Иқтисодий тизимда товар ва пул - Экономика - Рефераты

Иқтисодий тизимда товар ва пул

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

33.3525390625 KB

Иқтисодий тизимда товар ва пул Режа : 1. Ижтимоий хўжалик шакллари ва уларнинг ривожланиши. 2. Товар ва унинг хусусиятлари. 3. Қийматнинг турли хил назариялари. 4. Пулнинг келиб чиқиши, моҳияти ва вазифалари.

1. Ижтимоий хўжалик шакллари ва уларнинг ривожланиши Ижтимоий хўжалик – инсоният жамияти тараққиётининг алохида узоқ даврлари давомида ишлаб чиқаришнинг мақсадини анча тўлиқ ифодалаб қоладиган, барқарор умумий белгиларга эга бўлган ва ривожланишида маълум бир қонуниятларга асосланган хўжалик юритишнинг барқарор турларидир. Натурал ишлаб чиқариш. Умумий иқтисодий шаклларнинг тарихан биринчиси натурал ишлаб чиқариш бўлган, бунда меҳнат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчининг ўз эҳтиёжларини қондириш учун, ички хўжалик эҳтиёжлари учун мўлжалланган. Истеъмол кўпинча ишлаб чиқаришга мос келган, уларнинг бир-бири билан боғланиши бевосита ушбу хўжаликнинг ўзида рўй берган. Бундай хўжаликлар ибтидоий жамоада ҳукм сурган. Патриархал деҳқон хўжалигини ва феодал поместьелари ҳам асосан натурал хўжалик бўлган. Натурал ишлаб чиқариш ижтимоий меҳнат тақсимотининг ривожланмаганлиги оқибати сифатида вужудга келган, у вақтда ижтимоий меҳнатдан унинг у ёки бу тури эндигина ажрала бошлаган. Бундай шароитда биқиқ ёки ўз эҳтиёжларини ўзи қондирадиган ишлаб чиқариш организмлари пайдо бўлган. Меҳнат уларнинг тор доирасидагина ижтимоий характерга эга бўлган. Натурал ишлаб чиқариш шакли барча иқтисодий жараёнларни бир хўжалик доирасида қатъий чеклаб қўяди, ташқи алоқалар учун йўл очилмайди. Натурал хўжалик шаклларининг худди шу хусусиятлари қишлоқ хўжалик жамоалари минг йиллар давомида барқарор яшовчан бўлиб қолганлигининг «сири»ни очиб беради. Натурал хўжалик ишлаб чиқариш мақсадларини ниҳоят чеклаб қўяди, ишлаб чиқариш ҳажм жиҳатидан жуда оз ва тури жиҳатидан кам хил бўлган эҳтиёжларини қондиришга бўйсунади. Шунинг учун ҳам жамият аста-секинлик билан товар ишлаб чиқаришга ўтади.

Натурал хўжаликнинг асосий белгилари қуйдагилар: • Мехнат тақсимоти етарлича ривожланмаган; • Ишлаб чиқариш биқиқ характерга эга бўлиб, ишлаб чиқарувчиларнинг ўз эҳтиёжларини қондиришга бўйсиндирилган; • Ишлаб чиқариш билан истеъмол ўзаро мос келиб, бевосита хўжалик ичида бир-бири билан боғланган; • Меҳнат тор доирада ижтимоий характерга эга бўлган;  Ишчи кучининг ҳаракатчанлиги чекланган. Товар ишлаб чиқариш. Товар ишлаб чиқариш натурал хўжаликнинг ривожланиши натижасида пайдо бўлди. Товар хўжалигида кишилар ўртасидаги иқтисодий муносабатлар буюм орқали, улар меҳнати маҳсулларини олди-сотди қилиш орқали намоён бўлади. Товар ишлаб чиқаришнинг натурал ишлаб чиқаришдан фарқи шундаки, бунда товар ёки хизмат ўзининг истеъмоли учун эмас, балки бозорга сотиш учун яратилади. Натурал хўжаликни сиқиб чиқариш ва товар айирбошлашнинг ривожланиш жараёни меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви, ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви, хусусий мулкнинг вужудга келиши ва ривожланиши асосида индивидуал хўжаликларнинг товар айирбошлашга, олди-сотдига ўтиш йўли билан боради. Айрим турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ихтисослашув, уларни турли хил ишлаб чиқарувчилар ўртасида айирбошлашни зарур қилиб қўяди. Ихтисослашув эса меҳнат унумдорлигининг ошишига олиб келади, демак товар айирбошлаш фақат зарургина эмас, балки фойдали бўлиб боради. Айрим турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ихтисослашув, уларни турли хил ишлаб чиқарувчилар ўртасида айирбошлашни зарур қилиб қўяди. Вақтни ва моддий ресурсларни тежаш қонуни товар хўжалигини ривожлантиришнинг ҳаракатлантирувчи кучи бўлиб чиқади. Товар

айирбошлашга тортиладиган ишлаб чиқарувчилар бир-бирига тобора кўпроқ боғлиқ бўлиб қола бошлайди. Товар хўжалигининг ва умуман айирбошлаш вужудга келиши ва амал қилинишининг ижтимоий-иқтисодий асослари ҳамда шарт- шароитлари қандай? Бу, биринчидан, ижтимоий меҳнат тақсимотидир, бунда ишлаб чиқарувчилар у ёки бу аниқ маҳсулотни ишлаб чиқаришга ихтисослашади. Ихтисослашув, ўз навбатида, қиёсий устунлик принципи буйича, яъни маҳсулотни нисбатан кам муқобил қийматда ишлаб чиқариш лаёқати билан аниқланади. Иккинчидан, ишлаб чиқарувчилар хусусий мулк муносабатлари туфайли иқтисодий жиҳатдан бир-биридан муайян тарзда алоҳидалашиб қолади, бунда улар ўз меҳнат натижаларини ўзлари тасарруф қиладилар. Иқтисодий алоҳидалик нима ишлаб чиқариш, қандай ишлаб чиқариш зарурлиги ва яратилган маҳсулотларни кимга ва қаерга сотишни фақат ишлаб чиқарувчининг ўзи ҳал қилишини билдиради. Худди шу икки ҳолат товар ишлаб чиқаришни зарур қилиб қўяди ва бозор вужудга келишининг шарт-шароити ҳисобланади. Меҳнат маҳсули товарга, яъни бозорда айирбошлаш учун, сотиш учун тайёрланадиган нарсага, ишлаб чиқарувчилар эса товар ишлаб чиқарувчиларга айланади. Ниҳоят, бозор вужудга келишининг муҳим шарт-шароитларидан бири эркин айирбошлаш ҳисобланади. Чунки ижтимоий меҳнат тақсимоти, ихтисослашув ва иқтисодий алоҳидалик эркин айирбошлаш ва хўжалик субъектларифаолиятининг энг самарали йуналишини кўрсатиб берадиган эркин баҳоларнинг шаклланишига ёрдам беради. Шундай қилиб товар хўжалигининг белгилари сифатида қўйдагилар чиқади: • Ижтимоий меҳнат тақсимотининг мавжуд бўлиши; • Ишлаб чиқарувчиларнинг мулк эгаси сифатида бир-биридан алоҳидалашуви;

• Маҳсулотларнинг бозор учун эркин айрибошлаш мақсадида ишлаб чиқарилиши. 2. Товар ва унинг хусусиятлари Товар – пул муносабатларини тушунишда товарнинг мазмунини, унинг хусусиятларини билиш муҳим аҳамиятга эгадир. Товар деб бирон-бир нафлиликка ва қийматга эга бўлган айирбошлаш учун яратилган маҳсулотга айтилади. Бошқача айтганда, товар нафлиликка ваалмашув қийматига эга бўлган бозор учун ишлаб чиқариладиган маҳсулот ёки хизматлардир. Демак, товарнинг икки хусусияти бор: биринчидан, у кишининг қандайдир эҳтиёжини қондиради: иккинчидан , у бошқа буюмга айирбошлана оладиган буюмдир. Буюмнинг яна бир хусусияти шундан иборатки, у кишилар учун фойдали, нафлидир. У шахсий истеъмол буюми сифатида бевосита ёхуд ишлаб чиқариш воситалари сифатида билвосита кишиларнинг бирон-бир эҳтиёжини қондиради. Хўш, товарнинг маҳсулотдан фарқи нимада? Товар, энг аввало, ўз истеъмоли учун эмас, балки бошқаларнинг истеъмоли учун бозорга сотиш мақсадида тайёрланадиган маҳсулотдир. Ҳар бир товар маълум бир нафлиликка эга, лекин у яратувчининг ўз эҳтиёжлари эмас, балки айирбошлаш орқали бошқа кишилар эҳтиёжини қондиради. Нафлилик қиймати товарларнинг бошқа товарларга айирбошланиш қобилиятига эга бўлганлиги учунгина, у ўзининг яратувчисини қизиқтиради. Товарнинг шу хусусияти, айирбошланувчанлиги унинг алмашув қиймати номини олади. Товарларни сотишда уларнинг нарх кўрсаткичи алмашув қийматини яққол кўрсатади. Инсон меҳнати билан яратилмаган кўплаб буюмлар масалан, булоқдаги сувлар, ёввойи дарахт мевалари нафлиликка эга бўлади. Лекин улар ҳар доим ҳам товар бўлавермайди. Буюмлар товар

бўлиши учун, у айирбошлашга мўлжалланган, маълум миқдорда иқтисодий ресурс сарфланган, бозорга сотишга чиқарилган бўлиши зарур. Алмашув тарафдорларининг хисоблашича, қиймати нимага асосланади? Қийматнинг меҳнат назарияси тарафдорлари 1 , товарлар қийматининг умумий асоси – бу меҳнат, шу сабабли улар маълум миқдорларда бир-бирига тенглаштирилади. Уларнинг фикрича товарларнинг табиий хусусиятларидан бирортаси – оғирлиги, ҳажми, шакли ва шу кабилар айирбошкашга умумий асос бўла олмайди, фақат меҳнат сарфлари шундай асос ҳисобланади. Алмашишнинг зарур шарти айирбошланадиган товарларнинг ҳар хил нафлиликка эга бўлиши ҳисобланади. Лекинистеъмол қийматлар меҳнат қиймати назариячилари қарашларича миқдорий ўлчамга эга эмас. Миқдор жиҳатдан бараварлаштириш эса улар фикрича ҳамма товарлар учун сифат жиҳатидан умумий, ягона бирон-бир нарса бўлишини тақозо этади, бундай умумий нарса уларни яратиш учун сарфланган меҳнатдир. Бу ўринда сўз меҳнатнинг муайян, аниқ турлари тўғрисида бормайди. Бу турлар бир-биридан сифат жиҳатдан фарқ қилади ва шу сабабли улар аниқ истеъмол қийматларининг хусусиятларини келтириб чиқаради. Товарлар ўлчовдош бўлишининг боиси шуки, уларнинг ҳаммаси инсон меҳнати ва иқтисодий ресурс сарфлари маҳсулидир. Айнан шу сабабга кўра товарлар бир хил ва ўлчовдошдир. Товарда мужассамлашган ижтимоиймеҳнат яъни жонли ва буюмлашган меҳнат унинг қийматини ташкил қилади. Бу қиймат товар айирбошлаганда кўринади, шунинг учун алмашув қиймати қиймат шакли бўлиб хизмат қилади. Товарнинг ўзи истеъмол қиймат, яъни нафлилик ва қийматнинг узвий бирлигидан иборатдир. 1 Товар қийматини меҳнат билан аниқлашга ёндошувларида маълум фарқлар мавжуд бўлсада уларга А.Смит, Д.Рикардо, У.Петти, Дж.С.Миллва бошқа айрим иқтисодчиларни, уларнинг издошларини киритиш мумкин.

Классиклар фикрича товарнинг икки хил хусусиятга эга бўлишига сабаб уни ишлаб чиқарувчи меҳнати табиатининг икки томонламалигидадир. Бир томондан, бу – муайян турдаги аниқ меҳнатдир. Шунинг учун, нафлиликни (истеъмол қийматни) яратган меҳнат аниқ меҳнат деб ном олган. Иккинчи томондан, меҳнат-аниқ шаклдан қатъий назар умуман сарфланган инсон ишчи кучидир. У ўзининг шу сифатида абстракт меҳнат деб аталади. Бу меҳнат эса бошқа омиллар билан бирга товар қийматини яратишда қатнашади. Товарлар қийматининг миқдори иқтисодий ресурслар унумдорлиги, хусусан меҳнат унумдорлигига қараб ўзгаради.Меҳнат унумдорлиги маълум иш вақти бирлиги мобайнида ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг миқдори билан ёки маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланган иш вақти билан ўлчанади. Унумдорлилининг ўзгариши товар бирлиги қийматининг ўзгаришига сабаб бўлади. Унумдорлик ортси, товар бирлигининг қиймати камаяди ёки аксинча, меҳнат унумдорлиги пасайса, товар бирлигининг қиймати ошади. Товар бирлигининг қийматига барча иқтисодий ресурслар унумдорлиги таъсир кўрсатади. Меҳнат унумдорлигига бир қанча омиллар таъсир қилади. Бу омиллар меҳнат қуролларининг ривожланиши даражаси ва самарадорлиги, ишчининг малакаси ҳамда касб куникмаси, фан ва техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий этиш даражаси, ишлаб чиқаришнинг тўпланув қўлами, табиий шароитлардир. 3. Қийматнинг турли хил назариялари Иқтисодий фанда товар қийматининг негизини нима ташкил қилади деган саволга жавоб беришда икки хил йўналиш бўлиб, улар ўртасида доимий мунозаралар бўлиб келмоқда. Қийматнинг меҳнат назарияси тарафдорлари қарашича, товарларни айирбошлаш уларнинг қиймати асосида амалга оширилади.

Қийматнинг миқдори эса, ижтимоийзарурий меҳнат сарфлари билан, яъни ижтимоийзарурий иш вақти билан ўлчанади. Ижтимоийзарурий иш вақти ишлаб чиқаришнинг мавжуд ижтимоийнормал шароитида ва шу жамиятда меҳнат маҳорати ва жадаллигининг ўртача даражасида бирон истеъмол қийматини тайёрлаш учун талаб қилинадиган иш вақтидир. Ижтимоийнормал (ёки типик) ишлаб чиқариш шароити муайян турдаги товарларнинг аксарият қисми яратиладиган шароитдир. Бу одатда ўртача шароит, фақат шу шароитда ўртача маҳоратга эга бўлган ва ўртача жадаллик билан ишлайдиган ишлаб чиқарувчи бир соатлик меҳнат мобайнида бир ижтимоий нормал шароитга мос қиймат вужудга келтиради. Ходимнинг маҳорати ва меҳнатининг жадаллиги жамиятда қарор топган ўртача даражадан юқори ёки пастроқ бўлса, бу ҳолда бир соатлик меҳнат мобайнида яратган қиймат тегишлича кўп ёки кам бўлади. Қийматнинг меҳнат назариясига кўра ижтимоийзарур иш вақти ўзига хос ижтимоий меҳнат меъёри ролини ўйнайди. Бу меъёр бозорда аниқланади ва товар ишлаб чиқарувчилар унга амал қилишлари зарур. Керагидан ортиқча меҳнат сарфлари жамият томонидан эътироф этилмайди. Бозорда муайян турдаги товарларнинг асосий массасини ишлаб чиқариш учун зарур бўлганидан амалдаги ортиқча меҳнат сарфларига ҳеч ким ҳақ тўламайди. Товар қийматида оддий меҳнат ифодаланади. Оддий меҳнат деганда махсус тайёргарлик талаб қилмайдиган меҳнат тушунилади. У шундай бошланғич негизки, бошқа меҳнат турлари малакаси жиҳатидан унга тенглаштирилади. Бинобарин, мураккаб меҳнат даражасига кўтарилган ёки кўпайтирилган оддий меҳнат сифатида намоён бўлади. Мураккаб меҳнатни оддий меҳнатга тенглаштириш бозорда индивидуал сарфларни ижтимоий зарур сарфларига тенглаштириш билан бирга содир бўлади.

Қийматнинг меҳнат назарияси тарафдорлари – товар хўжалиги шароитида ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги алоқаларни,тартибга солувчи, объектив қиймат қонунини мавжуд бўлишини тан олади. Улар фикрига кўра, бу қонунга биноан товар ишлаб чиқариш ва айирбошлаш уларнинг қиймати асосида амалга оширилади. Қиймат қонуни товар ишлаб чиқарувчиларни уларнинг индивидуал меҳнат сарфлари билан ижтимоий зарур меҳнат сарфлари ўртасидаги фарққа боғлиқ ҳолда табақалаштиради, сарфларни камайтирган ишлаб чиқарувчиларни рағбатлантиради ва иқтисодий ресурслар ҳамда ишчи кучининг тармоқлар ва соҳалар бўйича тақсимланишини тартибга солиб туради. Масалан, энг юксак меҳнат унумдорлигига эришган ишлаб чиқарувчилар ўз товарларини ижтимоий зарур сарфларидан камроқ лекин айрим индивидуал сарфларидан юқори баҳоларга сотишлари ва юқори фойда олишлари мумкин. Қиймат қонунининг тартибга солиб турувчи механизми рақобат кураши натижасида бозор нархларининг стихияли равишда тебраниб туришидан, уларнинг ижтимоий қийматдан фарқ қилиб туришидан иборат. Товар нархининг ижтимоий қийматидан четга чиқиш шарт- шароитлари қуйидагилардан иборат деб ҳисобланади: Талаб = таклиф, бўлса нарх = қиймат Талаб > таклиф,бўлса нарх > қиймат Талаб < таклиф,бўлса нарх < қиймат Шундай қилиб, товарлар нархининг улар қийматидан фарқ қилиши товар ишлаб чиқарувчиларнинг хоҳиши билан содир бўлмай, балки объектив қиймат қонунининг кучи таъсири остида рўй беради. Қиймат қонунининг ресурсларни тақсимлашни тартибга солиб туриш вазифаси шунда кўринадики жамиятда мавжуд бўлган иқтисодий ресурслар фойда нормаси паст бўлган тармоқлардан унинг нормаси юқори бўлган бошқа тармоқларга тўхтовсиз ўтиб туради.

Қўшилган миқдор нафлилиги назарияси. Юқорида қараб чиққанимиздек, қийматнинг меҳнат назариясига кўра, меҳнат сарфларининг ижтимоий зарурий даражаси фақат бозорда, айирбошлашда юзага чиқади. Қиймат фақат бозорда алмашув қиймат кўринишида ўзининг ифодаланиш шаклини олади. У ишлаб чиқаришда яратилади, бозорда эса намоён бўлади. Шу ерда қўшилган миқдор нафлилиги назариётчилари қарашлари билан қарама-қаршилик пайдо бўлади. Унинг моҳияти нимадан иборат? Агар товар бозорда сотиб олинса, бу кимдир товар ишлаб чиқаришига кетадиган сарфларни ижтимоий зарурий меҳнат сарфлари сифатида баҳолаши натижасида эмас, балки мазкур товар харидор учун фойдали самарага эга бўлиши сабабли рўй беради. Кишилар томонидан жуда хилма-хил моддий ва маънавий неъматлар (ҳамда хизматлар) уларни ишлаб чиқаришга ижтимоий зарурий меҳнат сарфланганлиги учун эмас, балки ушбу неъматлар нафлиликка эга бўлиши сабабли қадрланади ва у ёки бу товарни ишлаб чиқаришга меҳнат сарфлари фақат шу сабабли амалга ошириладики, кишилар аниқ нафлиликларга эҳтиёж сезади. У ёки бу меҳнат сарфларининг ижтимоий зарурлиги ким томонидан ёки нима билан аниқланади? Оддий қилиб бозор томонидан! - деб, жавоб беришсўзсиз тўғри, лекин бу жуда умумий жавоб. Кейинги қўшилган миқдор нафлилиги назарияси тарафдорлари фикрларига кўра, фақат товарнинг нафлилиги, меҳнат сарфларига ижтимоий зарурий деб номланадиган характер бериши мумкин. Кейинги қўшилган миқдор (товар) нафлилиги назарияси билан қийматнинг меҳнат назариясининг бир-бирига тўғри келмаслиги турли хил истеъмол қийматларини ёки нафлиликларни ҳисобга олиш муаммоси билан боғлиқ. Кейинги қўшилган миқдор фойдалилиги назарияси тарафдорлари, фойдалиликнинг икки турини ажратиб кўрсатиш зарур деб ҳисоблайди. а) туғма фойдалилик, яъни неъматларнинг кишилар бирон-бир эҳтиёжларни

қондириш лаёқати; б) аниқ фойдалилик, бу неъмат мазкур нусхаси фойдалилигининг субъектив баҳосини билдиради. Бу субъектив баҳо икки омилга боғлиқ; мазкур неъматнинг мавжуд захираси ва унга бўлган эҳтиёжнинг тўйинганлик даражаси. Кейинги қўшилган миқдор нафлилиги назарияси тарафдорлари субъектив фойдалилик миқдорини ҳисоблашда Г.Госсен қонунидан фойдаланади (немис иқтисодчиси, 1810 – 1858 й). Бу қонунга биноан, эҳтиёж қондирилиб борилиши билан «тўйинганлик даражаси» ўсади, аниқ қўшилган миқдор нафлилиги эса тушади («зарурий эҳтиёж» даражаси). Бу мазкур эҳтиёжни қондирувчи ҳар бир навбатдаги қўшимча неъмат олдингисига қараганда камроқ нафлиликка эга бўлишини билдиради, неъматлар заҳираси чекланган бўлганда эса унинг «зарурий эҳтиёжини» қондирувчи кейинги нусхаси мавжуд бўлади. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, мазкур турдаги неъмат қиймати, энг зарур эҳтиёжни қондирувчи кейинги нусханинг нафлилиги билан аниқланади. Қиймат ва нарх назариясида янги йўналишни бошлаб берган киши, машҳур инглиз иқтисодчиси М.А.Маршалл ҳисобланади. У қўшилган миқдор нафлилиги назариясининг бир томонлама ёндашувга асосланганлигини қийматни фақат нафлилик билан тушунтиришида кўрди. А.Маршалл кейинги қўшилган миқдор нафлилиги назариясини, талаб ва таклиф ҳамда ишлаб чиқариш ҳаражатлари назарияси билан боғлашга ҳаракат қилди. А.Маршаллнинг товар қиймати нима билан аниқланишини билишда қўшилган миқдор нафлилиги ва ишлаб чиқариш ҳаражатларини синтез қилиш (умумлаштириш) зарурлиги ҳақидаги фикри жуда машҳур. Янги классикларнинг қиймат ва нархнинг бир негизли (монистик) назариясини яратишга уринишдан чекиниш хусусан А.Маршалл ишлари билан боғлиқ. Бундай ягона манба, масалан, классиклар назариясида меҳнат, маржиналистларда қўшилган миқдор нафлилиги ҳисобланади. А.Маршалл назариясида эса қиймат ва нарх ҳам талаб (қўшилган миқдор

нафлилиги)ва ҳам таклиф (товар ишлаб чиқариш ҳаражатлари) томонида ётувчи бозор кучлари ўзаро таъсири орқали аниқланади. А.Маршалл фикрича, товар қиймати тенг даражада кейинги қўшилган миқдор нафлилиги ва ишлаб чиқариш ҳаражатлари билан аниқланади. Шундай қилиб, А.Маршаллдан бошлаб иқтисодиёт назариясида қийматнинг туб асосини қидириб топишдан чекиниш рўй беради ва функционал таҳлилга, яъни бир вақтда нарх ва талаб – таклифларнинг ўзаро таъсирини аниқлашга ўтилди. 4. Пулнинг келиб чиқиши, моҳияти ва вазифалари Пул узоқ замонлардан бери одамларга маълум. Пул қандай пайдо бўлган ва қандай тарихий йўлни босиб ўтган? Пулнинг келиб чиқиши ҳақидаги масала турли хил назариётчилар томонидан айирбошлашнинг ривожланиш жараёни билан боғлиқликда талқин қилинади. Бир товарнинг қиймати у бошқа товарга айирбошлаганда маълум бўлади (Т-Т). Биринчи қарашда айирбошлаш битимида товарлар бир хил роль ўйнайдигандек кўринади. Аслида эса уларнинг роли турличадир. Бир товар ўз қийматини бошқа товарга нисбатан ифодалайди. Иккинчи товар эса эквивалент ролида чиқади, қийматнинг эквивалент шаклини ташкил этади. Худди мана шу ерда пулнинг куртаги мавжуд бўлади. Айирбошлаш ривожининг дастлабки босқичи қийматнинг оддий ёки тасодифий шакли деб аталади. Бунда, масалан, болтанинг эгаси уни 4 қоп донга алмаштиради. (1 болта= 4 қоп дон). Бу тенгликда болта ўз қийматини 4 қоп донда ифодалайди. 4 қоп дон эса болта қийматининг ифодасидир,унинг қийматини ифодалаш учун асос бўлиб хизмат қилади. Ижтимоиймеҳнат тақсимотининг ривожланиши ва ишлаб чиқаришнинг ўсиши натижасида айирбошлаш янада ривожланди. Тобора кўптурдаги ва миқдордаги маҳсулотлар айирбошлаш жараёнига жалб этилиб боради.

Бунда ҳамма товарларга айирбошлаш мумкин бўлган товар зарур бўлиб қолди. Дастлаб бундай вазифани турли товарлар бажариб, ишлаб чиқаришнинг ривожланиш жараёнида бу роль аста-секин олтинга ўтиб борган. XIX асрнинг охирида мамлакатлар бирин кетин олтин валютага, яъни монеметал тизимига ўта бошлайдилар. Бу ҳол Австрияда 1892, Японияда 1897, Россияда 1898, АҚШда эса 1900 йилда содир бўлади. Англияда олтин пул тизими XVII асрнинг охирида, Германияда 1871 йилда, Голландияда 1877 йилдаёқ жорий этилган эди. Ўзбекистон ҳудудида тарихан бундан ҳам олдинроқ, кумуш ва мис тангалар муомалада бўлган. Шайбонийхон Самарқандни забт этгандан кейин, 1507 йилда пул ислоҳотини ўтказган. Бизгача Шайбонийхон (1501–1610) ва Абдуллахон (1583–1598) зарб этган тангалар етиб келган. Абдуллахон даврида танга (олтин ва кумуш) зарб қилиш давлат пойтахти – Бухорода марказлаштирилади. 1695–1709 йилларда олтин танга зарб қилиш мунтазам тус олади. Танга оғирлиги 4,8 грамм, сифат софлиги жуда юқори – 958 бўлган 2 . Қиймат шаклларининг ривожланишига сабаб бўлган асосий омиллар куйдагилар: • Меҳнат тақсимотининг ривожланиши ва чуқурлашуви; • Ишлаб чиқаришнинг ўсиши; • Маҳаллий ва миллий бозорларнинг вужудга келиши. Умумий эквивалент ролини нодир металларга, жумладан олтинга юклатилишига сабаб қуйидагилар:  Сифат жиҳатдан бир хил ўлчамга келтириш мумкинлиги;  Зангламаслиги ва узоқ муддат сақланиши;  Бўлинувчанлиги ва уни яхлит ҳолига келтириш осонлиги;  Табиатда нисбатан камёблиги; 2 Чжен В.А Пул ва молия бозорлари. Т.: 1996. 25-26-бетлар.

 Озгина миқдордаги ва оғирликдаги нодир металлнинг қиймати анча юқорилиги. Юқоридагилардан шундай хулоса чиқариш мумкин. Пулнинг вужудга келиши тарихий жараён, у товар айирбошлашнинг ривожланишига асосланади, товаришлаб чиқариш ва айирбошлаш зиддиятларининг кескинлашуви натижасидир. Олтин (ёки кумуш) пул умумий эквивалент ролини ўйновчи махсус товардир. Булардан хулоса қилиб, ҳозирги замон пулининг мазмунига қуйидагича таъриф бериш мумкин: Ҳамма товарларни айирбошлашда умумий эквивалент ролини бажарувчи, умумкўпчилик томонидан тан олинган ва давлат томонидан қонунлаштирилган воситалар. Пул товар муомаласи доирасидан ташқарида ҳам амал қила бошлайди: пул рентаси, пул солиқлари вужудга келади, натурал мажбуриятлар пул мажбуриятларига айланади. Ҳозирги шароитда олтин, пул-товар бўлишдан тўхтади. Ҳозир пул вазифасини нима бажаради? Бу саволга жавоб беришдан олдин пулнинг вазифаларини қараб чиқамиз. Пул ишлаб чиқариш ва муомала жараёнида бир қатор вазифаларни бажаради: 1.Қиймат ўлчови; 2. Муомала воситаси; 3. Бойлик тўплаш воситаси; 4. Тўлов воситаси. Пул вазифаларининг ривожланиш даражаси товар ишлаб чиқаришнинг ривожланиш даражасига боғлиқ. 1. Товарнинг алмашув қийматини ифодалаш ва уни аниқлаш учун қўлда нақд пулга эга бўлиш шарт эмас. Пулнинг бу вазифасини идеал пул бажаради. Товар эгаси фикран идеал равишда шу товарнингалмашув қийматини пул билан ифодалайди. Товарнинг нархи талаб ва таклиф миқдоран мос келган тақдирдагина унинг қийматига мувофиқ келади. Агар талаб ва таклиф мос келмаса, нарх қийматидан фарқ қилади. Демак, товарларнинг нархи товарларнинг қийматига, талаб ва таклифнинг нисбатига боғлиқ.

Товар алмашув қиймати ва нафлилигининг пул билан ифодаланиши унинг нархиидир. Дастлаб пул бирликлари ва уларнинг номлари кўпинча муайян оғирликда нодир металлар билан боғлиқ бўлган, валюта тизимларинингномлари (фунт стерлинг) ҳам шундан далолат беради. Лекин вақт ўтиши билан, «вазн» номи пул бирлигидан нодир металларнинг ҳақиқий вазнидан тобора кўпроқ фарқ қила бошлаган. Бунинг бир қанча сабаблари бор, буларнинг бири шу билан боғлиқки, тарихан унча нодир бўлмаган, умумий эквивалент ролиниўйнаган металлар нодирроқ, демак, қимматроқ металлар томонидан сиқиб чиқарилган; бунда пул номлари аввалигича қолган. Масалан, фунт стерлинг дастлаб бир фунт кумушнинг пул билан ифодаланган номи бўлган. Лекин олтин қиймат ўлчови сифатида кумушни сиқиб чиқаргач, аввалги ном ўз қиймати жиҳатидан бир фунт кумушга тенг бўлган олтин миқдорига нисбатан ишлатила бошлаган. Бошқа сабаб тангаларни сохталаштириш бўлиб бунда давлат пул зарб қилинаётганда тангага талаб қилингандан кўра камроқ миқдорда пул материалларини сарфлайди. 2. Товар муомаласи жараёнида нақд пул бўлиши керак, чунки товарларни олди-сотди пайтида уларнинг рамзий баҳолари реал пулга айланмоғи лозим. Бу жараёнда пул муомала воситаси вазифасини бажаради. Пулнинг муомала воситаси сифатидаги вазифаси шундан иборатки, у товарлар муомаласи жараёнида воситачи бўлиб майдонга чиқади. Дастлаб товарларни айирбош қилишда пул бевосита кумуш ёки олтин қуймалар шаклида мавжуд бўлган. Бу ҳол айирбошлаш вақтида қийинчиликлар туғдирган: пул металлни ўлчаш, уни майда бўлакларга бўлиш, сифатини белгилаш зарур бўлган. Аста-секин пул металл қуймалари ўрнига монеталар ишлатила бошлаган. Монеталар ўз вазни ва сифати жиҳатидан маълум миқдордаги металадан иборат; унинг вазни ва сифати давлатнинг алоҳида муҳри билан тасдиқланган бўлади.

Олтин пул муомаласи амалиёти кўрсатадики, узлуксиз муомалада бўлиш натижасида олтин тангалар ейилиб кетади, ўз массасининг бир қисмини йўқотади ва тўла қийматли бўлмаган пулга айланади. Шу сабабли муомалага олтин ўрнини босувчи пул сифатида тўла қийматли бўлмаган қиймат белгилари чиқарилган. 3. Пул муомаладан чиқарилганда бойлик тўплаш вазифасини бажара бошлайди. Ҳар бир товар ишлаб чиқарувчи ўзини бозор тасодифларидан эҳтиёт қилиш учун ва ўз товарини сота олиш олмаслигидан қатъий назар бошқа товарларни сотиб олиш имкониятига эга бўлиш учун ўзини маълум пул резерви билан таъминлаши керак. Натурал хўжалик шароитида бойлик маҳсулот жамғаришшаклида амалга оширилган. Товар хўжалигининг ривожланиши бойлик жамғаришнинг пул жамғариш шаклини келтириб чиқаради. Товарларни чекланмаган миқдорда сақлаб бўлмайди, пулни истаган миқдорда сақлаш мумкин. Товар хўжалиги тараққиётининг дастлабки даврларида пул жамғариш уни муомаладан чиқариб олиш йўли билан амалга оширилган. Кейинчалик фойда кетидан қувиш ҳукмрон аҳамият касб этиб, бўш ётган пул фойда келтирмаслиги сабабли пул эгалари уни ҳаракатга келтиришга, уни фойдали жойда ишлатиш йўлини топишга интилдилар. Шунинг учун пул сақлаш учун банкларга қўйилади. Банклар эса, уларни бир жойга тўплаб, кредит воситасида фойдаланади. Бойлик тўплаш воситасини фақат олтин тангалар эмас, балки пул материаллари, олтин буюмлар ва бошқалар ҳам уйнай олади. 4. Товарлар насияга, тўлов муддати кечиктириб сотилганда, пул тўлов воситаси вазифасини бажаради. Харидорлар товарнинг пулини тўлов муддати келгандан кейингина тўлайди. Пулнинг тўлов воситаси сифатидаги вазифаси товар муомаласи доираси билан чекланмайди. Пул қарзга берилганда, рента ва солиқларни тўлашда ҳам тўлов воситаси вазифасини бажаради. Нима учун товарни сотиш билан унга ҳақ тўлаш

ўртасидаги вақт жиҳатидан ажралиш пайдо бўлади? Бунинг энг туб сабаби ишлаб чиқариш циклларининг турлича давом этишидир. Масалан, қишлоқ хўжалигида ҳосил бир йилда бир марта йиғиб олинади. Лекин деҳқонга бутун йил мобайнида турли хил товарлар керак бўлади. Пулнинг тўлов воситаси сифатидаги вазифаси бу хил қийинчиликларни бартараф этишга ва бу билан хўжалик оборотини тезлаштиришга имкон беради. Шундай қилиб, қоғоз пуллар, вексел ва банкнотлар – пулнинг тўлов воситаси сифатидаги вазифасидан келиб чиқди. Кредит пуллар қоғоз пуллар билан қўшилиб, товар муомаласига хизмат қила бошлайди. Бу билан олтинни пул муомаласидан сиқиб чиқариш йўлида яна бир қадам қўйилади. Кредитнинг ва кредит тизимининг ривожланиши билан пулнинг тўлов воситаси сифатида қўлланиш соҳаси анча кенгайди, кредит пулларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Бир киши томонидан бошқа кишига бериладиган кредит – қарз мажбуриятини, векселни келтириб чиқаради. Бироқ векселлар муомаласи чекланган, чунки уларга хусусий шахслар кафолат беради. Шу туфайли пухтароқ кафолатга объектив зарурат келиб чиқади, бунинг орқасида банкнот пайдо бўлади. Банкнот хусусий шахснинг вексели ўрнига банк томонидан бериладиган векселдир. Шундай қилиб, банкнот пулнинг тўлов воситаси сифатидаги вазифасидан келиб чиқади. Банкнотлар билан бир қаторда муомаланинг кредит қуролларидан яна бир тури – чеклар иштирок этадилар. Чек омонат эгаси томонидан ўз ҳисобидаги пулдан чекда кўрсатилган шахсга бериш тўғрисида банкка ёзилган буйруқлардир. Кредит муносабатларининг ривожланиши нақд пул ишлатмасдан қарз мажбуриятларини ўзаро бир-бирига ўтказиш йўли билан қарзларни узишга имкон беради. Халқаро иқтисодий муносабатларда ҳисоб-китоблар олтин билан таъминланмаган миллий валюталарда (доллар, марка, иена ва ҳ. к.) амалга оширилади.

Муомалага электрон кредит пулларнинг (вексел, чек, қимматбаҳо қоғозлар) кириб келиш, яъни нақд ва нақд бўлмаган пул ва квота пулларни ишлатилиши натижасида пул массаси ибораси қўлланила бошланди. Пул масасини нақд пулга айлантириш имконияти турлича бўлиб нақд пулни ҳоҳлаган мақсадда ишлатиш мумкин. Тез алмашиш (ликвидлик) тушунчаси, ҳозирги замон қоғоз пулларини (сўм, танга, доллар, лира ва ҳ. к.) бевосита сотиб олиш кучига эга эканлигини билдиради. Тез алмашадиган воситалар, демак, осонлик билан мақсадингизни рўёбга чиқаради. Масалан, агар сизда ортиқча енгил автомашина бўлса, бу умуман хоҳлаган вақтда уни сизга керак бўлиб қолган ҳар қандай буюмга алмаштириш мумкинлигини билдирмайди. Агар сиз маълум миқдордаги пул суммасига (доллар, марка ва ҳ. к.) эга бўлсангиз, сиз ҳар доим уларни ҳар қандай керакли буюмга айирбошлай оласиз. Нима учун кредит – қоғоз пуллар мутлоқ тез сарфланиш хусусиятига эга бўлади? Биз бу ерда ҳозирги замон пулининг табиатига тааллуқли бўлган иккинчи жиҳатга эътиборни қаратамиз. Пул – бу айирбошлашнинг умумий тан олинган воситаси. Бу ерда «умумий тан олинган» 3 сўзига эътиборни қаратиш жуда муҳим. Пулнинг қадр - қиммати (қиймати) нима билан аниқланади? Қоғоз пул қийматга эга бўладими? Қатор иқтисодчи неоклассиклар нуқтаиназарига кўра пул шу сабабли қадрланадики, улар қийматга эга бўлган, «қоғоз» дан қилинади деган ноаниқ фикрни билдиришади. Агар одамлар ниманидир пул деб ҳисоблашгакелишишса, ана шу «нимадир» пул ҳисобланади деган нотўғри фикрларни кўриш мумкин. Демак, пулнинг қадри унинг 3 У ёки бу айирбошлаш воситаси одатга кўра умуман тан олинган б¤либ қолади. Айирбошлашнинг «Қонуний» ва «умуман тан олинган» воситалари тушунчасини аралаштириб юбормаслик лозим. Айрим ҳолларда қонуний айирбошлаш воситалари умуман тан олинмаслиги мумкин. Масалан, муомалага чиқарилган қонунлар.

қийматдан эмас, балки унга билдирилган ишончдан келиб чиқади деган субъектив ёндашувлар мавжуд. Ҳозирги замон пулининг барқарорлиги (харид қилиш лаёқатининг ўзгармаслиги) умуман олтин заҳиралари билан ҳам боғлиқдир. Табиатда олтин чекланган миқдорда бўлгани каби, Марказий банк ҳам пул таклифини чеклаши зарур. Агар қоғоз пуллар нисбатан чекланганлик хусусиятига эга бўлишдан тўхтаса, бунда уларнинг қадр – қиймати бутунлай йўқолгунча тушиб боради. Шундай экан қоғоз пулларнинг қадри ҳақидаги масала муомала учун зарур бўлган қоғоз пуллар миқдори муаммоси билан узвий боғлиқ. Шундай қилиб, товар айирбошлаш, ишлаб чиқариш ва пулнинг келиб чиқиши ҳамда товар – пул муомаласининг ривожланиши бозор ва бозор иқтисодиётининг келиб чиқишига сабаб бўлди ва унинг ривожланишига шартшароит яратди. Асосий таянч тушунчалар Натурал ишлаб чиқариш – бунда меҳнат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчининг ўз эҳтиёжларини қондириш, ички хўжалик эҳтиёжлари учун мўлжалланади. Товар ишлаб чиқариш – бунда товарлар ўзининг истеъмоли учун эмас, балки бозорда сотиш, айирбошлаш учун ва бошқаларнинг истеъмолини қондириш мақсадида ишлаб чиқарилади. Товар – бирон-бир нафлиликка ва қийматга эга бўлган айирбошлаш учун яратилган маҳсулотдир. Нафлилик – товарларнинг кишиларнинг бирон-бир истеъмолини қондириш лаёқати. Алмашув қиймати – бу бирор турдаги истеъмол қийматнинг бошқа турдаги истеъмол қийматга айирбош қилинадиган миқдорий нисбат. Аниқ меҳнат – муайян аниқ истеъмол қийматларни вужудга келтирадиган меҳнат.

Абстракт меҳнат – аниқ шаклидан қатъий назар умуман инсон ишчи кучининг сарфланиши, ижтимоий меҳнатнинг бир қисми. Меҳнат унумдорлиги – маълум вақт давомида ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори ёки маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун кетган вақт билан аниқланади. Меҳнат интенсивлиги – меҳнатнинг сарфланиш тезлиги ёки жадаллиги. Пул – товар ва хизматларни айирбошлашда умумий эквивалентликдир. Такрорлаш учун саволлар ва топшириқлар 1. Ижтимоийхўжалик шаклларига умумий тавсиф беринг. Товар ишлаб чиқариш ва бозорнинг вужудга келишининг умумий шарт- шароитларини тушунтиринг. 2. Нима учун товарга нафлилик (истеъмол қиймат) ва алмашув қийматининг бирлиги сифатида қаралади? Товардаги бу икки хил хусусият нимадан келиб чиқади? 3. Кейинги (охирги) қўшилган миқдор (товар ва хизмат) нафлилиги нима ва унинг пасайиш сабабини тушунтиринг. 4. Товарларнинг қийматини аниқлашга бўлган қуйидаги фикрларга ўзингизни муносабатингизни билдиринг: а) ижтимоийзарурий меҳнат сарфлари билан белгиланади; б) кейинги қўшилган товарларнинг нафлилиги билан аниқланади; в) кейинги қўшилган товарларнинг нафлилиги ва ишлаб чиқариш ҳаражатлари билан аниқланади; 5. Пулнинг мазмунини ва вужудга келишининг умумий шарт– шароитларини тушунтириб беринг.

6. Олтин пул ва қоғоз пул ўртасидаги умумийлик ва фарқларини кўрсатиб беринг: қоғоз ва кредит пулларининг қадр-қиймати ва барқарорлиги нима билан белгиланади?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги Қонуни. Ўзбекистоннинг янги қонунлари, 5-том. -Т.: “Адолат” 1991. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкчилик тўғрисида»ги Қонуни. Ўзбекистоннинг янги қонунлари. 1-том. -Т.: “Адолат” 1991. 3. Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономика: принципы, проблемы и политика. - М.: “Республика” 1992. 4. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. с англ. со 2-го издания. -М.: “Дело ЛТД” 1993. 5. Шишкин А.Ф. Экономическая теория. Учебное пособие для ВУЗов. 2-ое издание, в 2-х книгах. -М.: ВЛАДОС, 1996 6. Қодиров А. ва бошқалар. Иқтисодиёт назарияси. ТДТУ. 1997. 7. Экономическая теория. Учебник. Под общей ред. проф. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой. -М.: РЭА, 2000. 8. Экономическая теория. Учебник для студентов высших учебных заведений. Под ред. В.Д.Камаева, 7-ое издание. -М.: ВЛАДОС, 2001. 9. Экономическая теория. Учебник. Под общей ред. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. -М.: ИНФРА-М, 2001. 10. Раззоқов А., Тошматов Ш., Ўрмонов Н. Иқтисодий таълимотлар тарихи. -Т.: «Молия». 2002. 11. Шодмонов Ш., Алимов Р., Жўраев Т. Иқтисодиёт назарияси. Ўқув қўлланма. -Т.: Молия, 2002. 12. Экономическая теория: Учеб. Для студ. Высш. Учеб. Заведений. Под. Ред. В.Д.Камаева. -7-е изд, перераб и доп. – М.: «Гуманитарное издательство цент ВЛАДОС» 2002. 13. Вахабов А.В., Худякова Н.К. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Учебное пособие в 2-х ч. /Т., 2003. 14. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси. -Т.: «Шарқ» 2003. 15. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. 2-е изд., перераб. и доп. -М.: ТК Велби. Изд-во Проспект, 2005. 16. Экономическая теория. изд.испр. и доп. Под.общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И. Добринина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. -М.: ИНФРА-М, 2005. 17. Иохин В.Я. Экономическая теория. -М.: Экономистъ. 2005.

Похожие

Товар ишлаб чикариш ва пул

Товар пул муносабатлари ривожланиши

Товар ишлаб чикариш. Пул

Иктисодий фаолият ва ишлаб чикариш. товар ишлаб чикариш ва пул

Пул-кредит секторининг иқтисодий таҳлили