Тизимларининг динамикаси тенгламаларини тузиш - Экономика - Рефераты

Тизимларининг динамикаси тенгламаларини тузиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98.5322265625 KB

Тизимларининг динамикаси тенгламаларини тузиш Режа: 1. Чизиқлантириш 2. Тенгламаларни ўлчовсиз шаклга келтириш 3. Динамик тенгламаларни ечиш усуллари

Тизимларининг динамикаси тенгламаларини тузиш Автоматик тизимларининг динамикаси динамик иш режимлар тенгламалари бўйича текширилиши мумкин. Тизимнинг иш режимлари турли сабабларга кўра юзага келади. Асосийларига берилувчи (бошқарувчи) ва қўзғатувчи таҳсирлар киради. Кўп тизимларининг ўтиш жараёнлари уларни инерциялилиги билан бахоланади (оғирлиги, индуктивлик, сиғим ва х.к.) ва аналитик равишда дифференциал тенгламалар орқали ифодаланиши мумкин. Бу тенгламалар орқали эса бошқарилаётган катталикни берилган ҳар қандай таҳсирлар натижасида ўзгариши аниқланади. Функционал элементлар тизимда ҳар бир элементнинг тавсифиларига боғлиқ равишда чизиқли ёки эгри чизиқли бўлиши мумкин. Элементларнинг дифференциал тенгламалари боғлиқ бўлган физик катталиклар уларнинг параметрлари деб аталадилар. Параметр бўлиб масса, сиғим, индуктивлик, инерция моменти ва ҳоказолар хизмат қилади. Умуман олганда параметрлар ўзгармас бўлмай бир қанча факторларга боғлиқдир. Шунинг учун, реал элементлар кўпинча эгри чизиқли тавсифиятларга эга бўлганликлари боис, эгри чизиқли элементлар деб аталади. Ундан ташқари параметрлар тўпланган ёки тақсимланган бўлганлиги сабабли бу ҳам динамик тенгламада ўз аксини топади. Тизимнинг ўтиш жараёни алоҳида элементларнинг ёки бутун тизимнинг дифференциал тенгламалари орқали аниқланиши мумкин. Щтиш жараёнининг характерини аниқловчи тенглама бошқариш жараёнларининг тенгламаси деб аталади. Агар барча тенгламаларни бир тенгламага келтирилса, у ҳолда умумий ҳолатда чизиқли бўлмаган тизим динамикасининг тенгламасини олиш мумкин:F1(Xчик ,Xчик' ,Xчик'',...,Хnчик )= ¿F2(Z,Z',Z'',...,Xкир ,Хкир' ,Хкир'',...) (2.1) чизиқли тизимлар учун суперпозиция қонунияти ўринлидир. Шуни қўллаган ҳолда қуйидагини ёзишимиз мумкин.

F1(xчик ,xчик' ,xчик'',...xnчик )= ¿F21(z,z',z'',...zn)+F22(xкир ,xкир' ,xкир'' ,...xnкир ) (2.2) Бу ерда X чик , Х ’ чиқ … - бошқарилаётган ўзгарувчи ва унинг ҳосилалари (умумлаштирилган чиқиш коорди-наталари); Х кир , Х ’ кир - киришдаги ўзгарувчи (умумлаш-тирилган кириш координаталари); Z , Z ’ , Z ” … - қўзғатувчи таҳсирлар ва уларнинг ҳосиласи. Чизиқлантириш Тенгламаларни тузишда, бордию, созлаш ва бошқариш жараёнининг динамикасига таҳсир этувчи барча факторларни ҳисобга олинадиган бўлса, у ҳолда (2.1) тенглама жуда мураккаб кўринишга эга бўлиб, аксарият ҳолатларда эгри чизиқли бўлади. Шу сабабли масалани аналитик усулда ечиш учун баҳзан, умумий ҳолда, эгри чизиқли тенгламаларни чизиқли тенгламалар билан алмаштиришга тўғри келади. Бундай алмаштириш операцияси чизиқлантириш деб аталади. Чизиқлантиришнинг асосида И.А.Вишнеградский томонидан илгари сурилган қуйидаги ғоя ётади: созлашнинг барча борлиқ ўзгарувчиларнинг мувозанат ҳолатлардан бирозгина ўзгарган қийматлари ўрин тутади. Бу кичик оғишлар усулининг айни ўзидир. Бошқариш жараёнида эгри чизиқли тенгламаларга ўзгарувчиларнинг АБТолют қийматларини эмас, балки уларнинг оғиш (ўзгариш) қийматлари киритилса, орттирмалар шаклига келтирилган чизиқли тенгламаларга эга бўлиш мумкин. Тенгламаларни чизиқлантириш ва уларни орттирмалар шаклида ёзиш дастлабки нол бошланғич шартларни олиш имкониятини беради. Тенгламаларни ўзгарган, яҳни оғган ҳолатлар учун олиш даставвал тизимнинг мувозанат ҳолати учун умумлашган координаталар ўртасидаги боғлиқликни топишни тақазо этади. Кейин эса мувозанат ҳолати бузилган деб олиниб, ўтиш режимининг дифференциал тенгламаси ёзилади. Дифференциал тенгламалар ёзилиб бўлгач, белгиланган координаталар мувозанат ҳолат қиймати билан ўзгарувчи орттирмаси йиғиндисига алмаштирилади:

х=Х0+Δх (2.3) бу ерда x - ўзгарувчи катталик; Х 0 - унинг дастлабки қиймати;  х - орттирмаси. Сўнгра ҳаракат тенгламасидан статика тенгламасини айриб ташлаб, ўтиш режими тенгламасини орттирмали ҳолида олиш имкониятига эга бўлинади. Умумий ҳолларда тенгламаларни охирги орттирмали кўринишга келтириш учун аналитик функцияни Тейлор қаторига ёйишда қўлланиладиган формуладан фойдаланилади ҳамда ҳаракат мувозанат ҳолатига нисбатан жуда кичик қийматларга фарқ қилинган оралиқларда деб қабул қилиб олиниб, ҳосила нолдан фарқли бўлган ягона охирги қийматга эга деб саналади. Агар бундай қилинмаса, яҳни аксинча бўлса, тенгламани чизиқлантириббўлмайди. Аналитик функцияни орттирмалар йиғиндисини ўз ичига олган қатор кўринишида қабул қилиб олиш Лагранжнинг охирги орттирмалар теоремасидан ва Тейлорнинг Лагранж теоремасини умумлаштирувчи теоремаларидан фойдала-нишга асослангандир. f(x)=Z кўринишидаги ёпиқ a≤x≤a+Δx интервал оралиғида n та узлуксиз ҳосилага эга бўлган узлуксиз функция учун Тейларнинг даражалар қатори формуласи қуйидагича кўринишга эга бўлади f(x+Δx )|x=a=f(a)+Δx1!f'(a)+Δx2 2! f''(a)+... ...+Δx n n! fn(a+θΔx ). (2.4) Хусусий ҳолда, агар а=0 бўлса Маклерон қаторини оламиз. Агар функция иккита ўзгарувчи X , Y га боғлиқ бўлса, яҳни Z=f(X,Y) , у ҳолда Δx ва Δy ўзгарувчиларнинг берилган орттирмаларида ва Z0=f(a,b) функциянинг дастлабки бошланғич қийматларида Тейлорнинг қуйидаги даражавий қатори тенгламасини ёзиш мумкин: f(x+Δx;y+Δy)|x=ay=a =f(a,b)+Δx 1!⋅∂f(a,b) ∂x +Δy 1!∗¿¿∗∂f(a,b) ∂y +(Δx)2 2!⋅∂2f(a,b) ∂x2 +2ΔxΔy 2! ⋅∂f(a,b) ∂x +∂f(a,b) ∂y +(Δy)2 2!⋅∂2f(a,b) ∂y2 +...+Rn, (2.5) бу ерда R n - қандайдир  1 ва  2 қийматлар билан бегиланган юқори хусусий ҳосилалар қийматларидаги қолдиқ.

Автоматик тизимларининг аналитик функцияларини Тейлор қаторига ёйишда иккинчи ва ундан юқори даражадаги қўшилувчилар ҳисобига олинмайдилар. Сўнгра функциянинг қиймати мувозанат ҳолати учун айириб ташланади. Функция бир ўзгарувчига боғлиқ бўлган ҳоллар учун эса (2.4) нинг ўрнига қуйидагига эга бўламиз:f1(Δx )=Δx f'(x0), (2.6) бу ерда Δx f'(x0)=tgα киришдаги ўзгарувчи бўйича берилган умумлашган координаталар функциясининг ҳосиласи бўлиб, Х 0 - катталик билан аниқланувчи, берилган А нуқтага уринма шаклида ўтказилган статик тавсифининг оғиш бурчаги тангенси билан аниқланади (2.1 – а - расмга қаранг). 2.1.-расм Функция иккита х ва у ўзгарувчиларга оғлиқ бўлган ҳол учун f2(Δx,Δy)=Δx∂f(X0Y0) ∂x +Δy∂f(X0,Y0) ∂y (2.7) ни ёзишимиз мумкин. Бу ерда ∂f(X0Y0) ∂x =tgβ;∂f(X0,Y0) ∂y =tgγ - X 0 ва Y 0 ўзгарув-чиларнинг мувозанат қийматларидаги берилган умумлашган координаталарнинг хусусий ҳосиласи tg Xo f(x,y) f(Xo,Y0) yo y 0 в) X1 X2 А tg xo x 0 а) tgf(x) f(x 0 ) f(x) tg β

функцияси қийматлари бўлиб, х, у ўзгарувчиларга боғлиқлигини кўрсатувчи эгри чизиқларга ўтказилган уринмалар бурчаклари тангенслари орқали аниқланади. (2.1 расмнинг а ва б - чизмаларига қаранг). (2.6) ва (2.7) формулалар тенгламаларни орттирмали кўринишини ифодалайди; уларни чизиқли ва эгри чизиқли аналитик функцияларга қўллаш мумкин. Эгри чизиқли функцияларни кичик оғишлар усули билан чизиқлантириш, график усулда эгри чизиқни керакли А нуқтага ўтказилган уринма чизиқнинг кичик бўлаги билан алмаштириш орқали бажарилади. Тенгламаларни ўлчовсиз шаклга келтириш Харакат тенгламаларига кирувчи ўзгарувчи тенгламалар ва коэффициентлар маҳлум бир ўлчовларга эга бўлиб, бу тизимларини таҳлил қилишда бирмунча ноқулайликлар туғдиради. Айниқса, бир пайтнинг ўзида бир ёки бир неча тизимни солиштириб кўришда бу ноқулайликлар мураккаб- лашади. Шунинг учун айрим ҳолларда тизимлар тенгламаларининг ўлчовсиз шаклларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Тенгламаларни ўлчовсиз шаклга келтиришда ҳар бир ўзгарувчини нисбий бирликларда ифодаланилади; сўнгра тенгламанинг ўнг ва чап томонидаги барча коэффициентларни тенглама ҳадлари ўлчовига эга бўл-ган доимий катталикларга ажратилади. Узгарувчиларни танлаб олинган асосий катталикка кўпайтириш ва бўлиш йўли билан ўзгарувчи катталикларни нисбий бирликларга келтирилгач, тенглама маҳлум бир аниқ ўлчовга эга бўлади. Демак, шу йўл билан, яҳни тенглама ўлчовига эга бўлган коэффициентга тақсимлаш орқали ўлчовсиз тенгламани олиш мумкин. Одатда, аниқланаётган ўлчовсиз тенгламани нормал-лаштирилган шаклга келтирилади. Бунинг учун барча коэффициентлар кириш ва чиқиш коэффициентларига бўлинади. Шунинг учун нормаллаштирилган ўлчовсиз тенглама икки хил шаклга эга бўлади: агар киришдаги ўзгарувчи коэффициенти бирга тенг бўлса:¯Tdxчик dt +1 kxчик=xкир (2.8)

агар чиқишдаги ўзгарувчи коэффициенти бирга тенг бўлса:Tdxчик dt +1 kxчик=kxкир (2.9) бу ерда ¯T=T k. Бу тенгламалардаги вақт ўзгарувчиси t= Tτ га алмаштирилгандан сўнг уни ҳам ўлчовсиз шаклга келтириш мумкин. Юқорида айтиб ўтилганларга кўра, автоматик тизимлар динамикасининг тенгламаларини тузиш мумкин. Хар бир функционал элемент алоҳида кўриб чиқилади; умумий бўлиб эса функционал схема орқали аниқланган элементларнинг ўзаро боғлиқлиги олинади. Шу сабабли қўшни элементлар учун координаталар тизимсида бир хил белгилашларни қўллаш керак бўлади (олдинда турган элементнинг чиқишдаги координатаси кейинги элементнинг кириш координатасидир). Элементлар тенгламасини тузиш учун элементларнинг ишлаш қонунияти, тавсифларини ва конструкциясини билиш зарур. Динамик тенгламаларни ечиш усуллари Хар бир автоматик тизимнинг динамикаси унинг таркибига кирувчи элементларнинг дифференциал тенгламаларни орқали аниқланади. Щлчовсиз шаклга келтирилган, чизиқлантирилгандан сўнг эса чизиқли шаклга келтирилган n - нчи даражали дифференциал тенгламани қуйидагича ифодалаш мумкин: aodnxчик dtn +a1dn−1xчик dtn−1 +...+an−1dxчикdt +anxчик= ¿bodmxчик dtm +b1dm−1xчик dtm−1 +...+bm−1dxчикdt +bmxкир+f(t) (2.10) бу ерда х чик ва х кир - чиқишдаги ва киришдаги ўзгарувчилар оғишининг нисбий катталиклари; f(t) - қўзғатувчи таҳсир. Тизимдаги ўтиш жараёнини аниқлаш турлича услублар ёрдамида амалга оширилиши мумкин: аналитик, график, ҳисоблаш техникаси ёрдамида ва ҳоказо. Бордию, тизим динамикаси тенгламасини чизиқлантириб бўлмаса (ўта эгри чизиқлилик ҳолатларида), бундай тенгламалар эгри чизиқлик назариётини махсус усулларидан фойдаланилган ҳолда ечилади. Динамик

тенгламалар ечимини топишнинг клаТСик усули (2.10) кўринишидаги чизиқли дифференциал тенгламалар учун умумий интегралнинг аналитик ифодасини топишга асосланади. (2.10) тенгламанинг умумий интеграли (ечими)хчик = хмаж +хэр (2.11) йиғинди орқали аниқланади. Бу ерда х чик - чиқишдаги ўзгарувчини вақт бўйича ўзгаришини кўрсатувчи умумий интеграл; х маж - мажбурий мувозанат ҳаракатни аниқловчи тенгламанинг хусусий ечими; х эр - эркин ҳаракатни тавсифловчи бир ўлчовли дифференциал тенгламанинг ечими. Эркин ва мажбурий ҳаракат интегралларининг ташкил этувчилари алоҳидадан аниқланади. (2.10) нинг ўнг қисмини нолга тенг деб олиб, бир жинсли дифференциал тенгламага эга бўламиз. aodnxэр dtn+a1dn−1xэр dtn−1+...+an−1dxэр dt +anxэр=0 (2.12) Эркин ҳаракатни билдирувчи (турлича хақиқий илдизлар ҳоли учун), ўзгармас коэффициентли бир жинсли чизиқли дифференциал тенгламанинг интеграли хэр=c1eα1t+c2eα2t+...+cneαnt=∑i=1 n cieαit (2.13) йиғинди орқали аниқланади. Бу ерда c i - ихтиёрий ўзгармас сонлар; a i - тавсифий тенглама илдизлари. Бунда тахминан бир жинсли тенглама интеграли сони тенглама даражасига тенг бўлган, чизиқли - мустақил ечимлар йиғиндисига тенг деб тахминан олинади. аι - илдизлар эса (2.12) бўйича тузилган тавсифий тенгламадан топилади. aoαn+a1αn−1+...+an−1α+an=0 (2.14) Амалда каррали ҳақиқий ва комплекс илдизлар мавжуддир; бу ҳолларда бир жинсли тенглама илдизлари гармоник ва бошқа ташкил этувчиларга эга бўлади.

Шундай қилиб, дифференциал тенгламалар бўйича тавсифий тенламалар тузилар экан ва унинг илдизлари алгебраик усулларнинг бири орқали аниқланар экан. Яна шуни айтиб ўтиш жоизки, юқори даражали тавсифий тенгламалар илдизлари тахминий усуллар билан топилади (итерация усули, Н p ютон усули, Лобачевский усули, квадратлаштириш усули ва ҳ.к.) Бошланғич шартларни ҳисобга олган ҳолда илдизларни аниқлагач, эркин ҳаракат интегралига кирувчи эркин сонлар ҳисобланади. Тизимнинг қўзғатувчи таъсир берилгунча бўлган ҳолати бошланғич шароитларни белгилайди. Созланаётган катталикни вақт бўйича ўзгариши қонуниятига эга бўлгач, тизим динамикасидаги созлаш хатолигини баҳолаш мумкин. Маълумки, созлаш хатолиги созланаётган параметрнинг берилган ва ҳақиқий катталиклари ўртасидаги фарққа тенг:Δx чик =хH+хчик (2.15) бу ерда Δх чик - созлаш хатолиги; хн - бошқарилаётган ўзгарувчининг берилган номинал p қиймати, x чик – бошқарилаётган ўзгарувчининг ҳақиқий қиймати. Утиш жараёнида чиқиш координатаси ўзгарувчан бўлиб, эркин ва мажбурий ҳаракат ташкил этувчилари орқали аниқланади. (2.11)ни (2.15) га қўйиб Δх чик =Хн −хмаж −хэр ни оламиз. Берилган қиймати билан мажбурий ташкил тузувчининг ўртасидаги фарқ бошқариш тизимсининг мувозанатлашган хатоси бўлади. Δх мув = Хн− хмаж Жараённинг эркин ташкил этувчиси катталиги бошқаришнинг ўтиш ёки динамик хатоси деб аталади. Δху=−хэр Шунга кўра, Δх чик =Δх мув +Δху

Юқори даражали дифференциал тенгламаларни классик усуллар билан ечиш жуда қийиндир. Чунки бунда тавсифий тенгламаларнинг илдизларини ва интеграллаш доимийларини топиш зарур бўлади. Шунинг учун кўпинча дифференциал тенгламалар илдизлари Лапласнинг оператор усули орқали аниқланади.

Адабиётлар: 1. Терия автоматического управления, под редакцией А.А. Воронова. Москва, «Вусшая школа», 1986 г. 367с. 2. Основ теории автоматического регулирования. Под редакцией В.И. Крутова. Москва “Машиностроение”, 1984 г. 368 с. 3. Д.А. Мирахмедов. Автоматик бошқариш назарияси. Тошкент, “Узбекистон”, 1993 й. 285 б. 4. П.В. Куропаткин. Теория автоматического управления. Основ теории управления. Москва, «Вусшая школа», 1973 г. 527 с. 5. Н.Р. Юсуфбеков, Б.Э. Мухамедов, Ш.М. Гуломов. Автоматика ва ишлаб чиқариш проце cc ларнинг автоматлаштирилиши. Тошкент, “Уқитувчи”, 1982 й. 317 б.

Похожие

Автоматик бошқариш тизимларининг асосий жиҳозлари

Чизиқли автоматик бошқариш тизимларининг турғунлиги

Бухгалтерия балансини тузиш

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби

Актив ва пассив балансларни тузиш