Товар – хом ашё биржаси ва аукционлар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари - Экономика - Рефераты

Товар – хом ашё биржаси ва аукционлар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Товар – хом-ашё биржаси ва аукционлар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари 2. Лизинг компаниялари ва улар фаолиятининг ўзига хос жиҳатлари. 3. Маркетинг бўйича тадқиқотларнинг моҳияти ва функциялари. 1

www.arxiv.uz Товар – хом-ашё биржаси ва аукционлар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари Биржа дейилганда, умумий маънода мунтазам фаолият кўрсатувчи бозор тушунилади. Унда қиммат қоғозлар (фонд биржаси) ва оммавий ўзаро алмаштириладиган товарлар (товар биржаси) сотиб олиш ва сотиш бўйича байлашувлар амалга оширилади. Шу билан бирга, ёдда тутиш лозимки, товар биржасининг ўзи савдо ёки воситачилик вазифасини бажармайди, фақат бунинг учун зарур шароит яратади. Бевосита ТВФни кўплаб брокерлик конторалари ва биржада фаолият кўрсатувчи айрим брокерлар амалга оширади. Товар – хом-ашё биржаларида асосий биржа товарларининг бозор нархлари шаклланади. Бундан ташқари айрим товарларга бўлган талаб ва таклифларнинг ҳамда тааллуқли тарзда улар қийматларининг конъюнктура бўйича кўтарилиб – тушиб туриши ҳақида тижорат ахборотлари, шунингдек тижорат тавсифига оид бошқа ахборотлар, яъни бозорнинг чигал сўқмоқлари хусусидаги энг оқилона қарорга келишида тадбирлар учун муҳим бўлган маълумотлар тўпланади. Қуйидагилар товар хом-ашё биржаси фаолиятида муҳим ўрин тутади: - ҳар бир биржа ўз уставига эга бўлади. Унда биржа савдоси ҳар бир иштирокчиси учун мажбурий фолият қоидалари мавжуддир: - биржа савдоларини аниқ ташкил этиш ва мунтазам ўтказиб туриш; - савдо ўтказиладиган манзил ва мунтазам бўлиши; - савдога қўйилган товар ҳар бир партияси тўлиқ ўзаро алмаштирила оладиган, оммавий, бир жинсли ва сифат жиҳатидан таққослана оладиган бўлиши; - товар ҳар бир партияси миқдори ва сифати бўйича қатъий стандартга тўғри келиши; - мавжуд товар бозори билан муайян хеджировка (йўқотишлардан муҳофазалаш) операциялари; - байлашувнинг эгасизлиги ва улар бўйича контрагентларни ўзгартира олиш; - биржа контрактини товарнинг истеъмол нархи уйғунлашган ваколатига айлантириши; - товар сифати ва етказиб бериш муддати бўйича байлашув шартлари тўлиқ унификацияси. 2

www.arxiv.uz Бунда хеджировка дейилганда битим боғлашган вақтдан амалда товар етказиб берилган вақтгача бўлган муддатда нархларнинг мумкин бўлган нохуш ўзгаришидан муҳофазалаш мақсадида амалга ошириладиган мавжуд товар билан савдога боғлиқ биржа шартномасини олиш-сотиш жараёни тушунилади. Хеджировканинг моҳияти товар биржасида мавжуд товарни олиш (сотиш) билан бир вақтда шу товарни амалда етказиб бориш муддати бошланиши билан қайтама операция ўтказиш ва етказиб бериш муддатига тенг муддатга контрактларни харид қилиш (сотиш)дан иборатдир. Шундай қилиб сотув хеджировкаси, харид биржадаги битимларни амалга оширишда эҳтимоли бўлган йўқотишлардан муҳофазалаш бўйича янада мураккаброқ операциялар ҳам хеджировкаланади. Биржа товари товар – хом-ашё биржасининг асосий тушунчаларидандир. Алмаштирила олиниши ва биржа стандартига мувофиқлик унинг муҳим ўзига хос жиҳати ҳисобланади. Биржа товарларининг миқдори анча чекланган, замонавий ғарб биржалари тажрибасидан аёнки, улар 50га яқин турни ташкил этади. Булар, аввало, рангли металлар, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ва бошқалар. Биржа стандарт, одатда биржанинг қозонган ижобий ўрни билан кафолатланади, у битимларни ортиқча расмиятчи-ликсиз соддалаштиради ва тезлаштиради. Бунга замонавий биржанинг муҳим шартлари – ҳар бир биржа товари бўйича энг кам миқдордаги партиялар белгилаш ҳам кўмаклашади. Масалан; Лондон биржасидаги рангли металлар партиясининг минимал миқдори мис, рух, қўрғошин учун – 25 тонна, қалай учун – 50 тонна шунга 2% кўп бўлишига йўл қўйилади. Биржа шартномаси бўлиб, савдо иштирокчилари томонидан тузилган, биржада қайд этилган шартномаиҳисобланади. Рўйхатдан ўтказиш ва байни расмийлаштириш биржа томонидан белгиланди. Биржадаги битимлар барча турини икки гуруҳга ажратиш мумкин: мавжуд товар битимлари ва фъючер битимлари (муайян муддатга). Мавжуд товар бўйича битимлар, етказиб бериш муддатидан келиб чиққан ҳолда, “спорт” ёки “НЭШ” битимларига бўлинади, уларга кўра мавжуд товар етказиб бериш контракт тузилган кундан бошлаб 15 кундан ортиқ бўлмаган муддатда амалга оширилади, “форвард”да эса 3 ойдан 7 ойгача муддат белгиланади. Биржа товарлари биржа омборларига туширилади ва келганлиги қайд этилади ва фақат шундан кейингина “спорт” ёки форвард 3

www.arxiv.uz битимларида биржа ёки биржага тегишли шартнома тузган омбор хўжалиги товар эгасига махсус хужжат – варрант беради. Бу хужжат шартномага гувоҳнома бўлиб товар сақланганлигини кафолатлайди. Сотувчини банкда сақлайди ва харидорга етказиб бериш вақти етганда топиширади. Бунда сотувчи товарни омборда сақлаш билан унинг суғуртаси билан боғлиқ сарфларни ўз зиммасига олади, харидор эса варрантни олгандан сўнггина товар эгаси ҳисобланади. Тарихан, фъючер битими пайдо бўлиши кўп жиҳатдан “форвард” туридаги битимлар сонининг ҳаддан зиёд ошиши ва биржа товарлари (нархи барқарор) кўтарилиб – пасайиб туриши билан боғлиқ. Булар барчаси шунга олиб келадики, фъючер савдонинг юзага келмай иложи қолмайди. Фъючер байлашувидан асосий мақсад мавжуд товарни етказиб бериш эмас, балки шартлашилган вақт билан у ҳақиқатда бажарилган вақт орасида юз берган нархдаги фарққа эгалик қилишидир. Бундан машҳур ғарб биржаларида муайян муддатга тузилган шартномалардан 2% дан кўп бўлмаганларигина амалда мавжуд товарни етказиб бериш билан шуғулланган. Фъючер шартномаси тузишда сотувчи ва олувчи ўйинчилар сифатида иш кўрадилар, улардан бири албатта ютишга “маҳкум” чунки иккинчи бири тайин ютқазади. Етказиб бериш (сотиш) шартнома муддати бошланган вақтда шартномани сотиб олган мазкур товарни албатта етказиб бериши шарт ёки маълум муддатга шартномани сотишга мажбур (тугатилиши). Фъючер битими тузилгач ва рўйхатдан ўтказилгач ҳисоб (расчет) палатасида шартноманинг ҳар бир қатнашчисига етказиб бериш муддати бошлангунча қадар исталган кунда мазкур контрактни бир томонлама бекор қилиш ҳуқуқига эга. Бунда офсет шартнома (қайтма шартнома) тузилади. Товарга ҳақ унинг тузилган битим бекор қилинган вақтда бўлган бозордаги нархлар бўйича тўланади. Биржа ўйинининг иштирокчилари фаолияти тавсифи ва ўзларини тушиш тактикасига боғлиқ равишда, биржа тили билан айтганда “буқалар” ва “айиқлар”га бўлинадилар. “Буқа” – бу, чайқовчи. У шартнома нархини мўлжаллаб ўйнайди. “Буқалар” ҳам, “Айиқлар” ҳам бор қўлларидан келган ҳаракатни қиладилар, токи шартнома қиймати (акциялар курси) тегишли тарзда ё ошсин ёки камайсин. Барча мумкин бўлган воситалар (матбуот, радио, телевидение ва б.) ҳамда кўпинча, шубҳадан ҳоли бўлмаган таклиф – 4

www.arxiv.uz талаб ва тегишлича нарх даражаси ўзгаришига таъсир усуллари ҳам ҳар бир ўйинчи манфаатларидан келиб чиққан ҳолда ишга туширилади. Фъючер битимлар фақат чайқовчилик мақсадларидагина эмас, балки мавжуд товар суғиртаси учун ҳам тузилади. Бу операциялар юқорида қайд этилганидек Хеджировки деб аталади. Хеджировка операциясининг асосий натижаси шундан иборат бўладики, сотувчи ҳам олувчи ҳам нархнинг кўтарилиб тушиб туришидан зарар кўрмайди, гарчи олиши мумкин бўлган фойдага эга бўла олмаса ҳам. Мазкур операция иштирокчиларининг асосий мақсади, чайқовдан келадиган даромад эмас, балки муайян товардир. Шуни таъкидлаш ўринлики, жаҳондаги маълум биржалардаги шартномалашнинг ярмидан кўпи чайқов ҳамда хеджировка операцияларига тўғри келади. Биржадаги маълум товар бўйича шартномалар ичида ОНКОЛЬ келишув ҳам мавжуд. Моҳиятга кўра бу келишув, товар етказиб бериш учундир. Ундаги шартга кўра, харидор товарга нарх белгилаш ҳуқуқи харидорга шу шартнома тузилган вақтда эмас, балки муайян биржанинг шу товарга бўлган котировкасига мувофиқ харидор танлаган вақтга кўра белгилаш ҳуқуқини беради. Замонавий товар биржаларида яна ОПЦИОН деб аталадиган битимлар ҳам тузилади, уларни мукофотли битимлар деб ҳам атайдилар. ОПЦИОН маълум бир турдаги харид қилиш ёки сотиш шартномасидаги мажбуриятни англатади ёки келишиб олинган муддат ичида битимнинг расмийлаштирилган вақтда олдиндан шартлашиб олинган нарх бўйича молиявий ҳуқуқни билдиради. Шундай ҳуқуқ учун опционни харид қилувчи мазкур премия миқдори билан чекланади ва бу билан худди шу миқдордаги маблағга сотувчи томонидан қилинадиган таваккални қисқартиради. Амалда опцион, бу – харидор ва сотувчининг ҳуқуққи. У нисбатан катта бўлмаган маблағ (мукофот эвазига) сотиб олинади ва ўзгармас нарх бўйича даромадли битимларга имкон беради, агар шартномалардан воз кечиш имконини энг кам йўқотишлар билан (мукофот миқдорига тенг бўлган) берувчи конъюнктура мувофақиятли борса, юқорида ўтилган биржа битимларини шакли ҳали Ўзбекистон товар – хом-ашё биржаларида кенг ёйилганича йўқ, фақат бизнинг мамлакатимиздагина эмас, балки собиқ шўро республикаларида ҳам. Бу табиий, чунки улар эндигина куртак чиқармоқда. Бозор муносабатлари ривожланган ва қарор топа бошлагани сари, бозоршунос малакали мутахассис ходимлар тайёрлангани сари Ўзбекистондаги товар – хом-ашё биржаларида ишлаб 5

www.arxiv.uz чиқариш воситалари бозорининг фаоллашувига кўмакла-шувчи биржа операцияларининг барча шакллари кенг қўллана бошлайди. Товарлар сотиш учун алоҳида бозор бўлиб аукционлар ҳисобланади. Улар фақат ўзигагина хос хусусиятларга ҳам эгадир. Аукционлар оммавий савдо-сотиқ шаклида маълум жойларда олдиндан белгиланган вақтда турлича муддатларда – ҳар куни, ҳар ойда ёки бир йилда бир марта ўтказилади ва бу товарнинг бозорга тушиш миқдори мавсумга боғлиқ бўлади. Ким энг кўп нарх таклиф этган бўлса, ўша олувчи бўлишлиги аукционнинг асосий ўзига хос хусусиятидир. Сотувчилар ўз товарларини аукцион омборига олдиндан келтириб қўяди. Бу ерда бир жинсдаги партиялар (лотлар) ишончли харидорларга олдиндан кўздан кечириш учун тавсия этила. Бу савдо бошлангунча қадар амалга оширилади. Бу савдо бошлангунча қадар амалга оширилади. Савдо жараёнида лотлар каталогида кўрсатилган рақамлар бўйича тартиби билан аукцион иштирокчиларига сотув учун таклиф этилади. Савдо ғолиби, яъни сўнгги харидор бўлиб, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, энг юқори нарх белгиланган савдо иштирокчиси ҳисобланади. Шартлар оғзаки тарзда тузилади ёхуд шартли белгилар асосида. Аммо, аукцион савдоси тугагач, ғолиб қатъий шаклдаги шартнома имзоланади. Аукцион оммавий савдо шакли сифатида бошқа мақсадларга ҳам қаратилади. Хусусан, айрим мамлакатда санъат асарлари, нодир буюмлар ёки коллекциялар аукционга қўйилади. Амалда бир маротабалик, қандайдир мулкни сотиш учун, аукцион ўтказилади. Кўп ҳолларда бу мулклар ўза олмас қарздорлар – жисмоний, юридик шахсларга тегишли бўлади. Турли аукционлар учун асосий, энг хусусиятли қоидалар бўлиб, товарларни қабул қилиш вақти ва тартибини, уларни кўздан кечириш муддатларини, савдонинг аниқ вақтини, унинг қандай ўтказилишини, тузилган контрактларни расмийлаштириш йўлларини ва харид қилинган товарни олишни белгиловчи қоидалар ҳисобланади. Аукцион савдоси ўтказишнинг бир неча усуллари мавжуд, яъни оширилган нархда ва пасайтирилган нархда. Оширилган нархлардаги савдо ошкора ва хуфя олиб берилиши мумкин. Ошкора савдода аукциончи навбатдаги лот тартиб рақамини эълон қилади, бошланғич нархни қўяди ва иштирокчиларга қарата анъанавий “Ким ошди?” саволини беради. Харидор ҳар гал олдиндан белгиланган савдо қоидасига кўра белгиланган миқдордан ошириб нарх қўяди. Агар 6

www.arxiv.uz нархнинг навбатдаги ошган қиймати таклиф этилмаса, унда уч марта такрор сўралгандан сўнг аукциончи болғасини уриб энг юқори нарх таклиф этган харидорга лот сотилганини тасдиқлайди. Хуфя савдода савдо иштирокчилари аукционистга нархни кўтаришга розиликнинг шартли белгисини топширадилар. Аукциончи ҳар сафар нархни айтади- ю, лекин харидорни кимлигини маълум қилмайди. Баъзи аукцион савдолари мунтазам нархни пасайтириб ўтказилади. Бунда сотиб олувчи биринчи бўлиб “Ҳа” деган харидор бўлади. Нархнинг ўзгариши баъзан циферблатдаги ўқча ёрдамида кўрсатилади ва ғолиб деб ким биринчи тугмачани босиб ўқчани тўхтатган харидор ҳисобланади. Лизинг компаниялари ва улар фаолиятининг ўзига хос жиҳатлари Лизинг ва лизинг компаниялари фаолияти ҳақида сўз юритганда шунга эътибор бериш керакки, мазкур ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқарувчилардан истеъмолчиларга томон ҳаракатланиши лизинг фирмасини мамлакатимиз амалиёти учун мутлақо тенги йўқ деб бўлмайди. Чунки, лизинг дейилганда, одатда машина ва қимматбаҳо жиҳозларни узоқ муддатга ижарага олиш тушунилади. Бунда беихтиёр собиқ иттифоқ давлат моддий-техника таъминотининг кўплаб жойлардаги бош бошқармалари таркибида фаолият кўрсатган ишлаб чиқаришнинг турли воситалари прокати пункт ва бўлимлари беихтиёр кўз олдимизга келади. Жуда ҳам қатъий қилиб айтиб бўлмаса-да, лекин уларни, ҳақиқатан ҳам собиқ худудида ташкил бўлаётган ва фаолият кўрсатаётган замонавий лизинг компанияларининг ўтмишдаги дейиш мумкин. Лизинг ва тижорат-воситачиликнинг мазкур шакли билан шуғулланувчи компанияларнинг пайдо бўлишининг бош сабаби кўпчилик корхоналар ҳамма вақт ўз хўжаликларини техникавий қуроллантириш, такомиллаштириш ва моддий асосини янгилаш бўйича сув ва ҳаводек зарур инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун зарур молиявий маблағларга етарлича эга бўлавермайди. Лизинг компанияларининг фаолияти кўпчилик корхоналар ва ташкилотлар учун худди мана шу етишмовчиликнинг ўрнини тўлдирувчи, зарур моддий молиявий ресурслар тақчиллиги ёки умуман йўқлиги шароитида мўлжалланган инвестиция лойиҳаларини амалга оширувчи омил бўлиб ҳисобланади. Лизинг компаниялари корхоналарга зарур ишлаб чиқариш воситаларини узоқ муддатга ижарага беради ва амалда, инвестицияни 7

www.arxiv.uz маблағ билан таъминловчи ҳамда ишлаб чиқариш воситалари сотишни жадаллаштирувчи вазифасини ўтайди. Бу дегани, узоқ мудатли қарз бериш шартномаси билан тенгдир. Лизинг компанияси машина, ускуна, ЭҲМ, транспорт воситаларини, ўлчов асбобларини ва бошқа техникаларни, омборларни ижарачилар ишлаб чиқариш мақсадларида фойдаланишлари учун сотиб олади ва шартнома тугагунча қадар уларга нисбатан хусусий мулкдор ҳуқуқини сақлаб қолади. Узоқ муддатли ижара доирасида лизинг операциясининг икки тури фарқланади: бири-молиявий; иккинчиси – тезкор (оператив). Молиявий лизингда, шартнома амал қилган муддатга ижарачиларга жиҳозлар амортизациясининг тўла қиймати ва ижара берувчи фойдасини таъминловчи маблағни тўлаш кўзда тутилади. Ижара муддати тугагач, ижарачи жиҳозларни қайтариши ёки янги шартнома тузиш ёхуд қолдиқ қиймати бўйича мазкур жиҳозларни сотиб олишни мумкин. Гарчи ишлаб чиқариш воситаларини ижарага олиш бўйича баъзи операциялар юз йиллар аввалдан қўлланган бўлса-да, биринчи мустақил лизинг компанияси 50-йилларнинг бошларида АҚШ да ташкил топган. Бугунги кунга келиб, лизинг операциялари амалда барча мамлакатларда сармоя қўйишни молиялаштириш ва ишлаб чиқариш – техникавий таъминот маҳсулотлари ҳаракатланиши маблағ билан таъминлаш воситаларидан бирига айланган. Шуни таъкидлаш ўринлики, кейинги ўн йиллар мобайнида лизинг операциялари юқори даражада муҳимлиги ва ишлаб чиқариш воситалари бозоридаги конъюнктуравий беқарорликларга деярли боғлиқ эмаслиги билан ажралиб турибди. Шуниси муҳимки, бунда банк фоизи ҳисоб ставкасининг сезиларли даражада кўтарилиб пасайиб туриши шароитида ҳам лизинг шартномаси бўйича тўловлар ставкаси 10%дан омайди. Кейинчалик мутахассислар фикрича лизинг операциялари сармоя қўйишининг кейинги ўн йилликлар мобайнида таназзулга юз тутмаган камдан-кам соҳаси ҳисобланади. Қоидага кўра лизинг операциясида етказиб берувчи (муайян мулкни сотувчи), лизинг компанияси (ижарага берувчи) ва олувчи (ижарачилар) қатнашади. Лизинг шартномаси одатда кейинги амалий вазиятда тузилади. Қандайдир ускунага мухтожлик сезаётган корхона ёки бирон-бир тадбиркор, манфаатдор истеъмолчини излаб маркетинг билан шуғулланаётган лизинг компаниясига ариза бериб мурожаат қилади. Тадбиркорларнинг лизинг компанияси раҳбарияти билан мулоқати ҳар 8

www.arxiv.uz икки томон манфаатларига мос тушган ҳолларда, ижарага сўровнома қабул қилинганини тасдиқловчи махсус хужжат сифатида расмийлаштиради. Шундан сўнг лизинг бўйича таклифларни ишлаб чиқариш бошланади ва бунда лизинг компанияси талаб этилаётган жиҳозларни ишлаб чиқарувчиларнинг тайинли гуруҳини белгилайди, улар билан музокаралар олиб боради ва лизинг шартномасини тузиш имкониятини қидиради, шу билан бир вақтда буюрмачининг ижара ҳақини тўлай олишлигини “аниқлайди”, кафолат ва бошқа қатъийлигини ўрганади. Бунда лизинг компанияси асосий эътиборини қилинадиган таваккалчиликнинг қандайлигини башоратлашга қаратади. Чунки шартномада мижоз лизинг тўловларини ўз вақтида тўлай оладими, йўқми деган муаммо кўндаланг бўлади, бундан ташқари ускуналарнинг жисмоний ўзига хосликлари масалан (уни алмаштирилиши даражаси, маъновий эскириш муддати, уйғунлаштириш даражаси ва бошқалар) ҳам бор. Лизинг байлашуви бўйича тўлов миқдорини белгилашда қуйидагилар муҳим кўрсаткич бўлиб ҳисобланади: - ускуналарнинг харид нархи; - ускуналарни харид қилиш вақтида олинган миқдори; - тўловларнинг даврийлиги; - сотиб олиш миқдори; - тўловлар бўйича ҳисоб-китоблар шакли. Лизинг таклифлари мажбурий қоидалардан, яъни барча турдаги лизинг шартномаларига хос қоидалардан иборат бўлади. Молийлаштирилаётган маблағ миқдори, шартнома муддати, тўловларнинг даврийлиги, тўловлар ставкаси, солиққа тортиш, мулкни суғурта қилиш, шартнома тугаши янги истеъмолчиларнинг топилиш эҳтимоли шулар жумласидандир. Лизинг таклифларини ишлаб чиқаришнинг якунловчи босқичи шу билан тугайдики, бунда лизинг компанияси сотувчи (етказиб берувчи) га ва истеъмолчи (ижараси)га барча зарур маълумотларни беради, агар келишув шартлари барча томонларни қаноатлантирса, улар лизинг шартномасини имзолайдидар. Лизинг компаниясининг мижози шартномага имзо қўйиш бир вақтда лизинг компанияси ҳисобига биринчи ижара ҳақига тенг миқдордаги маблағни ва таклифларни ишлаб чиқариш ва мулк суғиртасига кетган харажатларни (пулни) ўтказади. 9

www.arxiv.uz Лизинг компанияси, шартномага имзо қўйилгандан сўнг, ишлаб чиқарувчи билан ижарачи учун керакли ускуналарни ишлаб чиқариш ва ўрганиш хусусида шартнома тузиб, буюртма беради, агар сўралаётган ускуна стандарт бўлса, унда лизинг фирмаси уни сотиб олиш учун буюртма беради, холос. Ускуналар етказиб берилгач ва ўрнатилгач ижарачи, лизинг компанияси ва етказиб берувчи (сотувчи) қабул қилиш далолатномасини расмийлаштирадилар, унга имзо чекиб лизинг компанияси товар етказиб берувчига ускуналарнинг харид нархини тўлайди. Бу лизинг шартномаси тугал кучга кирганлигини билдиради. Ички ва халқаро лизингларни фарқлаш лозим. Лизинг компанияси миллий фирмадан жиҳозларни сотиб олса-ю, сўнг уни хорижий ижарачига етказиб берса, бу экспорт лизинги дейилади. Ускуна ва бошқаларни чет эл фирмаларидан сотиб олиб, уни мамлакатдаги миллий ижарачига берса, бундай шартнома импорт лизинги дейилади. Шуни ҳисобга олиш керакки, лизинг молиялаштириш шакли бўйича банк операциясига яқин бўлса-да, амалда, тўғри маънода буни англатмайди. Лизинг билан турли савдо-саноат корхоналари шуғулланиши мумкин, лекин, аммо, бу банклар, суғурта жамиятлари, саноат корхоналари, жамоатчилик ташкилотлари, шунингдек жисмоний шахслар томонидан таъсис этиладиган лизинг кампанияларининг фаолият соҳасидир. Лизинг хизмати кўрсатиш билан ҳам шуғулланувчи турли ТВТ одатда саноат ва ибора ускуна ҳамда жиҳозлари, шунингдек, транспорт воситаларининг ижарасига ихтисослашади. Молиявий лизинг компаниялари бажарадиган вазифалари тавсифига кўра ҳаммадан ҳам банкка яқин турадилар. Улар амалда ижарачига тижорат асосида етишилаётган молиявий маблағни бериб туради ва нисбатан узоқ муддатга хизмат қиладиган машина, жиҳозлар, шунингдек кўчмас мулк баъзи тури лизингни амалга оширади. Шундай ТВТлар ҳам борки, улар ижарачи, ишлаб чиқарувчи ва лизинг компанияси ёки лизинг операциясини амалга оширишни сармоя берувчи банкни излаш ҳамда уларни ўрганиш билан шуғулланади. Шунга ўхшаш брокер фирмалари маълум ҳақ олиш эвазига ишлаб чиқарувчи ёки ижарачи агенти сифатида фаолият кўрсатади, ўзлари иштирокида фаолият кўрсатади, ўзлари иштирокида тузилган лизинг контрактлари бўйича ҳеч қандай молиявий масъулиятга эга бўлмайдилар. 10

www.arxiv.uz Лизингнинг эътиборга лойиқ томони тадбиркорларнинг зарур техникани сотиб олиш учун имконияти бўлмаган ёки унга ўзининг маблағи ёхуд заёмларини бошқа мақсадларда фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳолларда намоён бўлади. Лизинг шартномалари кафолатли ёки бўлган шартномани кўзда тутади, шунга кўра тадбиркорда биргина сармоядан фойдаланиб, ишлаб чиқаришни фаоллаштиришда катта хажимда инвестицияни амалга ошириш имкони пайдо бўлади. Ривожланган мамлакатлар тадбиркорлари тажрибасидан хулоса қилиб, шуни қатъий қилиб айтиш мумкинки, лизинг бўйича харидлар шунинг учун ҳам қулай ҳисобланади, агар гап мураккаб ва камёб жиҳоз устида кетаётган бўлса. Бунда лизинга берувчи ижарадорга кўра яхшироқ хизмат кўрсатади. Айниқса, янги жиҳозларни ижарага олишда бу ниҳоятда фойдали тадбир ҳисобланади, бу хусусан ижара сотиб олгандагига қараганда сезиларли даражада қулай бўлганда яна ҳам маъқулроқдир. Лизинг ижара шакли ва ишлаб чиқариш воситаларининг ўзига хос савдо сифатида ҳали мустақил Ўзбекистоннинг иқтисодиётида шаклланаётган бозор муносабатларида етарлича ривожлангани ва жорий этилганича йўқ, бироқ, хеч шубҳа йўқки, келажакда ўзига хос ва мос ўрнини эгаллайди. Маркетинг бўйича тадқиқотларнинг моҳияти ва функциялари “Маркетинг” термени кейинги вақтларда тил бойлигимизга келиб кирган сўзлардан бири бўлиб, у бозор муносабатлари ривожланиши ва қарор топиши билан боғлиқдир. “Маркетинг” термени тор маънода бозордаги фаолият маъносини англатади. Кенг маънода эса у корхонанинг ишлаб чиқариш, сотиш фаолияти тизимини англатади. Бу фаолият асосида бозорни ҳар томонлама чуқур ўрганиш, маҳсулот, товар ва хизматларни яқин ва анча олис истиқболда ишлаб чиқариш ҳамда сотишнинг барча шарт-шароитларини баҳолаш, ҳисобга олиш ташкил этади. Маркетинг бозор ва сўнги истеъмолчиларнинг талабларини аниқлаш ҳамда баҳолаш бўйича барча функцияларни бирлаштириш имконини беради. Бу билимларни муайян маҳсулотга айлантиради, талабни ва товарларни ишлаб чиқарувчилардан истеъмолчиларга томон ҳаракатланишини шакллантиради. Маркетинг моҳиятидан менежменти яъни замонавий усуллар ёрдамида, ҳамда янада такомиллаштириш мақсадида бозор саҳнасида унинг иши ва мувофақиятини янада натижалироқ қилиш учун корхонани бошқариш тизимининг ажралмас қисмидир. Шу билан бирга қўшиб 11

www.arxiv.uz қўйиш лозимки, менежмент тизими таркибий қисми сифатида маркетингнинг ўрни ва аҳамияти тобора ошиб бормоқда. Баъзи маълумотларга кўра АҚШдаги маркетингга кетадиган сарфлар кўплилик товарларнинг пировард нархи яримидан кўпроғини ташкил этар экан. Бу тушунарли, чунки маркетингдан тежаб қолиш кўплар учун рақобатчилар билан бўладиган курашда мағлубиятдир ҳамда бозордаги эришган мавқени йўқотиш ҳисобланади, бу дегани “ўзини ўзи у дунёга жўнатиши”дан бўлак нарса эмас. Маркетинг ва унга тегишли тадқиқотларнинг ўзига хос томони шундаки, улар бозор модасининг маҳсули ёки тадбиркорларнинг инжиқликлари эмас, бу объектив зарурият. Уни “юқоридан” бериладиган кўрсатма ёки қарорлар билан жорий этиб бўлмайди. Ҳаммасидан аввал, маркетинг муҳим талаб ёки бозор қонунияти. Унга амал қилиш тадбиркорга мувофақият келтиради, жуда бўлмаганда “яшаш” имконини беради. Бозор муносабатларига ўтиш шароитларидаги биринчи йиллар ўз фаолиятини шўро иқтисодиёти вайроналари устида бошлаган кўпгина тадбиркорларга яхшигина сабоқ бўлди. Ўзбекистоннинг ишлаб чиқариш воситалари бозори энди-энди шаклланмоқда, лекин кўпчилик хўжалик юритувчилар ўзларининг ҳар бир қадами устида ўйламоқдалар, чунки бозор хатога йўл қўйишни кечирмаслиги ва йўл қўйилган хато жуда қимматга тушиши ҳамда бунинг учун ўз чўнтагидан тўлашга тўғри келиши тобора аёнлашмоқда. Бозор иқтисодиётининг шафқатсиз қоидалари тадбиркорларнинг қуйидаги саволга жавоб беришга мажбур қилади: нима ишлаб чиқариш керак ва кимга, қандай нархлар бўйича сотиш керак, товар ва хизматларнинг сифат даражаси қандай бўлмоғи даркор. Ҳамда шу каби рақобат ва бошқалар ошиб бораётган шароитда бошқа кўпгина саволларга жавоб топишга тўғри келади. Мана шундай саволларга аниқ жавоб бериш учун ҳам маркетинг бўйича тадқиқотлар олиб бориш керак бўлади. Шундай қилиб, умуман маркетинг бўйича тадқиқотларнинг моҳияти ва йўналтирилган мақсади шундан иборат бўладики, бозор талаб қиладиган товарларгина ишлаб чиқариш ва таклиф этиш лозим. Истеъмолчига ишлаб чиқарилиб бўлинган товарни тиқиштирмаслик керак. Бунга эришиш учун ҳар қандай корхонанинг маркетинг бўйича тадқиқотдан қуйидаги функцияларни бажариш кўзда тутилади: - бозор, унинг талаблари ва имкониятларини атрофлича ўрганиш ва башоратлаш; 12

www.arxiv.uz - корхонанинг ишлаб чиқариш – сотиш, экспорт ва бошқа имкониятларини чуқур ва асосли баҳолаш; - мақсад ва вазифалар, зарур ресурсларни аниқ белгиланган ҳолда маркетингнинг узоқ муддатли стратегиясини ва уни амалга ошириш йўлларни ишлаб чиқиш; - товар сиёсатини тартибга солиш, бозор талаблари ҳамда корхона имкониятини ҳисобга олган ҳолда товар ва хизмат турларини бошқариш; - талабнинг шаклланишига фаол таъсир кўрсатиш ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни сотишни рағбатлантириш; - сотувни пухта режалаштириш ва аниқ ташкил этиш; - маркетинг фаолиятини бошқариш ва унинг устидан тегишли назорат ўрнатиш. Маркетинг моҳияти ва функциясига асосан шу нарса аёнки, у кўп қиррали ва мураккаб иш. Бозор миқёсида фаолият кўрсатувчи ҳар қандай корхона туб манфаатларига алоқадордир. Шу билан бирга, бозор иштирокчилари қанчалик турли туман бўлса, уларнинг ҳар биридаги маркетинг тадқиқотини амалга ошириш тарзи ҳам шунчалик ранг- барангдир. Маркетинг тизимини барча учун бирдек тузиш андозаси йўқ. Мана шу ёндашишнинг турли-туманлиги маркетинг фаолияти бош мақсадларини бирлаштиради. Улар қуйидагичадир: - бозорнинг турланиб туришини ҳисобга олган ҳолда ва мавжуд ресурслар билан оқилона ҳаракатлар қилиб, муайян ва турдаги товарларга бўлган талаб ҳамда таклифларнинг бир-бирига муносиблигини таъминлаш; - ички ва ташқи бозор асосий иштирокчилари билан ишончли шартномавий ҳамда бозор муносабатларини шакллантириш; - турларини янгилаш ва такомиллаштиришни фаол рағбатлантириш, ишлаб чиқарилаётган товарлар ва кўрсатиладиган хизматлар сифати ва хусусиятини яхшилаш; - сотиш учун мунтазам суратда бозор излаш ва мавжудларини кенгайтириш, шу жумладан ишлаб чиқариш ва тижорат фаолиятини самарали (диверсификация) қилиш ҳисобига. Бозор муносабатлари ривожланиши ва мустаҳкамланиши муносабати билан маркетинг тадқиқотлари тавсифи ва самарасига бўлган талаб ҳам мунтазам ошиб бормоқда. Замонавий маркетинг учун эндиликда харидор дидига таъсир этиш, уларнинг рекламалар ҳисобига қизиқтиришни кучайтириш кифоя эмас, балки улар истак ва мойилликларини ўзгартиришга янада таъсирчанроқ восита ҳамда 13

www.arxiv.uz усуллар излаб топмоқ лозим. Агар бозор ривожланишининг илк босқичларида унда ишлаб чиқарувчилар устунлик қилган бўлса, ҳозирги бозор учун шундай вазият хоски, бунда истеъмолчилар иродаси устунлик қилади. Товар ишлаб чиқарувчиларнинг рақобати бозор тўла бўлган сари тобора харидорларнинг рақобатига алмашмоқда ва бу эътибордан четда қолмаяпти. Корхона – ишлаб чиқарувчилар маркетинг хизмати ва ишлаб чиқарилган воситаларнинг истеъмолчиларга бунга алоҳида диққат билан қарашмоқдалар. 14

Похожие

Туризмнинг мазмуни ва ўзига хос хусусиятлари

Меҳмонхона ва ресторан хўжалигининг ўзига хос хусусиятлари

Мехмонхона ва ресторан хизматларининг ўзига хос хусусиятлари

Меҳмонхона ва ресторан хўжалигининг ўзига хос хусусиятлари

Ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ўзига хос хусусиятлари