Талаб ва товар таклифи - Экономика - Рефераты

Талаб ва товар таклифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

287.5 KB

Талаб ва товар таклифи Режа: 1. Эҳтиёж тушунчаси, таркиби, уни ўрганишнинг аҳамияти. 2. Талаб тушунчаси, талабга таъсир қилувчи омиллар, уни ўрганиш ва прогнозлаш усуллари. 3. Аҳолининг минимал истеъмол саватчаси. 4. Аҳолининг даромадлари ва харажатлари баланси.

1. Эҳтиёж тушунчаси, таркиби, уни ўрганишнинг аҳамияти. Эҳтиёж тушунчаси инсонни ташқи дунёга бўлган муносабатини билдиради. Эҳтиёж шахс, гурух, умуман жамиятни ҳаёт фаолиятини таъминлайдиган моддий, ижтимоий, руҳий борлиққа бўлган ижтимоий дунёқараши. Эҳтиёж – инсон онгида шаккланган моддий, маънавий, ижтимоий ва рухий борлиққа бўлган зарурият. Эҳтиёж икки хил табиатга эга: 1. Биологик 2. Ижтимоий Чет эл олимлари (А. Абрахам Маслоу) фикрича инсон эҳтиёжи мураккаб иерархик таркибдан иборат бўлади. Инсон омилини ўрганишда эҳтиёж таркибидан келиб чиқиб, уни аниқлаб, унга мос бошқариш усуллари ишлатилиши керак. Абрахам Маслоу (1908- 1970) эҳтиёж назариясини, яъни «эҳтиёж пирамидаси» ни ишлаб чиққан. Унинг назариясига биноан инсон эҳтиёжи мураккаб иерархик таркибда тузилган бўлиб, уни менежерлар аниқлаб ва унга мос усуллар орқали ишлатиши зарур. Унинг фикрича эҳтиёж қуйидагича таснифланади. 1. Базисли – озиқ-овқат, хавф-хатарсизлик, ўзини ижобий баҳолаш ва ҳ.к. 2. Келиб чиққан мето-эҳтиёж – (ҳақиқатга, фаровонлик) ижтимоий ҳаётдаги тартиб ва бирлиги. Базис, эҳтиёжлар – ўзгармас, доимий. Келиб чиққан эҳтиёжлар, ўзгарувчан. Мета – эҳтиёжлар бир хил баҳоланади ва иерархик таркибда тузилмайди. Базис эҳтиёжлари иерархик қоида бўйича «пастдан» «юқорига» қараб яъни «моддий»- «маънавий» эҳтиёжларга қараб баҳоланиб борилади: 1. Физиологик ва сиксуал эҳтиёжлар; 2. Экзистинциаль (лот) сўзнинг мазмуни, маънавий қарашни бирламчи деб қараш , идеалистик дунё қарашни англатади. Бу ерда-яшашни хавсизлиги; эртанги кунга ишонч; ҳаёт тарзини (шароитни) стабиллиги; атрофдаги ижтимоий аҳволни доимийлиги ва тартибга солиниши; меҳнатни, ишни таъминланишига кафилликлиги, тасодифий ҳолатлардан сақланиши ва ҳ.к. 3. Ижтимоий эҳтиёжлар бирор нарсага, кишига яқинлиги, коллективга, гуруҳга, берилиши, бошқаларга ғамхўрлиги, ўзига қаратилган эътиборга муҳтожлик, жамоат ишларида қатнашиш. 4. Эътиборли (престиж) эҳтиёжлар – юқори «мансабдор» кишилар томонидан хурматланиши, фаолиятда юқори поғонага кўтарилиши, ишда статус (ҳуқуқи, ўрни, обрўйи, эътибори), юқори баҳоланиши, тан олиниш, шахсий хусусиятни тан олиниши. 5. Маънавий эҳтиёжлар – ижодиёт орқали ўз – ўзини танитиш.

Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёни инсон эҳтиёжи билан тиғиз боғлиқ. Чунки ишлаб чиқариш ва истеъмол эҳтиёжни туғдиради, тақсимот билан айрибошлаш эса эҳтиёжни қондирилиш жараёнини тартибга солади. Эҳтиёж бир томондан такрор ишлаб чиқариш фазаларини натижаси сифатида, иккинчи томондан уларни тебрантирувчи, ҳаракатлантирувчи омил бўлиб ҳисобланади. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида эҳтиёж туғилади, қондирилади, йўқолади ва янгидан яралади. Шу сабабли эҳтиёж талаб категорияси талаб орқали ўрганилади ва прогноз қилинади. Талаб орқали инсонларнинг эҳтиёжи намоён бўлади. Умуман жамият миқиёсида биологик эҳтиёжлар ҳақиқатда иерархик тузилишдан иборат бўлиб, уларни сон ва сифат жиҳатдан ўлчаш мумкин. Ушбу нуқтаи назардан эҳтиёжни қуйидагича тавсифлаш мумкин: Абсолют эҳтиёж – иерархияда биринчи даражадаги эҳтиёж – озиқ –овқат, ноозиқ-овқат, уй – жой, маънавий, ахборотларга ва ҳ.к. Іақиқий эҳтиёжлар – иккинчи даражада; нисбий характерга эга бўлиб, жамиятда мавжуд ёки ишлаб чиқариши мумкин бўлган нарсалар, реал истеъмол бюмлари. Сотиб олиш қобилятига эга бўлган эҳтиёж – учинчи даражада – булар бор моддий ва товар ресурслари ҳамда аҳолининг пул даромадлари билан чегараланган бўлади. Бу эҳтиёж талабда ўз аксини топади. Талаб тушунчаси, талабга таъсир қилувчи омиллар, уни ўрганиш ва прогнозлаш усуллари. Талаб иқтисодий категория бўлиб икки томонлама характерга эга. Биринчидан – сотиб олиш қобилятига эгалиги. Иккинчидан – истеъмол характерига эгалиги. Талаб эҳтиёжни намоён бўлиш шакли сифатида конкрет маҳсулотни сони ва сифатига қаратилади, яъни конкрет истеъмол қиймат қаратилади. Сотиб олиш қобиляти нуқтаи назардан талаб бозорининг элементи бўлиб, қандайдир миқдордаги пул ҳажмини билдиради. Талаб – пул билан таъминланган эҳтиёжни шаклидир. Талаб – пул билан таъминланган эҳтиёж шакли сифатида учта турга бўлинади: 1. Қондирилган – аҳолига зарур бўлган, унинг сотиб олиш қобилятига яраша истеъмол товарлари ва хизмат билан таъминланиши: 2. Қондирилмаган – товарлар ва хизматларни етишмаслиги, дефитцит. 3. Шаклланаётган – истеъмолчилар томонидан товарларва хизматларга қўйилаётган (хусусиятига, сифатига, ташқи кўринишига ва ҳ.к.) янги талаблар мажмуаси.

Талабга кўп омиллар таъсир қилади. Улар ҳар хил бўлиб, бутун бир тизимдан иборатдир. Улар қуйидаги 1 ва 2 чизмаларда келтирилган. 1-чизма Талабга таъсир қилувчи омиллар Таснифланиш аломатлари Омилларнинг турлари I . Келиб чиқиш табиати бўйича 1. 1. Иқтисодий 1.2. Ижтимоий 1.3. Демографик 1.4. Табиий – иқлим шароити 1.5. Тарихий – миллий II . Талабга таъсир қилиш ҳарактери бўйича 2.1. Умумий 2.2. Махсус (хусусий) характердаги III . Талабга таъсир қилиш даражасини ўлчаш, миқдорлаш бўйича 3.1. Бевосита (тўғридан – тўғри) 3.2. Билвосита ўлчанувчи 2 - чизма Омилларнинг намоён бўлиш аломатлари. 1.1. Иқтисодий - Миллий даромадни миқдори, тақсимланиши;аҳолининг даромади ва аҳоли гуруҳларига тақсимланиши; баҳонинг миқдори; аҳолини айрим товарлар билан таъминланганлиги (автомобил, телевизор, холодильник, мебел). 1.2. Ижтимоий - Давлатнинг тақсимот сиёсати; жамиятни социал таркиби; аҳолининг моддий фаровонлиги; мода, эстетик (дид), истеъмол маданияти. 1.3. Демографик - Аҳолини сони, таркиби; оила сони таркиби; қишлоқ ва шахар аҳолиси; миграцион жараён. 1.4. Табиий – иқлимий - Табиий- иқлимий шарт - шароит 1.5. Тарихий – миллий - Миллий урф – одат; Менталитет;

Яшаш тартиби ва ҳ.к. 2.1. Умумий - Аҳолини даромади; Харажатлари; Аҳолини сони; Баҳо. 2.2. Махсус (хусусий) - Айрим товарларга талабни шакллантирувчи омиллар. Масалан: уй – жой қурулиши; электрлаштириш; газлаштириш; сув таъминоти ва ҳ.к. 3.1. Бевосита - Бунга юқорида келтирилган таъсир даражасини ўлчаш мумкин бўлган омиллар 3.2. Билвосита - Мода, истеъмолчиларни ҳулқи; ҳоббийси ва ҳ.к. Талабни ўрганиш ва прогнозлаш учун ҳар хил усуллар тизимидан фойдаланилади. Уларга: 1. Оддий экстрополяция усули; 2. Иқтисодий – математик моделлаштириш усуллари; 3. Норматив усуллар; 4. Экспорт баҳолаш усули. Оддий экстрополяция усули талабни товар гурухлари бўйича кўп йиллик динамикасини ўрганиш, тенденцияларини аниқлаб келажакка уларни ўтказиш. Уни амалга ошириш учун талабни ўзгариш коэффициенти аниқланади (К i тт) К i тт =  т pi  Т ж i : Т ў i  T pi – режалаштирилган йилга талабни ўсиш суръати, i – товар гурухи бўйича;  Т ж i - жорий йилни ўтган йилга нисбатан ўсиш темпаси, i – товар гурухи бўйича;  Т ў i – ўтган йиллар (М: 3 -5 йил) ўртача ўсиш суръати, i - товар гурухи бўйича. Оддий экстрополяция усулига эластиклик коэффициентини аниқлаш усули ҳам киради. (К Э ) Эластиклик коэффициенти талабни бирон бир омил таъсир остида қанча фоизга ўзгариш миқдорини кўрсатади. М: аҳоли даромади, товар таклифи

КЭ = Х У Х Х У У б б   1 1: Бу ерда: У 1 ; У 6 – жон бошига тўғри келган товар айланиши, жорий ва базис йилига; Х 1 ; Х 6 – жон бошига тўғри келган аҳолининг даромади, жорий ва базис йилига. Талабни иқтисодий математик моделлаштириш усулларининг турлари 3 чизмада келтирилган.

3 – чизма. Иқтисодий математик моделлаштириш усуллари Функциялар номи Функцияларни математик тузилиши Боғлиқликни график кўриниши I . Тренд модели (жуфт регрессия) 1.1. Тўғри чизиқли модел У = а+в t 1.2. Эгри чизиқли модел Е= bt ас I R  II . Регрессион моделлар 2.1. Тўғри чизиқли кўп факторли модел У =а о +а 1 х+а 2 х 2 +…+а n x n 2.2. Эгри чизиқли кўп факторли моделлар: 2.2.1. Параболлик У=а 0 +а 1 х 1 +а 2 х 2 2 +…+а п х п п 2.2.2. Даражалик У= na n n a a a x a x a xa x a     ... 2 1 0 22 11 00 3. Аҳолининг минимал истеъмол саватчаси. Аҳолининг истеъмол товарларига ва хизматларига бўлган талабни ўрганишда «Истеъмол бюджети», «Прагнозлаштирилган истеъмол бюджети», «ҳисобот истеъмол бюджети» каби кўрсаткичлардан фойдаланилади. Истеъмол бюджети деганда истеъмол товарлари ва хизматни хажми ва таркиби миқдорини тавсифловчи синтетик қиймат кўрсаткич тушунилади. Ушбу кўрсаткич «Рационал», «Прагнозлаштирилган» ва «ҳисоботли» турларга бўлинади.

Рационал истеъмол бюджети – аҳоли талабини тўла (иқтисодий, ижтимоий, маънавий эстетик нуқтаи назардан) ва ҳар томонлама қондирилиши даражасини белгилайди, тавсифлайди. Прогнозлаштирилган истеъмол бюджети – прогнозлаштирилган даврга аҳолини ўртача даромадидан келиб чиқиб аниқланган истеъмол бюджетини миқдоридир. Іисобот истеъмол бюджети – конкрет даврда (йил) эришилган товарлар ва хизматни истеъмол миқдорини англатади. Ушбу кўрсаткичлардан аҳолини талабини прогнозлашда, аҳолини минимал эҳтиёж саватини ҳисоблашда, чакана товар айланиши ва хизматлар миқдорини прогнозлаш ва режалаштиришда фойдаланиш мумкин. Истеъмол товарларини истеъмол қилишни илмий асосланган минимал чегараси мавжуд. Инсонни нормал биологик борлиқлигини таъминлаш учун қандайдир миқдорда килоколорияда озиқ – овқат маҳсулотлари ва қандайдир миқдорда ноозиқ–овқат товарларини ҳамда хизмат турларини истеъмол қилиш керак. Аҳолининг истеъмол сифатидан келиб чиқиб уларни минимал яшаш даражаси қиймати ҳисоб–китоб қилинади ва жамият, давлат уни таъминлаш чора - тадбирларини кўриш зарур. Буни ҳисоблашда озиқ – овқат маҳсулотлари истеъмолини физиологик нормалари, ноозиқ – овқат товарлари ва хизматнинг рационал нормалари. Уларнинг баҳоси ҳамда истеъмол товарлари ва хизматлари баҳосининг индекси эътиборга олинади. Россия Федерациясида 1999 йил октябрда «Истеъмол савати тўғрисида» қонун қабул қилинган. Ушбу ҳужжатга 33 истеъмол товарлари ва хизматлари турлари киритилган. Бугунги кунда минимал яшаш қиймати 2588 рубл (≈90 доллар), а минимал иш хаққи 600 рубл (≈21,8 доллар)ни ташкил қилади. АҚШ минимал яшаш даражаси 250 хил турдаги истеъмол товарлари ва хизматларидан иборат. Истеъмол баҳолар индексини (ИБИ) ҳисоблашда АҚШ меҳнат вазирлиги, статистика бюроси нафақат истеъмол товарлари ва хизматлари ассортименти, балки уларни сотиб олиш тезлигини (частотасини) ҳам ҳисобга оладилар. Уларда 41% харажатлар уй – жойга (уй–жойга тўлов – 28%), иситиш ва коммуналл харажатлар 7%, мебел олиш ва жорий таъмирлаш- 6% ташкил қилади. Миқдори бўйича иккинчи даражада озиқ – овқат маҳсулотларини сотиб олиш харажатлари туради–17% жумладан, 9% - уйда қилинадиган истеъмолга 6%-уйдан ташқари, 2% алкагол ичимликларини ташкил қилади. 17% транспорт харажатларига (хизматларига), шахсий транспортни ва жамоа транспортларига харажат. 7% - соғликни сақлашга. 6% - кийим – кечакка. 4% - дам олиш, майишатга

8% - бошқа товарлар ва хизматларга (китоб, мактаб учун ёзув заруриятлар). Бизда яшаш минимал савати ва яшашни минимал даражаси ҳисоб – китоб қилинмайди. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш мақсадида давлат ўртача ҳар йили 20–30% минимал иш хаққини ошириб келмоқда. 2006 йилга 40% ошириш режалаштирилган. Шу билан бир қаторда товар ва хизматларга (жумладан таббиий монополиялар маҳсулотларига) баҳо ва тарифлар ошиб келмоқда. Айрим иқтисодчи олимларнинг ҳисоб–китобига кўра ўзбекистон Республикасида энг зарурий товарлар ва хизматларни 21 – та тури бўйича олинганда 2004 йилда озиқ – овқатларга – 19357,5 сўм. Ноозиқ – овқатлар ва хизматга – 18462,5 сўм Жами – 37820 сўмни ташкил қилган. Минимал иш хаққи 1996 – 550 сўм 100% 2000 – 1750 сўм 318,2% 2004 – 6530 сўм 1181,8% Баҳолар индекси: 1996 – 1,000 2000 – 4,239 2004 – 14,383 Минимал яшаш қиймати- 2004 – 113460 сўм – 1438,3% 2000 – 33436 сўм – 423,9% 1996 – 7888,4 – 100,0 % Аҳолини минимал эҳтиёж саватини ҳисоблашда илмий асосланган қуйидаги озиқ – овқатларни физиологик нормалари ишлатилиши мумкин. Бир йилга нон ва нон маҳсулотлари – 129,0 кг; картошка ва картошка уни – 120,0 кг полиз ва сабзавот ўсимликлари 130,0 кг; мева, узумлар – 49,0 кг; шакар – 36,5 кг; гўшт ва гўшт маҳсулотлари – 73,0 кг; сут ва сут маҳсулотлари – 413,0 литр: тухум – 274,0 дона, газ мол, мато – 58,0 м2; трикотаж – 8,25 дона; пайпоқ, чулки- 9,0 пар; пойафзал – 3,3 пар ва ҳоказо. Қуйидаги жадвалда аҳолининг минимал эҳтиёж саватини ҳисоблаш усули шартли мисолда келтирилган.

1. жадвал Аҳолининг минимал эҳтиёж савати 1. Бир кишига бир ойда тў ғ ри келадиган ози қ – ов қ атларни физиологик нормаси ва а ҳ олининг харажатлари ми қ дори. № Товарлар ўлчов бирлиги Кундалик норма Ойлик норма 1996 йил 2000 йил 2004 йил Сони Килокалория Баҳоси Қиймати Баҳоси Қиймати Баҳоси Қиймати 1. Гўшт Кг 0,10 241 3,0 70 210 600 1800 2200 6600 2. Нон Дона 0,67 1064 20,1 18 361,875 60 1206 125 2512,5 3. Тухум Дона 0,50 80 15,0 5 75 30 450 70 1050 4. Сут махсулотлари Литр 0,15 87 4,5 10 45 50 225 200 900 5. ўсимлик мойи Литр 0,10 75 3,0 40 120 300 900 1100 3300 6. Шакар Кг 0,03 125 0,9 25 22,5 250 225 550 495 7. Картошка Кг 0,20 166 6,0 20 120 70 420 100 600 8. Сабзавотлар Кг 0,20 66 6,0 6 36 40 240 150 900 9. Мевалар Кг 0,20 55 6,0 30 180 100 600 200 1200 10 . Гуруч Кг 0,10 323 3,0 35 105 200 600 600 1800 II . Ноозиқ – овқат товарлари ва хизматлар № Товарлар Ишлатиш муддати Сотиб олиш сони 1996 йил 2000 йил 2004 йил Ўлчов бирлиги Сони Ўртача баҳоси Бир ойлик суммаси Ўртача баҳоси Бир ойлик суммаси Ўртача баҳоси Бир ойлик суммаси 1. Эркаклар кўйлаги 1 йил 1 1 300 25,00 1600 133,30 4500 375,0 2. Костюм 1 йил 2 1 700 58,33 12600 525,0 30000 1250,0

3. Жемпер 1 йил 2 1 300 25,00 3000 125,0 15000 625,0 4. Туфли 1 йил 1 1 500 41,67 600 50,0 12000 1000,0 5. Пальто 1 йил 4 1 1600 33,33 45000 937,5 6. Носки 1 ой 2 1 25 12,50 150 75,0 450 225,0 7. Калош 1 йил 1 1 300 25,0 850 70,8 4000 333,3 8. Уй техникаси 1 йил 10 1 40000 333,3 50000 416,7 86000 716,7 9. Транспорт хизмати 1 ой 25 маротаба х 2 50 6 300 35 1750 150 7500 10. Соғликни сақлаш ва бошқа хизматлар 1 ой 1 1 200 200 600 600 1500 1500 11. Коммуналл хизматлар 1 ой 1 1 300 300 400 400 400 400 Жами - - - - 1354,17 - 4479,2 - 18462,5 ҳаммаси - - - - 2629,47 - 11145 Минимал иш хақи - - - - 550 - 1750 - 6530 Истеъмол баҳолар индекси,% - - - - 100,0 - 423,86 - 1438,31 Оилани минимал савати 2 киши - - 5258,94 22290,0 75640,0 3 киши 7888,4 33436,0 113460,0 4 киши 10517,88 44580,0 151280,0 5 киши 13147,35 55725,0 189100,0

4. Аҳолининг даромадлари ва харажатлари баланси. Савдо корхоналари фаолиятини ўрганишда, талаб ва таклифни мувофиқлаштиришда, уларни прогноз қилишда, аҳолининг даромадлари ва харажатларини ўрганиш катта аҳамият тутади. Чунки талабнинг иқтисодий асосини аҳолининг даромадлари ва харажатлари ташкил қилади. Шу сабабли аҳолининг даромадлар ва харажатлари баланси тузилади. Қуйида аҳоли даромадлари ва харажатлари тўғрисида республикамиздаги холат тўғрисида қисқача маълумот берамиз (Маълумотлар «ўзбекистон Иқтисодиёти» таҳлилий шарх, 2004 йилги маълумотномадан олинган.) 2004 йилда 2003 йилга нисбатан аҳолининг номинал пул даромадлари 17,6%га ортди. Реал кўринишда даромадлар 16%га кўпайди. 2005 йилда бюджет соҳаси хизматчиларининг ойлик иш ҳақи, пенсия, стипендия ва нафақалар 40,0%га оширилди. Бунинг ҳисобидан аҳолининг реал даромади 22,0% кўпайди. Ялпи даромадлар таркибида пул даромадлари улушининг ортиши аҳолини тўлов қобилиятига таъсир қилди. Уй хўжаликлари бюджети таҳлиллари натижасига кўра ялпи даромадлар таркибида пул даромадларининг улуши 2003 йилдаги 82,2% дан 2004 йилда 83,7%га ортган. Натурал кўринишдагидаромадлар мос равишда 17,8%дан 16,3%гача қисқарди (8.1.4.1. жадвал). Бундай тенденция меҳнатга ҳақ тўлашнинг ортиши ҳисобига қишлоқ аҳолисининг даромадлари (2003 йилда 21,4%дан 2004 йилда 22,5%га), ижтимоий трансфертларнинг (2003 йилда 14,6% дан 2004 йилда 15,1%га), қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотишдан тушган дарпомадларнинг ортиши (2003 йилда 24,9% дан 2004 йилда 25,3%га) ҳисобига юз берди. қишлоқ аҳолисининг пул даромадлари ошишининг асосий омиллари қуйидагилардир: а) фермер хўжаликларига эътибор берган ҳолда қишлоқ хўжалигида маҳсулот ишлаб чиқаришни ташкил этиш тизимининг такомиллаштирилиши; б) барча мулк шаклларида айниқса, деҳқон хўжаликларида маҳсулотлар ҳосилдорлигининг ошганлиги; в) учдан икки қисми қишлоқ жойларда истиқомат қилувчи кам таъминланган оилаларни аниқ ижтимоий ҳимоя қилишнинг кучайганлиги. Шу билан бирга, шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг пул ва пул кўринишида бўлмаган даромадлари ўртасидаги сезиларли даражадаги фарқи сақланиб қолмоқда. Шаҳар аҳолисининг натурал кўринишдаги даромадлари 2004 йилда 6,2%ни (2003 йилда 6,1%), қишлоқ аҳолисининг натурал кўринишдаги даромадлари 23,2%ни (2003 йида 25,8%) ташкил этди. Истеъмолни қондиришдаги натурал кўринишдаги даромадларнинг таъсирини устунлиги қищлоқ аҳолисида сақланиб қолмоқда, шаҳар аҳолисининг ялпи даромадларининг 40%ни иш ҳақи ташкил этмоқда. Иш ҳақи ижтимоий тњловларнинг ортиши аҳоли пул даромадлари улуши ортишининг асосий омили бњлди. Бюджет ташкилотлари ва идоралари ишчиларининг иш ҳақларини оширишга, пенция, ижтимоий тњловлар, стипендияларни оширишга қаратилган давлат сиёсати амалга оширилиши иш ҳақининг 18,0 %га, ижтимоий трансфертларнинг 32,8 %га ортишига олиб келди. (2 жадвал).

1 – жадвал. Аҳолининг ялпи даромадлари (уй хўжаликларига нисбатан,% да) Кўрсаткичлар 2003 2004 республика Шаха р қишло қ Республик а шахар қишло қ Ялпи даромадлар 100 100 100 100 100 100 Пул даромадлари 82,2 93,9 74,2 83,7 93,8 78,8 Иш хақи 28,6 39,2 21,4 29,6 39,9 22,5 Пенсия, нафақа,стипендия 15,7 17,3 14,6 15,8 17,1 15,1 Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотишдан тушган даромад 18,0 7,9 24,9 17,4 5,8 25,3 Мулкдан тушган даромад 1,4 2,6 0,5 1,2 1,3 1,1 Тадбиркорлик фаолиятидан тушган даромад 13,1 17,3 10,3 15,2 21,4 10,9 Бошқа пул даромадлари 5,4 9,6 2,5 4,5 8,3 1,9 Натурал кўринишдаги даромадлар 17,8 6,1 25,8 16,3 6,2 23,2 Манба: Ўз.Р. Давлат статистика кўмитаси. Уй хўжаликлари бюджетларини таҳлил қилиш материаллари. 2-жадвал Аҳоли пуллик даромадларининг ўсиш суръатлари ва таркиби (%) Кўрсаткичлар Пуллик даромадларига нисбатан % да ўтган йилнинг мос даврига нисбатан% да 2003 2004 2003 2004 Пул даромадлари, жами 100 100 124,9 117,6 Иш хақи 26,9 26,9 128,3 118,0 Пенция, нафақа, стипендия 11,4 12,9 115,9 132,8 Қишлоқ хўжалиги

маҳсулотларини сотишдан тушган даромад 29,7 29,1 127,1 115,5 Тадбиркорлик фаолиятидан тушган даромад 32,1 31,1 123,6 113,9 Манба: Ўз.Р. Давлат статистика қўмитаси. Уй хўжаликлари бюджетларини таҳлил қилиш материаллари. Іудудлараро аҳоли пул даромадларини республикада аҳоли ўртача даромадлари ўсишининг муҳим омилларидан ҳисобланади. 2004 йилда ўртача жон бошига даромадларнинг ўзгариш даражаси 158,4 минг сўмдан (Қорақалпоғистон Республикаси) 904,1 минг сўмгача (Тошкент шаҳри) тебраниб турди. Аҳоли даромадларининг республика ўртача кўрсаткичидан юқори бўлган худудларга ўтган йиллардаги каби иш хақлари нисбатан юқори бўлган саноати ривожланган Навоий, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шаҳри киради. Жиззах, Наманган, Самарқанд, Хоразм каби 4 вилоятларда аҳоли жон бошига ўртача даромадлари республика кўрсаткичининг 60-70% ни ташкил этди. (8.1.4.3. жадвал). Худудлар ўртасида аҳоли даромадлари бўйича фарқни ўсишининг асосий сабаблари худудларнинг иқтисодий салоҳиятининг пастлиги ва аҳоли бандлиги бўйича муаммолар билан боғлиқ. Аҳоли реал пул даромадларининг ўсиш тенденциялари аҳоли харажатлари таркиби ва ҳажмида ижобий солиштиришга олиб келди. Истеъмолга бўлган харажатларнинг улуши 788,7 % дан 76,9% га камайди, аҳолининг банка қўйилган омонати, қимматбахо қоғозлар ва валюта сотиб олиш каби жамғармалари улуши 9,2% дан 14,3% га ўсди (8.1.4.4 жадвал). Уй хўжаликларининг жамғармалари ортиши ҳисобига жорий истеъмолни молиялаштиришнинг қисқариши аҳолининг жамғаришига мойиллигининг юқорилигидан ва инветцион фаоллиги ортганлигидан далолат беради. Натижада, 2004 йилда аҳолининг иқтисодиётга қўйилган инвестициялар таркибидаги улуши 12,4% га ортди, бу эса, ўтган йилдаги кўрсаткичдан 1,3 даражага кўп демакдир. Аҳоли инвестицияларининг асосий қисми шахсий уй- жойларни қуришга йўналтирилган. 3 – жадвал Іудудлар бўйича аҳолининг жон бошига пул даромадлари Худудлар Аҳоли жон бошига пул даромадлари, минг сўм 2003 2004 ўзбекистон Республикаси 253,8 259,3 қорақалпоғистон Республикаси 142,7 158,4 Андижон 268,5 282,4 Бухоро 239,4 259,3 Жиззах 168,9 187,9 қашқадарё 199,6 229,8

Навоий 354,4 450,7 Наманган 177,6 182,6 Самарқанд 182,4 202,8 Сурхондарё 181,6 217,2 Сирдарё 174,6 215,1 Тошкент 267,2 311,6 Фарғона 250,7 271,6 Хоразм 163,4 196,5 Тошкент ш. 692,4 904,1 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси 4– жадвал. Аҳолининг пул харажатлари таркиби (пул даромадларига нисбатан%). Йиллар Аҳолининг пул даромадлари Шулардан пул харажатлари Нақд пул қолдиғиИстеъмол харажатлари Мажбурий тўловлар Банкларга қўйилган пуллар, сотиб олинган қимматбаҳо қоғозлар ва валюта 1995 100 88,9 - - - 2003 100 78,7 7,8 9,2 4,3 2004 100 76,9 7,8 14,3 1,0 Манба: Ўз.Р. Давлат статистика қўмитаси. Истеъмол харажатлари таркибида хизматларга бўлган харажатлар ортди, бу ҳаётий зарур бўлган эҳтиёжларни қондириш билан боғлиқ бўлган харажатлар: уй – жой коммунал хизматларини тўлаш, транспорт ва соғликни сақлаш, таълим харажатлари ҳисобланади. (5). Ижтимоий мажмуа тармоқлари фаолиятини пуллик хизматлар кўрсатиш асосида кенгайиши, шу жумладан, уй – жой коммуналл хўжалигида дотацияларнинг қисқариши (иситиш, электроэнергия, газ тармоқлари ва сув таъминотида тарифларнинг ўсиши) натижасида 2004 йилда аҳолини хизматлар тўлови бўйича харажатларни 12,3% дан 13,0% гача ўсишга олиб келди. Харажатларнинг ўсиши авваламбор шаҳар аҳолисини уй-жой коммуналл хизматларига харажатларини ўсганлиги билан боғлиқ.

5- жадвал Аҳоли харажатлари таркиби (уй хўжаликларига нисбатан,% да) Йиллар Республик а Аҳоли харажат лари Шулардан истеъмол харажатлари Ноистеъмол товарлари Озиқ- овқат товар лари Ноозиқ- овқат товар лари Хизмат лар Бошқа хара жат лар 2003 Республик а 100 51,8 19,5 12,3 0,6 15,8 Шаҳар 100 50,06 19,5 14,2 0,6 15,1 Қишлоқ 100 53,3 19,5 10,1 0,5 16,6 2004 Республик а 100 52,0 18,6 13,0 0,4 16,0 Шаҳар 100 50,4 18,3 15,5 0,4 15,4 Қишлоқ 100 53,7 19,0 10,2 0,5 16,6 1995 Республик а 100 69,6 19,3 9,2 - 19,3 Манба: Ўз.Р. Давлат статистика қўмитаси. Уй хўжаликлари бюджетларини таҳлил қилиш материаллари. Аҳолининг даромадлари ва харажатлари асосида унинг харид фонди аниқланади. Аҳолининг ҳарид фонди деб – аҳоли даромадларининг истеъмол товарлари сотиб олишга ажратилган қисми тушунилади. Қуйидаги 8.1.4.6 жадвалда аҳолининг пул даромадлари ва харажатлари баланси келтирилади. 6 - жадвал Аҳолининг пул даромадлари ва харажатлари баланси Даромадлар ва харажатлар таркиби 1991 й. 1995 й. 2003 й. 2004 й. I . Жами даромадлар 100,0 100,0 100,0 100,0 1.1. Меҳнат даромадлари 69,5 66,0 82,2 83,7 1.1.1. Иш хақи - жами 57,0 44,2 26,9 26,9 1.1.2. Корхоналар томонидан бошқа моддий рағбатлантиришлар 2,90 2,6 1.2. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотишдан тушган даромад 9,7 19,2 29,7 29,1 1.3. Трансперта 25,2 16,7 1.4. Пенсия ва нафақа 24,3 15,8 11,4 12,9 1.5. Стипендия 0,9 0,9

1.6. Молиявий тизимдан тушган даромадлар 3,3 1,1 1.7. Шахсий уй –жой қурилиш учун судалар - 0,4 1.8 Жамғарма фоизи - 0,6 1.9. Бошқа тушумлар - 0,2 1.10. Тадбиркорликдан даромадлар - 13,4 32,1 31,2 1.11. Дивидентлар - 0,1 1.12. Чет эл валюталарини сотишдан тушган даромадлар - 1,5 1.13. Бошқа тушумлар 2,0 1,2 1.14. Харажатларни даромадлардан фарқи - - - - Даромадлар ва харажатлар таркиби 1991 й. 1995 й. 2003 й. 2004 й. I . Жами харажатлар 100,0 100,0 100,0 100,0 2.1. Товар сотиб олиш ва хизмат тўловлари 73,1 86,1 83,6 83,6 2.1.1. Товар сотиб олиш 67,1 74,5 71,3 70,6 2.1.2. Хизмат тўловлари 6,0 11,9 12,3 13,0 2.1.2.1 Уй комунал хизмати 1,2 1,8 2.1.2.2. Маиший хизмат тўловлари - 1,2 2.1.2.3 Таълим хизмати

тўловлари - 0,2 2.1.2.4 Транвпорт хизмати тўловлари 3,0 5,0 2.1.2.5 Алоқа хизмати тўловлари - 0,8 2.2 Мажбурий тўловлар ва ихтиёрий бадаллар 6,2 8,4 7,8 7,8 2.2.1 Солиқлар ва йиғимлар - 7,4 2.3 Жамғармаларнинг ўсиши ва қимматбаҳо қоғозлар 20,5 2,0 9,2 14,3 2.4 Акциялар сотиб олиш - 0,1 2.5 Уй жой сотиб олиш 2.6 Чет эл валюталарини сотиб олиш - 3,2 2.7 Бошқа харажатлар 0,3 2.8 Даромадларнинг харажатлардан фарқи 9,4 11,1 4,3 1,0

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5-сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

Похожие

Талаб ва таклиф эластиклиги

Талаб, таклиф ва бозор мувозанати

Талаб ва таклиф таҳлили асослари

Талаб ва таклиф . Бозор мувозанати

Ялпи талаб ва ялпи таклиф назарияси