёки жисмоний турлари ҳисобга олинади. қийматни ҳисоблашда нисбатан мураккаб меҳнат кўпайтирилган ёки даражага кўтарилган оддий меҳнат сифатида чиқади, шу сабабли оз миқдордаги мураккаб меҳнат кўп миқдордаги оддий меҳнатга тенглаштирилади. Товарнинг икки хил хусусиятга эга бўлишига сабаб товар ишлаб чиқарувчи меҳнати табиатининг икки томонламалигидадир. Бир томондан,

www.arxiv.uz бу – муайян турдаги аниқ меҳнатдир. Шунинг учун, истеъмол қийматни яратган меҳнат аниқ меҳнат деб ном олган. Иккинчи томондан, меҳнат–аниқ шаклдан қатъий назар умуман сарфланган инсон ишчи кучидир, жами ижтимоий меҳнатнинг бир қисмидир. У ўзининг шу сифатида абстракт меҳнат деб аталади. Бу меҳнат эса товар қийматини яратади. Умуман меҳнат ва ижтимоий меҳнат жамиятнинг тараққиётининг ҳамма босқичларида мавжуд бўлган. Ибтидоий жамиятда ҳам, патриархал оилада ҳам одамлар кучларини сарфлаб, бирон-бир тарзда бир-бирлари учун меҳнат қилганлар. Бироқ бунда қиймат вужудга келмаган, товар яратилмаган. Демак, қийматда оддий ижтимоий меҳнат эмас, балки алоҳида тарихий шароитдаги ижтимоий меҳнат мужассамланади. Хўш, унинг ўзига хос хусусияти нимада? Бу хусусият шундаки, товар ишлаб чиқариш шароитида меҳнатнинг ижтимоий характери яширинган бўлади. Меҳнат фақат айирбошлаш соҳасида, яъни ўзи амалга ошиб бўлганидан кейин ижтимоий характерни намоён этади. қиймат яратувчи абстракт меҳнат–меҳнатнинг фақат товар ишлаб чиқаришига хос бўлган ва алоҳидалашган товар ишлаб чиқарувчилар муносабатини ифодалайдиган ўзига хос ижтимоий шаклдир. Бу қоида, ижтимоий меҳнатнинг моддийлашувига қийматга ҳам баб- бараварига таалуқлидир. қиймат товарнинг эмас, балки фақат меҳнатнинг ижтимоий хоссаси бўлиб, табиат ашёларининг бирорта ҳам молекуласи, заррачаси йўқдир. қийматнинг асосида одамлар бир-бирлари учун меҳнат қилишларини билдирувчи ижтимоий меҳнат ётади. Бироқ, алоҳидалашган товар ишлаб чиқарувчилар меҳнати сингари ўзининг ижтимоий характерини фақат меҳнат маҳсулларини айирбошлаш орқали кўрсатади. Товарлар қийматининг миқдори меҳнат унумдорлигига қараб ўзгаради. Меҳнат унумдорлиги маълум иш вақти бирлиги мобайнида ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг миқдори билан ёки маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланган иш вақти билан ўлчанади. Меҳнат унумдорлигининг ўзгариши товар бирлиги қийматининг ўзгаришига сабаб

www.arxiv.uz бўлади. Меҳнат унумдорлиги ўсса, товар бирлигининг қиймати камаяди ёки аксинча, меҳнат унумдорлиги пасайса, товар бирлигининг қиймати ошади. Меҳнат унумдорлигига бир қанча омил таъсир қилади. Бу омиллар меҳнат қуролларининг ривожланиши даражаси ва самарадорлиги, ишчининг малака даражаси, фан ва техниканинг тараққиёти даражаси, фан ва техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий этиш даражаси, ишлаб чиқаришнинг тўпланув даражаси, табиий шароитлардир. 3. қийматнинг меҳнат назарияси ва қўшилган миқдор нафлилиги назариялари. Иқтисодиёт назарияси фанида товар қийматининг негизини нима ташкил қилади деган саволга жавоб беришда икки хил йўналиш бўлиб, улар ўртасида доимий равишда тортишувлар ва мунозаралар бўлиб келмоқда. Биз қуйида шу икки хил йўналишдаги назарияларнинг мазмунини ўқувчига ҳавола қиламиз. қийматнинг меҳнат назарияси. Юқорида таъкидланганимиздек, бу назария тарафдорлари қарашича, товарларни айирбошлаш уларнинг қиймати асосида амалга оширилади. қийматнинг миқдори эса, ижтимоий зарурий меҳнат сарфлари билан, яъни ижтимоий зарурий иш вақти билан ўлчанади. Ижтимоий зарурий иш вақти –ишлаб чиқаришнинг мавжуд ижтимоий нормал шароитида ва шу жамиятда меҳнат махорати ва жадаллашувининг ўртача даражасида бирон истеъмол қийматини тайёрлаш учун талаб қилинадиган иш вақтидир. Ижтимоий нормал (ёки типик) ишлаб чиқариш шароити муайян турдаги товарларнинг аксарият кисми яратиладиан шароитдир. Бу одатда ўртача шароит, фақат шу шароитда ўртача махоратга эга бўлган ва ўртача жадаллик билан ишлайдиган ишлаб чиқарувчи бир соатлик меҳнат мобайнида бир ижтимоий нормал шароитга мос келмаса (ундан яхшироқ ёки ёмонроқ бўлса), ёхуд ходимнинг маҳорати ва меҳнатининг жадаллиги жамиятда қарор

www.arxiv.uz топган ўртача даражада яхшироқ ёки пастроқ бўлса, бу ҳолда бир соатлик меҳнат мобайнида яратган қиймат тегишлича кўпроқ ёки озроқ бўлади. қийматнинг меҳнат назариясига кўра ижтимоий зарур иш вақти ўзига хос ижтимоий меҳнат меъёри ролни уйнайди. Бу меъёр бозорда аниқланади ва товар ишлаб чиқарувчилар унга амал қилишлари зарурдир. қерагидан ортиқча меҳнат сарфлари қиймат яратмайди, яъни жамият томонидан эътироф этилмайди, рад этилади. Бозорда муайян турдаги товарларнинг асосий массасини ишлаб чиқариш учун зарур бўлганидан амалдаги ортиқча меҳнат сарфларига ҳеч ким ҳақ тўламайди. Товар қийматида оддий меҳнат ифодаланади. Оддий меҳнат деганда махсус тайёргарлик талаб қилмайдиган меҳнат тушунилади. У турли мамлакатларда ва турли давлатларда бир хил эмас. Лекин қиймат намоён бўладиган хар бир муайян бозорда (у хоҳ ички, хоҳ ташқи бозор бўлсин) оддий меҳнат аввалдан мавжуд меҳнатдир. У шундай бошлангич негизки, малакаси жиҳатидан унга тенглаштирилади. Бинобарин, мураккаб меҳнат даражасига кўтарилган ёки кўпайтирилган оддий меҳнат сифатида намоён бўлади. Мураккаб меҳнатни оддий меҳнатга тенглаштириш бозорда индивидуал сарфларни ижтимоий зарур сарфларига тенглаштириш билан бирга содир бўлади. Истеъмол қийматининг, янги нафлиликнинг ўзи қандай ўлчанади? Дона, тонна, метр ва хоказолар каби ўлчов бирликлари муайян турдаги маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичлари бир-биридан кўп фарқ қилмаган, талаб эса барқарор бўлган шароитдагина қўлланилиши мумкин. Бундай тафовутлар ўса борган сари мазкур ўлчовлар яроқсиз бўлиб қолади. Бир тонна руда, агар ундаги қуруқ жинснинг солиштирма огирлиги анча фарқ қилса, бошқасига эквивалент бўлмайди, огирлиги бир хил, лекин турли маркадаги цементнинг тури ҳам бир-биридан фарқ қилади ва хоказо. Шу ва шунга ўхшаш ҳолларда товарлар муайян турининг асосий истеъмол хоссаларини ифодаловчи бошқа ўлчов керак бўлади. Бунда маҳсулот сифати унинг табиий хусусиятидан иборат бўлмайди. Маҳсулот истеъмол

www.arxiv.uz қийматининг у қондирадиган эҳтиёжга мос келиш даражаси муҳим аҳамиятга эга. Яъни маҳсулотнинг наф келтириш даражаси –унинг инсон, жамиятнинг эҳтиёжларини қондириш лаёқати қиймати миқдорига баб –баравар тақсимланади. қийматнинг меҳнат назарияси тарафдорлари –товар ишлаб чиқариш шароитда товар ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги алоқаларни, ижтимоий меҳнатни тақсимлаш ва рагбатлантиришни тартибга солувчи, объектив қиймат қонунини мавжуд бўлишини тан олади. Улар фикрига кўра, бу қонунга биноан товар ишлаб чиқариш ва айирбошлаш уларнинг қиймати асосида амалга оширилади. Ижтимоий зарурий сарфларнинг юқорида келтирилган тарифларидан келиб чиқсак, қиймат қонуни индивидуал меҳнат сарфи ижтимоий зарур меҳнат сарфидан кўпроқ бўлган ишлаб чиқарувчиларни, яъни шу вақт ичида кўп миқдорларда истеъмол қийматларининг кўпроқ фойдали самаранинг кўп тайёрланиши ёки янада кўпроқ меҳнат унумдорлигини таъминлайдиган ишлаб чиқарувчиларни рагбатлантиради. Меҳнат унумдорлиги ижтимоий нормал меҳнат унумдорлигидан кам бўлган ишлаб чиқарувчиларни қиймат қонуни жазолайди. Бу билан иқтисодий шароитлар товар ишлаб чиқарувчиларнинг меҳнат унумдорлигини оширишга ёки бошқа хил товарларни чиқариш учун ўтишга рагбатлантиради. Акс ҳолда улар бозордан сиқиб чиқарилиш, хонавайрон бўлиш хавфи остида колишлар мумкин. қиймат қонуни товар ишлаб чиқарувчиларни уларнинг индивидуал меҳнат сарфлари билан ижтимоий зарур меҳнат сарфлари ўтрасидаги нисбат боглиқ ҳолда табакалаштиради, сарфларни камайтиришни рагбатлантиради ва меҳнатнинг ишлаб чиқариш соҳалари буйича тақсимланишини тартибга солиб туради. қиймат қонуни баҳолар қонуни сифатида кўринади. Баҳолар асосида қиймат ётади. Унинг вазифаси баҳолар қиймат билан тенг бўлганда ҳам, улар фарқ қилганда ҳам амалга ошаверади. Масалан, энг юксак меҳнат унумдорлигига эришган ишлаб чиқарувчилар ўз товарларини ижтимоий зарур сарфларидан камроқ лекин айрим индивидуал сарфларидан юқори

www.arxiv.uz баҳоларга сотишлари ва юқори фойда олишлари мумкин. Лекин уларнинг ахволини кўпроқ кафолатланган деб бўлмайди. Агар улар техник ва ташкилий янгиликларни қўлламасалар, кўпроқ самара берадиган ишлаб чиқариш усулларини қидириб топмасалар, улар бир мунча вақтдан кейин ўз устунликларидан ажралиб қоладилар. қиймат қонунинг тартибга солиб турувчи механизми ракобат кураши натижасида бозор баҳоларининг стихияли равишда тебраниб туришидан, уларнинг ижтимоий қийматдан фарқ қилиб туришидан иборат. Товар баҳосининг ижтимоий қийматидан четга чиқиш шарт-шароитлари куйидагилардан иборат деб ҳисобланади: Талаб = таклиф бўлса баҳо = қиймат Талаб > таклиф бўлса баҳо > қиймат Талаб < таклиф бўлса баҳо < қиймат Шундай қилиб, товарлар баҳосининг улар қийматидан фарқ қилиши товар ишлаб чиқарувчиларнинг хохиши билан содир бўлмай, балки объектив қиймат қонунининг кучи таъсири остида бўлади. қиймат қонуни ресурсларнинг турли ишлаб чиқариш соҳалари ўтрасида тақсимланишини тартибга солиб туриш вазифасини бажараётганда ҳам баҳолар динамикаси муҳим рол уйнайди. Агар у ёки бу аниқ товар ижтимоий эҳтиёжини қондириш учун зарур бўлганидан камроқ ишлаб чиқарилса, бу талабнинг таклифдан ошиб кетишига сабаб бўлади. Товар баҳоси ошиб кетади. Баҳолар, шу билан бирга даромадлар камаяди, бу тармокдаги ишлаб чиқариш ресурслари даромад юқори бўлган бошқа тармокларга ўтиб кетади. қийматнинг меҳнат назарияси моделларида қиймат қонунига асосланган ишлаб чиқариш нисбатлари тартибга солувчи бозор механизми ана шундай. қўшилган миқдор нафлилиги назарияси. Юқорида қараб чиққанимиздек, қийматнинг меҳнат назариясига кўра, меҳнат сарфларининг ижтимоий зарурий даражаси фақат бозорда, айирбошлашда юзага чиқади. қиймат фақат бозорда алмашув қиймат кўринишида ўзининг ифодаланиш шаклини олади. қисқача айтганда, қиймат ишлаб чиқаришда яратилади, бозорда эса намоён

www.arxiv.uz бўлади. Шу ерда қўшилган миқдор нафлилиги назариётчилари карашлари билан карама-каршилик пайдо бўлади. Унинг моҳияти нимадан иборат? Агар товар бозорда сотиб олинса, бу кимдир товар ишлаб чиқаришига кетадиган сарфларни ижтимоий зарури меҳнат сарфлари сифатида баҳолаши сабаби эмас, балки мазкур товар харидор учун фойдали самарага эга бўлиши сабабли руй беради, харидор бу товарни кадрлайди. қишилар томонидан жуда хилма-хил моддий ва маънавий неъматлар (ҳамда хизматлар) уларни ишлаб чиқаришга ижтимоий зарурий меҳнат сарфланганлиги учун эмас, балки ушбу неъматлар нафлиликка эга бўлиши сабабли кадрланади ва у ёки бу товарни ишлаб чиқаришга меҳнат сарфлари фақат шу сабабли амалага ошириладики, кишилар маълум фойдалиликларга эҳтиёж сезади. У ёки бу меҳнат сарфларининг ижтимоий зарурлиги ким томонидан ёки нима биалн аниқланади? Оддий қилиб бозор томонидан! –деб айтиш сўзсиз тўгри, лекин бу тўлиқ эмас ва жуда умумий жавоб. қейинги қўшилган миқдор нафлилиги назарияси тарафдорлари фикрларига кўра, фақат товарнинг фойдалилигига, меҳнат сарфларига ижтимоий зарурий деб номланадиган характер бериши мумкин. қийматнинг меҳнат назарияси тарафдорлари жуда яхши тушунадики, неъматларнинг ижтимоий нафлилигисиз, истеъмол қийматларисиз тоавр категориясининг мавжуд бўлиши умуман мумкин эмас. қейинги қўшилган миқдор (товар) нафлилиги назарияси билан қийматнинг меҳнат назариясининг бир-бирига тўгри келмаслиги турли хил истеъмол қийматларини ёки нафлилиларни ҳисобга олиш муаммоси билан боглиқ. Бу масала қўйилишининг ўзи биринчи карашда беъмани кўриниши мумкин. Нима фойдали олмами ёки танбур? Соглом акл доирасида бу саволга жавоб бориш мумкин эмаслиги кейинги қўшилган миқдор нафлилик назарияси хатолигига энг ишончли исбот деб ҳисобланади. Албатта, савол бундай мавҳум қўйилганда унга жавоб бериш керак эмас. Амма хўжалик карорларини ишлаб чиқишда хар бир аниқ ҳолда тадбиркор томонидан ёки шахсий истеъмол қилиш жараёнида фойдали самарали таккослаш доимо руй

www.arxiv.uz беради. Масалан, агар инсон огир касал бўлиб витамин етишмасилигидан кийналса, нима фойдали олмами ёки танбур, деган саволга жавоб бериши шак-шубхасиз аниқ. Ёки ер кимирлаш натижасида кўплаб турар жойлар бузилган бўлса, махаллий хокимият ўз бюджети сарфларини мухокама қилишда, кайси фойдалироқ –турар жойларни кайта тиклашми ёки опера театри қуришими? –деган саволга жавоб топишда қийналмайди. Хар доим хўжалик карорлари кабул қилиш талаб қилинганда, умуман эҳтиёжларни таккосламасдан, у ёки бу моддий ва маънавий неъматларнинг фойдали самарасига баҳо бермасдан ҳеч қандай иқтисодий фаолият мумкин бўлмаган бўларди. қейинги қўшилган миқдор фойдалилиги назарияси тарафдорлари, фойдалиликнинг икки турини ажратиб кўрсатиш зарур деб ҳисоблайди. а) абстракт ёки тугма фойдалилик, яъни неъматларнинг кишилар бирон-бир эҳтиёжларни қондириш лаёқати; б) аниқ фойдалилик, бу неъмат мазкур нусхаси фойдалилигининг субъектив баҳосини билдиради. Бу субъектив баҳо икки омилга боглиқ; мазкур неъматнинг мавжуд заҳираси ва унга бўлган эҳтиёжнинг тўйинганлик даражаси. қейинги қўшилган миқдор нафлилиги назарияси тарафдорлари субъектив фойдалилик миқдорини ҳисоблашда Г.Госен қонунидан фойдаланади (немис иқтисодчиси, 1810-1858 йй). Бу қонунга биноан, эҳтиёж қондирилиб борилиши билан «тўйинганлик даражаси» ўсади, аниқ қўшилган миқдор нафлилиги эса тушади («зарурий эҳтиёж» даражаси). Бу мазкур эҳтиёжни қондирувчи ҳар бир навбатдаги қўшимча неъмат олдингисига қараганда камроқ нафлиликка эга бўлишини билдиради, неъматлар заҳираси чекланган бўлганда эса унинг «зарурий эҳтиёжини» қондирувчи кейинги нусхаси мавжуд бўлади. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, мазкур турдаги неъмат қиймати, энг зарур эҳтиёжни қондирувчи кейинги нусханинг нафлилиги билан аниқланади. қейинги қўшилган миқдор нафлилиги муаммосини ўрмонда яшовчи чол эга бўлган беш қоп галла мисолида тасвирлаш мумкин. Бу галла қопларининг

www.arxiv.uz фойдалилиги камайиб борувчи тартибда жойлашади: биринчи қоп энг зарур озиқ–овқат эҳтиёжларини қондириш учун истеъмол қилинади, иккинчиси – овқатланишни яхшилаш учун, учинчиси –уй паррандаларини боқиш, тўртинчиси – пиво тайёрлаш учун, бешинчиси –эрмак учун (тўтиқушни овқатлантиришга). қандайдир бир қоп галладан маҳрум бўлган чол амалда тўтиқушни овқатлантиришдан, яъни унга зарур бўлган эҳтиёжини қондиришдан воз кечган бўлур эди. Шу сабабли, хусусан, у беш қоп галладан ҳар бирининг нафлилигини аниқлаб беради. Демак, ҳар бир неъматнинг охирги қўшилган бирлиги, яъни унча муҳим бўлмаган эҳтиёжни қодирувчи бирлигининг нафлилиги камайиб бориш ҳарактерга эгадир. қиймат ва баҳо назариясида янги йўналишни бошлаб берган киши, машҳур инглиз иқтисодчиси М.А.Маршалл ҳисобланади. қўшилган миқдор нафлилиги назариясининг бир томонлилигини у қийматни фақат нафлилик билан тушунтиришда кўрди. А.Маршалл кейинги қўшилган миқдор нафлилиги назариясини талаб ва таклиф назарияси ҳамда ишлаб чиқариш ҳаражатлари назарияси билан боглашга ҳаракат қилди. А.Маршаллнинг товар қиймати нима билан аниқланишини билишда қўшилган миқдор нафлилиги ва ишлаб чиқариш ҳаражатларини синтез қилиш (умумлаштириш) зарурлиги ҳақидаги фикри жуда машҳур. Неоклассик-ларнинг қиймат ва баҳонинг бир негизли (монистик) назариясини яратишга уриншдан чекиниш хусусан А.Маршалл ишлари билан боглиқ. Неоклассикларнинг қоидалари қийматнинг ягона манбаи, баҳонинг ягона асоси ва бозор хўжалигида жамият даромадларининг ягона манбаи топилиши зарурлигини билдиради. Бундай ягона манба, масалан, қ.Маркс назариясида меҳнат, маржоналистларда қўшилган миқдор нафлилиги катгорияси ҳисобланади. А.Маршалл назариясида эса қиймат ва баҳо ҳам талаб (қўшилган миқдор нафлилиги) ва ҳам таклиф (товар ишлаб

www.arxiv.uz чиқариш ҳаражатлари) томонида ётувчи бозор кучлари ўзаро таъсири орқали аниқланади. А.Маршалл фикрича, товар қиймати тенг даражада кейинги қўшилган миқдор нафлилиги ва ишлаб чиқариш ҳаражатлари билан аниқланади. Шундай қилиб, А.Маршаллдан бошлаб иқтисодиёт назариясида қийматнинг туб асосини қидириб топишдан чекиниш ва функционал таҳлилга, яъни бир вақтда баҳолар ва талаб–таклифларнинг ўзаро таъсирини аниқлашга ўтилди. 4. Пулнинг келиб чиқиши, моҳияти ва вазифалари. Пул узоқ замонлардан бери одамларга маълум. Пул қандай пайдо бўлган ва қандай тарихий йўлни босиб ўтган? Пулнинг келиб чиқиши ҳақидаги масала турли хил назариятчилар томонидан айирбошлашнинг ривожланиш жараёни билан боглиқлиги таъкидланади. Бир товарнинг қиймати у бошқа товарга айирбошлаганда маълум бўлади (Т-Т). Биринчи қарашда айирбошлаш битимида товарлар бир хил рол ўйнайдигандек кўринади. Аслида эса уларнинг роли турличадир. Бир товар ўз қийматини бошқа товарга нисбатан ифодалайди. Иккинчи товар эса (унинг қийматини бошқа товарга нисбатан ифодалайди) эквивалент ролида чиқади, қийматнинг эквивалент шаклини ташкил этади. Худди мана шу ерда пулнинг куртаги мавжуд бўлади. Айирбошлаш ривожининг дастлабки босқичи қийматнинг оддий ёки тасодифий шакли деб аталади. Бунда, масалан, болтанинг эгаси уни 4 қоп донга алмаштиради. ( 1 болта = 4 қоп дон). Бу тенгликда болта ўз қийматини 4 қоп донда ифодалайди. 4 қоп дон эса болта қийматининг ифодасидир, унинг қийматини ифодалаш учун материал бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий меҳнат тақсимотининг ривожланиши ва ишлаб чиқаришнинг ўсиши натижасида айирбошлаш янада ривожланди. Тобора кўп турдаги ва миқдордаги маҳсулотлар айирбошлаш жараёнига жалб этилиб боради.

www.arxiv.uz Бунда олди-сотди воситасига лаёқатли бўлган товар-пул зарур бўлиб қолди. Пул ролини турли товарлар бажариб, ишлаб чиқаришнинг ривожланиш жараёнида бу рол аста–секин олтинга ўтиб борган. XIX асрнинг охирида мамлакатлар бирин кетин олтин валютага, яъни монеметал тизимига ўта бошлайдилар. Бу ҳол Австрияда 1892, Японияда 1897, Россияда 1898, АқШда эса 1900 йилда содир бўлади. Англияда олтин пул тизими XVII асрнинг охирида, Германияда 1871 йилда, Голландияда 1877 йилдаёқ жорий этилган эди. Ўзбекистон ҳудудида тарихан бундан ҳам олдинроқ, кумуш ва мис тангалар муомалада бўлган. Шайбонийхон Самарқандни забт этгандан кейин, 1507 йилда пул ислоҳатини ўтказган. Бизгача Шайбонийхон (1501-1610) ва Абдуллахон (1583-1598) зарб этган тангалар етиб келган. Абдуллахон даврида танга (олтин ва кумуш) зарб қилиш давлат пойтахти - Бухорода марказлаштирилади. 1695-1709 йилларда олтин танга зарб қилиш мунтазам тус олади. Танга огирлиги 4,8 грамм, сифат софлиги жуда юқори - 958 бўлган 1 . Умумий эквивалент ролини нодир металларга, жумладан олтинга юклатилишига сабаб қуйидагилар: Сифат жиҳатдан бир хил ўлчамга келтириш мумкинлиги; Зангламасдан ва узоқ муддат сақлаш мумкинлиги; Бўлинувчанлиги ва уни яхлит ҳолига келтириш мумкинлиги; Табиатда нисбатан камъёблиги; Озгина миқдордаги ва огирликдаги нодир металлнинг қиймати анча юқорилиги; Юқоридагилардан шундай хулоса чиқариш мумкин. Пулнинг вужудга келиши тарихий жараён, у товар айирбошлашнинг ривожланишига асосланади, товар ишлаб чиқариш ва айирбошлаш зиддиятларининг кескинлашуви натижасидир. Пул (олтин ёки кумуш) умумий эквивалент ролини ўйновчи махсус товардир. 1 Чжен В.А Пул ва молия бозорлари. Т.: 1996. 25-26-бетлар.

www.arxiv.uz Улардан хулоса қилиб, пулнинг мазмунига қуйидагича таъриф бериш мумкин. Пул - ҳамма товарларни ва хизматларни сотиш ва сотиб олиш мумкин бўлган умумий эквивалентдир. Пулнинг мохиятини тўлароқ тушуниш учун унинг вазифаларини қараб чиқамиз. Пул товар муомаласи доирасидан ташқарида ҳам амал қила бошлайди: пул рентаси, пул солиқлари вужудга келади, натурал мажбуриятлар пул мажбуриятларига айланади. ҳозирги шароитда олтин, пул–товар бўлишдан тўхтатади. ҳозир пул вазифасини нима бажаради? Бу саволга жавоб беришдан олдин пулнинг вазифаларини қараб чиқамиз. Пул ишлаб чиқариш ва муомала жараёнида бир қатор вазифаларни бажаради: 1. қиймат ўлчови; 2. Муомала воситаси; 3. Бойлик тўплаш воситаси; 4. Тўлов воситаси. Пул вазифаларининг ривожланиш даражаси товар ишлаб чиқаришнинг ривожланиш даражасига боглиқ. Пулнинг биринчи вазифаси қиймат ўлчови вазифасидир. Товарнинг алмашув қийматини ифодалаш, уни ўлчаш учун қўлда нақд пулга эга бўлиш шарт эмас. Пулнинг бу вазифасини идеал пул бажаради. Товар эгаси фикран идеал равишда шу товарнинг алмашув қийматини пул билан ифодалайди. Товарнинг баҳоси талаб ва таклиф мувофиқ келган тақдирдагина товарнинг қийматига мувофиқ келади. Агар талаб ва таклиф мувофиқ келмаса, баҳо қийматидан фарқ қилади. Демак, товаларнинг баҳоси товарларнинг қийматига, пулнинг қийматига, талаб ва таклифнинг нисбатига боглиқ. Товар алмашув қийматининг пул билан ифодаланиши унинг баҳосидир. Товарнинг алмашув қийматини ўлчаш учун муайян миқдордаги пул материалини бирлик қилиб олиш зарур. Бундай бирлик баҳолар ўлчови (масштаби) деб аталади. Бир томондан баҳолар ўлчови ҳар қандай ўлчов бирлиги каби шартлидир. Иккинчи томондан эса, у муайян мамлакатда ҳамма томонидан эътироф этилган бўлиши керак. Шунинг учун давлат пул

www.arxiv.uz бирлиги ҳуқуқини қонун билан мустаҳкамлайди, бу бирлик шу тариқа расмий тан олинади. Дастлаб пул бирликлари ва уларнинг номлари кўпинча муайян огирликда нодир металлар билан боглиқ бўлган, валюта тизимларининг номлар (фунт стерлинг) ҳам шундан далолат беради. Лекин вақт ўтиши билан, «вазн» номи пул бирлигидан нодир металларнинг ҳақиқий вазнидан тобора кўпроқ фарқ қила бошлаган. Бунинг бир қанча сабаблари бор, буларнинг бири шу билан боглиқки, тарихан унча нодир бўлмаган, умумий эквивалент ролини ўйнаган металлар нодирроқ, демак, қимматроқ металлар томонидан сиқиб чиқарилган; бунда пул номлари аввалигича қолган. Масалан, фунт стерлинг дастлаб бир фунт кумушнинг пул билан ифодаланган номи бўлган. Лекин олтин қиймат ўлчови сифатидаги кумушни сиқиб чиқаргач, аввалги ном ўз қиймати жиҳатидан бир фунт кумушга тенг бўлган олтин миқдорига нисбатан ишлатила бошлаган. Бошқа сабаб тангаларни сохталаштириш, бунда давлат пул зарб қилинаётганда тангага талаб қилингандан кўра камроқ миқдорда пул материалларини сарфлайди. Товар айирбошлаш ривожланган шароитда меҳнат маҳсули бўлмаган, яъни қийматга эга бўлмаган нарсалар (масалан, ишланмаган ер) баҳога эга бўлиши мумкин. Фақат нарсаларгина эмас, балки ҳатто эвазига кимдир муайян миқдорда пул тўлашга тайёр турган маънавий қадриятлар (шаън, виждон ва ҳоказолар) ҳам шундай шаклга киради. Бундай ҳолларда баҳо бўлсада, лекин қиймат бўлмайди. Товар муомаласи жараёнида нақд пул бўлиши керак, чунки товарларни олди-сотди пайтида уларнинг рамзий баҳолари реал пулга айланмоги лозим. Бу жараёнда пул муомала воситаси вазифасини бажаради. Пулнинг муомала воситаси сифатидаги вазифаси шундан иборатки, у товарлар муомаласи жараёнида воситачи бўлиб майдонга чиқади. Дастлаб товарларни айирбош қилишда пул бевосита кумуш ёки олтин қуймалар шаклида мавжуд бўлган. Бу ҳол айирбошлаш вақтида қийинчиликлар тугдирган: пул металлни ўлчаш уни майда бўликларга

www.arxiv.uz бўлиш, сифатини белгилаш зарур бўлган. Аста–секин пул металл қуймалари ўрнига монеталар ишлатила бошлаган. Монеталар ўз вазни ва сифати жиҳатидан маълум миқдордаги металдан иборат; унинг вазни ва сифати давлатнинг алоҳида муҳри билан тасдиқланган бўлади. Олтин пул муомаласи амалиёти кўрсатадики, узлуксиз муомалада бўлиш натижасида олтин тангалар ейилиб кетади, ўз массасининг бир қисмини йўқотади ва тўла қийматли бўлмаган пулга айланади. Шу сабабли муомалага олтин ўрнини босувчи пул сифатида тўла қийматли бўлмаган қиймат белгилари чиқарилган. Пул муомаладан чиқарилганда бойлик тўплаш вазифасини бажара бошлайди. ҳар бир товар ишлаб чиқарувчи ўзини бозор таосдифларидан эҳтиёт қилиш учун ва ўз товарини сота олиш –олмаслигидан қатъий назар бошқа товарларни сотиб олиш имкониятига эга бўлиш учун ўзини маълум пул резерви билан таъминлаши керак. Натурал хўжалик шароитида бойлик жамгариш маҳсулот жамгариш шаклида амалга оширилган. Товар хўжалигининг ривожланиши бойлик жамгаришнинг пул жамгариш шаклини келтириб чиқаради. Товарларни чекланмаган миқдорда сақлаб бўлмайди, пулни истаган миқдорда сақлаш мумкин. Товар хўжалиги тараққиётининг дастлабки даврларида пул жамгариш уни муомаладан чиқариб олиш йўли билан амалга оширилган. қейинчалик фойда кетидан қувиш ҳукмрон аҳамият касб этиб, бўш ётган пул фойда келтирмаслиги сабабли пул эгалари уни ҳаракатга солишга, уни фойдали жойда ишлатиш йўлини топишга интилдилар. Шунинг учун пул сақлаш учун банкларга қўйилади. Банклар эса, уларни бир жойга тўплаб, кредит воситасида фойдаланади. Бойлик тўплаш воситасини фақат олтин тангалар эмас, балки пул материаллари, олтин буюмлар ва бошқалар ҳам уйнай олади. Товарлар насияга тўлов муддати кечиктириб сотилганда, пул тўлов воситасини бажаради. Харидорлар товарнинг пулини тўлов муддати

www.arxiv.uz келгандан кейингина тўлайди. Пулнинг тўлов воситаси сифатида вазифаси товар муомаласи доираси билан чекланмайди. Пул қарз берилганда, рента ва солиқларни тўлашда ҳам тўлов воситаси вазифасини бажаради. Нима учун товарни сотиш билан унга ҳақ тўлаш ўртасидаги вақт жиҳатидан ажралиш пайла бўлади? Аниқ вазиятлар турлича бўлиши мумкин. Бунинг энг туб сабаби ишлаб чиқариш циклларининг турлича давом этишидир. Масалан, қишлоқ хўжалигида ҳосил бир йилда бир марта йигиб олинади. Лекин деҳқонга бутун йил мобайнида товар керак бўлади. Сотишнинг кредит формаси кескин мураккаблашиб, сустлашиб кетган бўлур эди. Пулнинг тўлов воситаси сифатидаги вазифаси бу хил қийинчиликларни бартараф этишга ва бу билан хўжалик оборотини тезлаштиришга имкон беради. Шундай қилиб, қогоз пуллар, вексел ва банкнотлар –пулнинг тўлов воситаси сифатидаги вазифасидан келиб чиқди. Вексел обороти негизида (вексел–қарз мажбурияти дегани) эмиссионер банк томонидан чиқариладиган ва унинг обрўси билан қувватланиб туриладиган кредит пуллар вужудга келади. қредит пуллар қогоз пуллар билан қўшилиб, товар муомаласига хизмат қила бошлайди. Бу билан олтинни пул муомаласидан сиқиб чиқариш йўлида яна бир қадам қўйилади. қредитнинг ва кредит тизими ривожланиши билан пулнинг тўлов воситаси сифатида қўлланиш соҳаси анча кенгайди, кредит пулларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Бир киши томонидан бошқа кишига бериладиган кредит қарз мажбуриятини, векселни келтириб чиқаради. Бироқ векселлар муомаласи чекланган, чунки уларга хусусий шахслар кафолат беради. Шу туфайли пухтароқ кафолатга объектив зарурат келиб чиқади, бунинг орқасида банкнот пайдо бўлади. Банкнот хусусий шахснинг вексели ўрнига банк томонидан берилдиган векселдир. Шундай қилиб, банкнот пулнинг тўлов воситаси сифатидаги вазифасидан келиб чиқади. Банкнотлар билан бир қаторда муомаланинг кредит қуролларидан яни бир тури–чеклар иштирок этадилар. Чек омонат эгаси томонидан ўз ҳисобидаги пулдан чекда кўрсатилган шахсга бериш тўгрисида банкка ёзилган буйруқлардир.

www.arxiv.uz қредит муносабатларининг ривожланиши нақд пул ишлатмасдан қарз мажбуриятларини ўзаро бир –бирига ўтказиш йўли билан қарзларни узишга имкон беради. Халқаро иқтисодий муносабатларда ҳисоб –китоблар олтин билан таъминланмаган миллий валюталарда (доллар, марка, иена ва ҳ.к.) амалга оширилади. Биз бу ерда аниқ назарий саволга тўқнаш келамиз, ҳозирги замон пулининг моҳияти ва умумий табиати қандай? қогоз пулларнинг қадр – қиймати нима билан аниқланади? Уларнинг барқарорлиги намига боглиқ? Бу муаммолар бўйича Јарб иқтисодий назария фанида жуда кўплаб нуқтаи назарлар айтилган. Лекин ҳозирги замон пулининг товарлик табиатини инкор қилиш бўйича гарб иқтисодий назариясидаги қарашлар бир хил. ҳозирги замон иқтисодий фанлардаги пул тушунчасига икки жиҳатдан ёндашамиз: тез алмашадиган (қадрли) пул ва декрет (қонун билан белгиланган) пул сифатида. Тез алмашиш (ликвидность) тушунчаси, ҳозирги замон қогоз пуллари (сўм, танга, доллар, лира ва ҳ.к.) бевосита сотиб олиш кучига эга эканлигини билдиради. Тез алмашадиган воситалар, демак, осонлик билан мақсадингизни рўёбга чиқаради. Масалан, агар сизда ортиқча енгил автомашина бўлса, бу умуман хоҳлаган вақтда уни сизга керак бўлиб қолган ҳар қандай буюмга алмаштириш мумкинлигини билдирмайди. Агар сиз маълум миқдордаги пул суммасига (доллар, марка ва ҳ.к.) эга бўлсангиз, сиз ҳар доим уларни ҳам қандай керакли буюмга айирбошлай оласиз. Нима учун кредит –қогоз пуллар мутлоқ тез сарфланиш хусусиятига эга бўлади? Биз бу ерда ҳозирги замон пулининг табиатига таалуқли бўлган иккинчи жиҳатга эътиборни қаратамиз. Пул – бу айирбошлашнинг умуман тан олинган воситаси. Бу ерда «умуман тан олинган» 1 сўзига эътиборни қаратиш жуда муҳим. Пулнинг қадр 1 У ёки бу айирбошлаш воситаси одатга књра умуман тан олинган бњлиб љолади. Айирбошлашнинг «љонуний» ва «умуман тан олинган» воситалари тушунчасини аралаштириб юбормаслик лозим. Айрим µолларда љонуний айирбошлаш воситалари умуман тан олинмаслиги мумкин. Масалан, муомалага чиљарилган љонунлар.

www.arxiv.uz –қиммати (қиймати) нима билан аниқланади? қогоз пул қийматга эга бўладими? қатор иқтисодчи неоклассиклар нуқтаи –назарига кўра пулни шу сабабли қадрлайдики, улар қийматга эга бўлган, «қогоз» дан қилинади деган ноаниқ фикрни билдиришади. Агар одамлар ниманидир пул деб ҳисоблашга келишса, ана шу «нимадир» пул ҳисобланади деган нотўгри фикрларни кўриш мумкин. Демак, пулнинг қадри унинг қийматдан эмас, балки унга билидрилган ишончдан келиб чиқади деган субъектив ёндашувлар мавжуд. ҳозирги замон пулининг барқарорлиги (харид қилиш лаёқатининг ўзгармаслиги) умуман олтин заҳиралари билан ҳам боглиқдир. Табиатда олтин чекланган миқдорда бўлгани каби, Марказий банк ҳам пул таклифини чеклаши зарур. Агар қогоз пуллар нисбатан чекланганлик хусусиятига эга бўлишдан тўхтаса, бунда уларнинг қадр–қиймати бутунлай йўқолгунча тушиб боради. Шундай экан қогоз пулларнинг қадри ҳақидаги масала муомала учун зарур бўлган қогоз пуллар миқдори муаммоси билан узвий боглиқ. Шундай қилиб, товар айирбошлаш, ишлаб чиқариш ва пулнинг келиб чиқиши ҳамда товар–пул муомаласининг ривожланиши бозор ва бозор иқтисодиётининг келиб чиқишига сабаб бўлди ва унинг ривожланишига шарт–шароит яратди. Асосий таянч тушунчалар: Натурал ишлаб чиқариш - бунда меҳнат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчининг ўз эҳтиёжларини қондириш, ички хўжалик эҳтиёжлари учун мўлжалланади. Товар ишлаб чиқариш - бунда товарлар ўзининг истеъмоли учун эмас, балки бозорда сотиш, айирбошлаш учун ва бошқаларнинг истеъмолини қондириш мақсадида ишлаб чиқарилади. Товар - бирон-бир нафлиликка ва қийматга эга бўлган айирбошлаш учун яратилган маҳсулотдир.

www.arxiv.uz Нафлилик - товарларнинг кишиларнинг бирон-бир истеъмолини қондириш лаёқати. Алмашув қиймати - бу бирор турдаги истеъмол қийматнинг бошқа турдаги истеъмол қийматга айирбош қилинадиган миқдорий нисбат. Аниқ меҳнат - муайян аниқ истеъмол қийматларни вужудга келтирадиган меҳнат. Абстракт меҳнат - аниқ шаклидан қатъий назар умуман инсон ишчи кучининг сарфланиши, ижтимоий меҳнатнинг бир қисми. Меҳнат унумдорлиги - маълум вақт давомида ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори ёки маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун кетган вақт билан аниқланади. Меҳнат интенсивлиги - меҳнатнинг сарфланиш тезлиги ёки жадаллиги. Пул - товар ва хизматларни айирбошлашда умумий эквивалентликдир. Такрорлаш учун саволлар ва топшириқлар. Ижтимоий хўжалик шаклларига умумий тавсиф беринг. Товар ишлаб чиқариш ва бозорнинг вужудга келишининг умумий шарт –шароитларини тушунтиринг. Нима учун товарга нафлилик (истеъмол қиймат) ва алмашув қийматининг бирлиги сифатида қаралади? Товардаги бу икки хил хусусият нимадан келиб чиқади? қейинги (охирги) қўшилган миқдор (товар ва хизмат) нафлилиги нима ва унинг пасайиш сабабини тушунтиринг. Товарларнинг қийматини аниқлашга бўлган қуйидаги фикрларга ўзингизни муносабатингизни билдиринг: а) Ижтимоий зарурий меҳнат сарфлари билан белгиланади; б) қейинги қўшилган товарларнинг нафлилиги билан аниқланади; в) қейинги қўшилган товарларнинг нафлилиги ва ишлаб чиқариш ҳаражатлари билан аниқланади;

www.arxiv.uz Пулнинг мазмунини ва вужудга келишининг умумий шарт – шароитларини тушунтириб беринг. Олтин пул ва қогоз пул ўртасидаги умумийлик ва фарқларини кўрсатиб беринг: қогоз ва кредит пулларининг қадр –қиймати ва барқарорлиги нима билан белгиланади?

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. қаримов И . А . Ўзбекистон ўз истиклол ва тараккиёт йўли . Т.; «Ўзбекистон», 1992. 2. қаримов И.А. Ўзбекистон–бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т.; «Ўзбекистон», 1992. 3. қаримов И.А. Янги уй курмай туриб, эскисини бузманг. Т.; «Ўзбекистон», 1993. 4. қаримов И.А. Ўзбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йўлида. Т.; «Ўзбекистон», 1995 й. 5. қаримов И.А. Максадимиз тинчлик, баркарорлик, хамкорлик. Т.; «Ўзбекистон», 1995 й. 6. қаримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. Т-1, Т.: «Ўзбекистон», 1996. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Товар ишлаб чикариш. Пул

Иқтисодий тизимда товар ва пул

Товар ишлаб чикариш ва пул

Иктисодий фаолият ва ишлаб чикариш. товар ишлаб чикариш ва пул

Пул тизими ва пул муомаласи