Тадбиркорлик менежменти - Экономика - Рефераты

Тадбиркорлик менежменти

Загружено в:

05.10.2022

Скачано:

0

Размер:

63.21484375 KB

Тадбиркорлик менежменти Режа: 1. Тадбиркорлик компонентаси персонал менежментининг асоси сифатида 2. Тадбиркорлик компонентасининг ривожланиши 3. Персонал фаолиятини оптималлаштириш учун унинг тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш

1. Тадбиркорлик компонентаси персонал менежментининг асоси сифатида «Менежмент» – бу режалаштириш, режаларни асосли тарзда амалга ошириш ва уларнинг бажарилиши даражасини қандайдир умумий мақсад билан бирлашган инсонларнинг муайян гуруҳи томонидан амалга ошириладиган баҳолаш жараёни. Персонал – ташкилотнинг ёлланиш асосида ишловчи ходимлари бўлиб, улар мазкур ташкилот доирасида ёлланма ходим бўлиши давридан қатъи назар иш берувчи билан меҳнатга доир ўзаро муносабатларга эга. Бунда персонал қуйидаги сифатий жиҳатдан муҳим хусусиятларга эга бўлиши керак:  қобилиятлар (муайян билимлар ва касбий кўникмаларнинг мавжудлиги, фаолиятнинг муайян соҳасида ишлаш тажрибаси);  мотивациялар (касбий ва шахсий манфаатлар доираси, мартабага эришишга интилиш, ўзини касбий ва шахсий намоён этишга бўлган эҳтиёж);  хусусиятлар (муайян касбий фаолият учун зарур бўлган руҳий, интеллектуал, жисмоний хусусиятларнинг мавжудлиги). Персонални бошқариш – корхонада бажариладиган фаолият бўлиб, у ташкилот мақсадлари ва шахсий мақсадларга эришиш учун инсонлардан (ходимлардан) энг самарали тарзда фойдаланишга кўмаклашувчи фаолият. Бошқарув объекти – бу ташкилот таркибидаги меҳнат жараёнида шахсий мотивация асосида ҳаракат қилувчи ходимлар йиғиндиси. Бошқарув субъекти – ташкилот иерархиясида бошқарув объектига нисбатан юқори мавқени эгаллаб турган ва ўзининг ташкилотдаги ролини самарали меҳнатни ташкил этиш орқали намоён этувчи шахс (менежер) ва ташкилий тузилма. «Тадбиркорлик ташкилоти» тушунчасига таъриф бериш учун адабиётлардаги мавжуд “ташкилот” ва “тадбиркорлик” тушунчаларини кўриб чиқиш зарур. “Ташкилот” деганда қуйидагилар тушунилади:

а) ташкилот бошқарув функцияси сифатида; б) ташкилот ижтимоий тизим сифатида. Ташкилот ёки ижтимоий ташкилот деганда кўпинча ички имкониятлар ва ресурслар ҳамда ташқи шароитлар билан мувофиқлаштириладиган умумий мақсадга эга бўлган инсонлар гуруҳи тушунилади. Гуруҳ даражалар, лавозимлар иерархиясининг барқарор ва аниқ таркибланган тизими, меҳнатни касбиймалакавий таркиблаш орқали тақсимлаш ва кооперациялаш асосида белгиланган мақсадларга эришиш учун ўз ҳаракатларини мувофиқлаштиради. Ташкилот фаолият кўрсатишининг асосий мувофиқлаштирувчиси – бу унда қабул қилинган хатти-ҳаракат нормаларидир. Кўриб турганимиздек, бу барча бундан олдинги концепцияларга мутлақо зид. Ушбу нуқтаи назарлардан ташқари қатъий ва бесўнақай кўп даражали маъмурий иерархия кўринишидаги формалаштирилган боғлиқликлар, мақсадлар, лавозимлар ва касблардан тузилган шахссиз механизм сифатида «ташкилот – машина» модели (А.Файоль), «бюрократик» модель (М.Вебер) мавжуд.  Интеракционистик моделда (Ч.Барнард, Г.Саймен, Ж.Марч), ташкилотга ходимлар ўртасидаги узоқ муддатли ўзаро боғлиқликлар тизими сифатида қаралади. Бунда ҳар бир ходим шахсий эҳтиёжлар, қадриятлар, кутишлар ва тасаввурларга асосланган ўз ҳаракатларини бошқариш усулига ва мақсадларга таъсир кўрсатади. Тадбиркорлик компонентаси (ТК) барча ташкилотларни барпо этиш ва ривожлантиришнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади. Қуйида ТКнинг вужудга келиши ва ривожланиши жараёнини, шунингдек, унинг ижтимоий ташкилотларга кўрсатадиган таъсирини кўриб чиқамиз. Тадбиркорлик компонентаси – бу инсоннинг жамиятдаги ижтимоийиқтисодий мавқеи билан шартланган, шахснинг аҳлоқий жиҳатлари ва шахс иштирок этаётган социумнинг ижтимоий аҳлоқига қараб намоён бўладиган ва тартибга солинадиган интеллектуал-маънавий ва руҳий- физиологик хусусиятлари синтези.

И.Кант, диний таълимотларнинг асосий қоидаларини кўриб чиқиб, шуни таъкидлайдики, ҳар қандай дин - бу биринчи галда амалий онг қоидалари бўлиб, “назарий ақидаларни эмас, балки зарур амалий интилиш учун тахминларни” ўзида намоён этади. Бошқача айтганда, бундай қоидалар инсонни ўз мақсадларига эришиш учун муайян ҳаракатларни қилишга ундайди. М.Вебернинг таъкидлашича, «...руҳий интилувчанлик индивидуумга ҳаёт ҳамда хатти-ҳаракат йўналишлари ва нормаларини белгилайди, шунингдек уларнинг тўғрилигига ишонишни белгилаб беради». Мисрликларнинг таъкидлашларича, атрофдаги олам моддий неъматларни ишлаб чиқариш ва маънавий баркамоллик ишидаги тўғри саъй- ҳаракатлар учун албатта мукофотлайди. Бироқ, ҳокимият ҳар бир инсон фақат диний ва фуқаролик қонуни унга белгилаб берган иш билан шуғулланишини қатъий назорат қилди. Ривожланувчи ҳаракат ва инсон тамойили индуизмда давом этди. Унда жамиятни табақали бўлиш тизими такомиллаштирилди. Индуизмга мувофиқ ҳар бир табақада турли ҳаётий мақсадлар белгиланади. Қуйи табақа (вайшья) кундалик хўжалик фаолиятни ўз вазифаси қилиб белгилайди. Ҳарбийлар табақаси (кшатрия) жанговор қаҳрамонликни ўз вазифаси қилиб белгилайди. Тўралар табақаси (брахмания) фанларни билишни, маънавий баркамолликни ўз вазифаси қилиб белгилайди. Бироқ, уларнинг ҳар бири олдига ўз фаолиятини такомиллаштириш йўли билан кейинги ҳаётда мукаммалроқ табақага ўтишдек юксак вазифа қўйилган. Бу шуни англатадики, келгусида шахсан тараққин этишга эришиш учун тадбиркорлик жараёнининг ўша – ТК - ТҲ занжирини такомиллаштириш зарур. Бевосита моддий ишлаб чиқариш – бу қуйи табақанинг қисмати бўлса-да, лекин ривожлантирувчи ҳаракатларни барча табақалар қўллаши шарт. Ислом савдо шаклидаги тадбиркорликни фаол қўллаб-қувватлайди ва Муҳаммаднинг қуйидаги сўзларини келтирган ҳолда, савдогарларни алоҳида табақага кўтаради: «...савдогар етти оламда ва келажакда масъуд, чунки агар Оллоҳ жаннат аҳолисига савдо қилишга ижозат берганда эди, улар матолар

ва зироварлар билан савдо қилган бўларди». Бироқ, ислом динида ҳамма вақт тадбиркорлик фаолиятининг соҳаси сифатида судхўрлик тақиқланган. Қиръон сураларида шу нарса бир неча марта таъкидланганки, Шариат қонунига кўра судхўрлик фоизини ундириш энг оғир гуноҳлардан бири деб белгиланган. Бу билан ссуда учун устама фоиз олишга асосланган молиявий операциялар деярли тақиқланади. Ўрта асрлар христианлиги одоб ва аҳлоқни ўз тушунишида камбағаллик ва маънавий баркамолликни тарғиб қилди. Лекин ХVI асрнинг ўрталаридан бошлаб протестантизмда ислоҳотчилик йўналиши – лютеранлик пайдо бўлди. Унинг асосчилари янги мафкура – буржуазия динини илгари сурди. Ҳар бир сиғинувчининг бурчи, дея таъкидлашди улар – бу Ҳудо олдидаги меҳнат бурчи ва аскетизм асосидаги меҳнат. Инсоннинг асосий бойлиги тежамкорлик, оқилоналик ва унумли меҳнатда мужассам этилган. Иш бошлаган корхонанинг ривожланиши, капиталнинг кўпайиши, маблағларни муваффақиятлироқ сарфлаш йўлини топиш – бу «оллоҳ назари тушганлиги» белгиси. Инсоннинг меҳнат ва фаровонлик маъносини касб этувчи Ҳудо белгилаб берган қисматга мос келишга интилиши ушбу ҳаракатларнинг асосини ташкил қилди. Меҳнат қилишни истамаслик ва фойда олиш ҳамда қашшоқлик эса гуноҳга айланди. Ислоҳ қилинган протестантизм нафақат пайдо бўлган буржуанинг мафкурасига айланди, балки ҳар бир индивидуумда ТКни аниқлаш ва, энг асосийси, уни доимий равишда ривожлантириш ва ривожланаётган тадбиркорлик ҳаракатида амалга ошириш заруратини сифат жиҳатдан янги, янада юқори даражага кўтарди. Тадбиркорлик ҳаракати тушунчасининг аниқроқ қайд этилиши айнан шу вақтга келиб, яъни ХVI аср охири ва ХVII аср бошида юз берди. Бир томондан, ТҲ – бу иқтисодий ҳаракат бўлиб, унинг мақсади моддий неъматни ишлаб чиқариш ва уни кўпайтиришдан иборат. Иккинчи томондан, ТҲ – бу ҳудога ёқадиган (савобли) ҳаракат бўлиб, унинг мақсади кундалик ва маънавий иш орқали маънавий баркамолликка яқинлашишдан иборат.

ХVIII асрнинг ўрталаридан бошлаб Россияда тадбиркорнинг ўзига хос тарзи юзага келди. Ғарбий Европадан кириб келган, биринчи бўлиб Ж.Саворининг «Тижорат ҳақида луғат» ва «Етук савдогар» каби асарларида пайдо бўлган «негоциант» (улгуржи савдогар) атамаси рус тадбиркорининг мазмун-моҳиятини белгилаш учун жуда мос келди. Европада савдогар фақат дўкондор эди, негоциант – бу кенгроқ ва мазмундор тушунча. Россияда савдогар нафақат савдо қила оларди, балки саноатчи, қайиқлар, от-улов транспорти эгаси, молиячи, воситачи, сутхўркредитор бўлиши, ҳар қандай бошқа тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиши мумкин эди. Россиялик негоциант-савдогарнинг зарурий хусусиятлари жумласига ўша вақда қуйидагилар киритилди: касбий билимлар ва кўникмалар, савдо ва ишлаб чиқариш дафтарларини юритишдаги тартиб, эҳтиёткорлик, бир маромда бўлишлик ва тежамкорлик, ўз қарздорларининг ҳисобини қатъий юритиш. Архангельсклик тадбиркор А.Фомин шундай деб ёзган эди: «тўғри ва инсофли савдогар ўз ишида мутлақ билимдон, маълумотли ва маҳоратли бўлиши керак... Савдо орқали орттириладиган бойлик биргина тасодифий бахт билан қўлга киритилмайди, балки янги нарсани тушуниш ва қилиш, онг манбаларидан чиқариб олинади. Оламни омад эмас, балки онг бошқаради». Тадбиркорликка нисбатан бундай икки томонлама ёндашиш инсон меҳнат фаолиятининг ривожланиши тўғрисидаги тасаввурларни шакллантиришнинг муҳим даври бўлди. Тадбиркорлик тўғрисидаги ҳозирги тасаввур ТК -> ТҲ формуласининг фақатгина иккинчи қисмини, ундаям бўлса чекланган кўринишда, очиб беради, яъни бунда шуни назарда тутадики, ТҲ – бу фақатгина моддий фойда олиш усули. Буни исботлаш учун тадбиркорлик фаолияти (ТФ)нинг базавий таърифларини кўриб чиқамиз. «Тадбиркор энциклопедияси»да таърифланишича: «тадбиркорлик – фуқароларнинг ва улар бирлашмаларининг фойда ёки шахсий даромад олишга йўналтирилган мустақил ташаббускор фаолияти...». «Менежернинг луғат-маълумотномаси» ТФни қуйидаги тарзда талқин этади: «Тадбиркорлик фаолияти – мол-мулкдан фойдаланиш, товарларни сотишдан мунтазам фойда

олишга йўналтирилган мустақил, ўз таваккалчилиги ҳисобига амалга ошириладиган фаолият». Катта энциклопедия луғати шундай таърифни беради: «Тадбиркорлик – фуқароларнинг фойда ёки шахсий даромад олишга йўналтирилган, ўз номидан амалга ошириладиган мустақил ташаббускор фаолияти». Бизнинг фикримизча, ТКга энг мос келадиган таърифни В.В.Гончаров берган: «Тадбиркор – феъл-атвор хусусиятларига ва олдинга қўйилган мақсадларни ҳаётга тадбиқ этиш кўникмаларига эга бўлган... фирманинг аввалги фаолиятиги экстраполяция қилишга эмас, балки унинг ривожланиш динамикасини ўзгартиришга интилувчи, фаолиятнинг янги йўналишларини қидирувчи инсон, тадбиркор келажакни яратади... Тадбиркор – туғма экспериментатор, янги ва янада мураккаб мақсадларни белгилайди, муаммоларни ностандарт усул билан ҳал этишга интилади ва ечимлар вариантларини ўзи ишлаб чиқади». Тадбиркорлик фаолияти – бу иккита таркибий қисм синтези: индивидуумнинг тадбиркорлик компонентаси (у назарда тутилаётган ҳаракат тарзини яратади) ва саъй-ҳаракатларни амалга оширувчи қисм (у тадбиркорлик натижасига эришиш борасидаги расмийлаштирилган ҳаракатларга айланади). У намоён бўлишнинг ҳар қандай шаклидаги моддий натижа кўринишида, шунингдек, ушбу социумнинг маънавий-аҳлоқий жиҳатлари билан регламентланадиган ва нормаланадиган маънавий ва аҳлоқий натижа кўринишида намоён бўлиши мумкин. ТҲ амалга оширилиб, оралиқ натижага эришилганидан кейин яна намоён бўлиш ва ТК жараёнига қўшилиш зарурати пайдо бўлади. Бу билан цикллилик жараёни шаклланади: бу ерда ТК – тадбиркорлик компонентаси; ТҲ – тадбиркорлик ҳаракати; ТН – тадбиркорлик натижаси; ТК', ТҲ', ТН' – бу оширилган тегишли сифат. Ушбу уч хил қисмдан таркиб топган бирлик тадбиркорлик фаолиятининг чексиз циклини ташкил этади.

Тадбиркорлик ташкилоти (ТТ) - бу инсонларнинг ҳар қандай ижтимоийтизимли, ҳам табиий, ҳам сунъий бирлашмаси бўлиб, у жамоавий тадбиркорлик компонентаси (индивидуал тадбиркорлик компоненталарини синтез қилиш) асосида ўз олдига умуман жамиятнинг ижтимоий-аҳлоқий жиҳатлари ва нормаларига мувофиқ инновацияларни жорий этиш ва ривожлантириш асосида танланган, хусусан тадбиркорлик ташкилотининг ҳаётининг социум томонидан белгилаб берувчи йўналишнинг тадбиркорлик фаолияти жараёнини амалга ошириш мақсадини қўяди. Инсоний муносабатлар мактабининг пайдо бўлиши АҚШга 1892 йилда кўчиб келган ва Гарвард университетида дарс берган немис психологи Гуго Мюнстерберг (1863-1916) номи билан бевосита боғлиқ. У жаҳондаги биринчи саноат психологлари мактабини ташкил қилди. Жаҳонда кенг танилган «Психология ва саноат самарадорлиги» номли ишида у инсонларни раҳбарлик лавозимларига танлаб олишда амал қилиниши лозим бўлган асосий тамойилларни ифодалади. Инсоний муносабатлар назарияси ва амалиётини яратишда алоҳида хизмат кўрсатган Элтон Майо (1880-1949) ҳам ушбу концептуал йўналишда иш олиб борди. У «Хоторно экспериментлари» деб ном олган бир қатор экспериментларни ўтказди. Хоторнадаги (Чикаго яқинида) «Вестерн электрик» фирмаси корхоналарида ўтказилган тажрибалар 1927 йилда 1939 йилгача давом этди. Бутун илмий ходимлар штати экспериментлар маълумотларига ишлов берар эди, натижаларни чоп эттириш учун эса 10 йил вақт кетди. «Хоторно экспериментлари» гуруҳлардаги руҳий ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда ташкилотлардаги ўзаро муносабатларни тадқиқ этиш, шахслараро муносабатларда меҳнат мотивациясини аниқлаш борасида ўтказилган кўп сонли тадқиқотлар учун асос бўлди; алоҳида инсон ва кичик гуруҳнинг ташкилотдаги ролини таъкидлади. Натижада ташкилот

фаолиятини оптималлаштирувчи инсонга руҳий таъсир этиш имконияти пайдо бўлди. Инсоний муносабатларнинг турли хилдаги амалий вазифаларни ҳал этишдаги роли ва аҳамияти ҳақидаги энг яққол тасаввурни Д.Карнегининг машҳур “Қандай қилиб дўстлар орттириш ва инсонларга таъсир кўрсатиш мумкин” номли китоби беради. Карнеги бу китобда инсонлар билан мулоқот қилишнинг асосий асосий усулларини, хусусан: инсонларга маъқул келиш имконини берувчи 6 та қоида; инсонларни ўз нуқтаи назарингизга оғдириш имконини берувчи 12 та қоида; инсонларни ҳақоратламаган ва ранжитмаган ҳолда уларга таъсир этиш имконини берувчи 9 та қоида; ҳаётингизни янада бахтли қилиш имконини берувчи 7 та қоидани ифодалайди. Замонавий бошқарув тизими ҳақидаги тасавурларни назарий жиҳатдан шарҳлашда унда 3 та муҳим омил мавжудлигини таъкидлаш лозим: инсонлар, молия, техника ва бунда инсонлар биринчи ўринни эгаллайди. Асосий эътиборни айнан инсон омилига қаратадиган бошқарув тизими бозор шароитидаги энг мақбул тизим ҳисобланади. Карнегининг ҳисоблашича, менежмент – бу руҳий босим остидаги бошқарув тизими бўлиб, унинг асосий функциялари бевосита руҳият билан боғлиқ. Шу сабабдан ушбу функцияларни самарали амалга ошириш учун менежер менежерлик маҳоратининг руҳий компонентларига эга бўлиши; инсонлар билан ўзаро ҳамкорлик қилишни билиши, кўпчилик 82 олдида чиқиб гапира олиши, инсонларни ўзига ишонтира олиши зарур. Бутун дунёда “Мактабни илмий ташкил қилиш” номи билан кенг машҳур бўлган бу мактабнинг вужудга келиши ва ривожланиши ХХ аср бошларига тўғри келади. Мазкур мактабнинг бошида америкалик мухандис- тадқиқотчи Ф.Тейлор (1850-1915) турган, у ўзининг кундалик ишида унумдорлик ва самарадорликни ошириш мақсадида ишлаб чиқариш ва меҳнатни фаоллаштириш муаммоларини ҳал қилган. Унинг таълимоти менежмент замонавий концепциясининг асосий назарий мактаби бўлган. Бу

мактабнинг кўзга кўринган вакиллари: Л.Гилберт, Ф.Гилберт, Г. Эмерсон, А.Гастев (Россия)лардир. Ф.Тейлор ўз номини бутун дунёга машҳур қилган қуйидаги китобларни ёзган. “Келишув тизими” (1895), “Цех менежменти” (1903) ва “Илмий менежмент тамойиллари” (1911). Ф.Тейлор ўз асарларида капитал ва меҳнат манфаатларини бирга қўшиш, “капиталистик корхоналарда ҳамкорлик фалсафаси”ни амалга оширишга ҳаракат қилган. У томонидан ишлаб чиқилган меҳнатнинг жадаллашувини таъминловчи усул турли мамлакатлар бошқарувчиларида катта шубҳа уйғотган. Ф.Тейлор илмий бошқарувни мухандислар тури бўйича саноат меҳнати соҳасига айлантиришда жонбозлик қилган. Унинг тизими меҳнатни ижрочилар меҳнати ва фармойиш берувчилар меҳнатига тақсимлаш тамойилини изчил ўтказишдан иборат бўлган. Ишлаб чиқариш тизимида йўлга қўйилган механизм каби ишловчи ҳар бир ходим ўз вазифалари учун жавобгар бўлиши керак. Бунда ходимлар турларининг ишлар турларига мос келишига эришишга ҳаракат қилиш керак. Ф.Тейлор илмий менежментга ташкилотнинг ишлаб чиқариш ва иқтисодий мақсадларига эришиш учун барча ходимлар манфаатларини улар фаровонлигининг ўсиши ҳамда хўжайинлар ва маъмурият билан яқиндан ҳамкорликнинг йўлга қўйилиши туфайли яқинлаштиришнинг ҳақиқий воситаси сифатида қараган. У, агар илмий менежмент тизими тўлиқ ҳажмда қабул қилинса, бу нарса томонлар ўртасидаги барча баҳслар ва зиддиятларни ҳал қилади деб ўйлаган. Ф.Гилбрет биринчи бўлиб ходимлар ҳаракатини тадқиқ этиш учун фотоаппарат ва кинокамерани қўллади, бу унга бир вақтда бажариладиган микро ҳаракатлар циклининг қарталарини ишлаб чиқиш имконини беради. Бу ҳол илмий жиҳатдан бошқариш мактабининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди. XX аср бошида ишлаб чиқаришнинг бир жойга тўпланиши ва капиталнинг монополлашуви турли мутахассисликлар ходимларининг йирик

ва майда корхоналарда жамланишига олиб келди, бу кадрларни функционал бошқаришни ўрнатиш зарурати билан боғлиқ эди. Кадрларни бошқариш, уларни илмий жиҳатдан танлаб олиш, жой- жойига қўйиш ва тайёрлаш масалалари билан биринчи бўлиб Лилиан Гилбрет шуғуллана бошлади. 1995 йилда у АҚШда психология доктори унвонини олган дастлабки аёл бўлди. Унинг барча илмий тадқиқотлари амалиётда қўлланилиб, замондошлари томонидан юқори баҳоланди ва кўплаб корхоналарда кенг фойдаланилди. Хусусан, айрим корхоналарда Гилбрет ёрдамида персонал билан ишлаш мактаблари очилиб, уларда ходимларни мукофотлаш ва уларнинг шахсини ҳурмат қилиш асосида уларни меҳнат қилишга мотивациялаш тарғиб қилинди. Инсон ресурсларини бошқариш (ИРБ) соҳасидаги бўлажак мутахассисларнинг малакасига нисбатан қўйиладиган энг муҳим талаблар ичида қуйидагиларни айтиш мумкин:  Бизнесни (маҳсулот, технология, сотиш бозорлари, рақобатчилар, ташкилий тузилмани) чуқур билиш;  ИРБнинг анъанавий усуллари билан бир қаторда унинг энг янги усулларини қўллай олиш қобилияти, шунингдек, ташкилотни лойиҳалаштиришни ва самарали ўзаро алоқаларни, иш борасидаги мулоқотни сақлаб туришни билиш;  Инсонларга таъсир этиш, инновацияларни жорий этиш, энг яхши тажрибани ёйиш орқали ўзгаришларни бошқариш қобилияти. Ташкилотда персонални жой-жойига қўйиш – бу биринчи галда ходимларни саноат-ишлаб чиқариш персоналии тоифалари бўйича оқилона тақсимлашдир. Бунда ишчилар, МТХ ва персоналнинг бошқа тоифалари учун нормативларни белгилаш йўли билан ушбу тоифалар сони ўртасидаги энг мақбул нисбатга эришиш лозим. Персонални жой-жойига қўйишнинг асосий вазифаси тақсимлаш муаммоларини ҳал этиш, яъни бажарилаётган ишга қараб персонални энг мақбул тарзда жойлаштиришдан иборат. Ушбу вазифани ҳал этишда

ходимнинг муайян турдаги ишларни бажаришга яроқлилигини ҳисобга олиш лозим, бундай яроқлиликни аниқлаш учун эса, бир томондан, муайян ишга нисбатан қўйиладиган талабларни белгилаш, иккинчи томондан, ходимларнинг шахсий хусусиятларини эътиборга олиш зарур. Фирма кадрлари ва унинг тегишли мақсадларининг нисбатини оптималлаштириш вазифасининг қўйилиши мослаштириш муаммолари ва тақсимлаш муаммоларини ҳал этиш заруратини келтириб чиқаради (1расм). 1-расм. Кадрларни жой-жойига қўйиш муаммоларининг таркиби Шундай қилиб, кадрларни оқилона жой-жойига қўйишдан кўзланган мақсад ходимларни иш ўринлари бўйича бунда инсоннинг шахсий хусусиятлари билан у томонидан бажариладиган ишга нисбатан қўйиладиган талаблар ўртасидаги номувофиқлик жуда кам бўладиган даражада тақсимлашдан иборат. 2. Тадбиркорлик компонентасининг ривожланиши Анъанавий тарзда бошқарув назариясида мотивация менежер фаолиятининг асосий функцияларига тааллуқли. Режалаштириш, ташкил этиш ва назорат қилиш функциялари билан бир қаторда мотивация ҳам менежмент назарияси ва амалиётининг асосини ташкил қилади. ; Мотивациялаш функциясига бошқарув соҳасида ишловчи ҳар қандай назариётчи алоҳида эътибор қаратади. 48 КАДР ЛАРНИ ЖОЙ - ЖОЙИГА ҚЎЙИШ МОСЛАШИШ МУАММОСИ ТАҚСИМЛАШ МУАММОСИ Меҳнатни инсонга мослаштириш Инсонни меҳнатга мослаштириш Миқдорий тақсимлаш Сифатий тақсимлаш

Мотивация деганда инсонни бирор иш қилишга ундайдиган омилларни унда ташкилотнинг мақсадига эришишга кўмаклашиш истаги пайдо бўладиган тарзда бошқариш тушунилади. Бироқ, мотивацияга нисбатан бундай умумий ёндашувни маъқуллаган японлар Ғарб мотивация назариялари қоидаларининг фақат айримларинигина ўз мамлакатида қўллаш учун қабул қилишди. Ғарбда кенг тарқалган, бошқарувчининг ходимга нисбатан ролини белгилаб берувчи «X» ва «У» мотивация назариялари бошқача менталитетга эга бўлган ташкилот менежерига бир хил меҳнат мотивларини қабул қилишдаги фарқлар туфайли кам нарса беради. Масалан, «X» назариясининг таъкидлашича, инсонлар ўзининг табиий хусусиятлари туфайли ишдан ўзини олиб қочади, уларни ишлашга мажбур қилиш керак, уларни бошқариш лозим. Японияда буларнинг барчаси бошқача: мутлақ меҳнатсеварлик японларга хос хусусият бўлиб, японлар миллий феълатворининг асосий белгиларига баҳо беришда ушбу хусусиятни биринчи ўринга қўйиш мумкин. Японларни «У» назарияси ўзига жалб этиши керакдек туюлади: мазкур назарияга мувофиқ ташқи назорат ва жазолаш хавфи инсонларни ташкилот мақсадларига эришишга йўналтиришнинг ягона воситалари ҳисобланмайди. Инсон ўзини ўзи назорат қилишга қодир ва, агар у ўзи манфаатдор бўлган мақсадларга эришишга интилса, ўзини ўзи назорат қилади, - деб таъкидлайди «У» назарияси муаллифи, америкалик М.Грегор. Назариянинг ушбу қисми япон менежерларининг дидига мос келди, бироқ ходимлар меҳнат фаоллигининг баҳосини белгилаб берувчи унинг иккинчи қисми япониялик менежерларга мос келмади. М.Грегорнинг фикрига кўра, индивидуум томонидан мақсадга эришиш йўлида қилинадиган саъй-ҳаракатлар уларни амалга оширганлик учун кутилаётган мукофотга тенг. Лекин, япониялик ўртача ходим шахсий мукофотни мутлақ даражага кўтармайди: меҳнат у учун мустақил маънавий қадриятни англатади, у ўз саъй-ҳаракатларини Ғарбдаги каби қатъий тарзда мукофот кутиш билан боғламайди.

Японча бошқарув усулининг учта асоси – умрбод ёллаш, белгили хизмат муддати билан боғлиқ иш ҳақи ва касаба уюшмаларини тармоқлар бўйича эмас, балки корхоналар бўйича ташкил этиш туфайли японлар узоқ вақтдан буён ишсизликни жуда паст даражада сақлаб туришга эришмоқда. Япония корпорацияси гуруҳий жавобгарлик механизмларини ҳамда илмий-тадқиқот ва лойиҳа ишланмалари, инвестицион-қурилиш лойиҳалари каби вазифаларни ҳал этиш учун қўлланиладиган бошқарув усули дастурларини фаол қўллайди. Гуруҳ барча бошқарув тузилмаларининг энг муҳим ташкилий қисми ҳисобланади. Япон бошқарув тизимида гуруҳий рағбатлантириш ва гуруҳий жавобгарлик кенг қўлланилади. Бундай гуруҳлар нафақат расмий бўлинмалар, яъни ташкилотнинг штатдаги таркибий қисмлари сифатида, балки норасмий, вақтинчалик тузилмалар (масалан, сифатни назорат қилиш гуруҳлари) сифатида ҳам шакллантирилиши мумкин. Япония тадбиркорлари қадимий обшчинанинг биринчи япон юридик ҳужжати – Сетоку тамойили Конституциясида ўз ифодасини топган асосий маънавий тамойилига мурожаат этишади. Конституциянинг биринчи моддасида шундай дейилган эди: «Уйғунлик – ҳамма нарсадан юқори. Ҳар қандай рағбатлантириш ва мақтовлар адолатсиз итоат қилмасликга барҳам бериши керак». Персонални бошқариш соҳасидаги стратегик функция ролининг кучайиши шароитида мос равишда корхона кадрлар хизматига раҳбарлик қилишнинг роли ва ўрни ўзгаради. Унинг раҳбари корхона таркиби доирасида асосий шахслардан бирига айланади. Персонални самарали бошқарган ҳолда у инновацияларнинг жорий этилишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади ва бошқарув самарадорлигини оширади, шунингдек, корхонанинг қатъий рақобат кураши шароитида фаолият кўрсатишда давом этишига кўмаклашади. Ушбу ҳолат алоҳида аҳамиятга эга, чунки, немис мутахассисларининг таъкидлашларича, рақобатбардошликни таъминлашда

ташкилий ва ижтимоий тузилма масалалари 40 фоизни ташкил қилади. Рақобатбардошликни ташкил этувчи омиллар 7.1-расмда келтирилган. 40 % ТАШКИЛИЙ ВА ИЖТИМОИЙ ТУЗИЛМА - Мослашувчанлик (Буюртмачининг истакларига ва рақобатчиларнинг ҳаракатларига муносабат билдириш тезлиги). - Комплекслик (Корхонани ўраб олган муҳитнинг комплекслигига мувофиқ). - Бошқарув сифати. Маҳсулот ва хизматлар сифати - Маҳсулотни ишлаб чиқиш суръатлари - Ахборот технологиясидан фойдаланиш даражаси. - Қийматларни ҳосил қилиш КПД занжирлари. - Тадбиркорлик маданияти самарадорлиги. 1-расм. Рақобатбардошлик омиллари Истеъмолчининг истакларига ва рақобатчиларнинг ҳаракатларига ҳамда бутун атрофдаги муҳитга тезда муносабат билдириш бошқарув ва раҳбар кадрлар билимига, уларнинг ишлаш услубига боғлиқ. Бошқарув ва раҳбар кадрларни тўғри танлаш, жой-жойига қўйиш ва уларнинг билимларини такомиллаштириш бозордаги ишнинг муваффақиятини белгилаб беради. Йирик корхоналарда, одатда, персонални бошқариш аппаратининг қуйидаги асосий функциялари белгиланган: 1. Маъмурий фаолият. Меҳнатни ташкил этиш ва меҳнатга ҳақ тўлаш, жамоавий шартномалар соҳасидаги асосий қонунчилик қоидаларини амалиётда қўллаш. 2. Ишга жойлаштириш. Ишга қабул қилиш, иш жойи ва меҳнат шароитлари билан таништириш, корхона ичида бошқа ишга ўтказиш масалалари, юқорироқ лавозимларга кўтариш, ишдан бўшатиш. 3. Кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш. Бунга кадрларнинг имкониятларини аниқлаш ва уларни ишлаб чиқариш ёки хизмат йўналиши бўйича лавозимларга кўтариш йўлларини белгилаш билан боғлиқ барча масалалар киради.

4. Моддий мукофотлаш. Иш ўринлари ва лавозимлар даражаларини аттестациядан ўтказиш, ижтимоий имтиёзларни ҳисобга олган ҳолда иш ҳақи таркиби, меҳнат бозорининг ҳолатини ўрганиш, жамоавий шартноманинг алоҳида бандларини ишлаб чиқиш. 5. Ижтимоий масалалар. Касаба уюшмалари билан алоқалар, ижтимоий тадбирларни ўтказишга кўмаклашиш, ижтимоий кескинлик сабабларини аниқлаш ва таҳлил қилиш. Тадбиркорлик ташкилоти персоналининг кўзланган тадбиркорлик ҳаракатларининг амалга оширилишини оптималлаштириш қобилиятларини кўриб чиқиш унинг мазмунига ички ва ташқи шароитларнинг ўзгаришига мувофиқ экспериментал ва модел аниқликлар киритиш орқали амалга оширилади. Ушбу кўникмага эга бўлган ходимларнинг касбий малакаси кўрсаткичи моддий ва маънавий йўллар билан доимий равишда рағбатлантирилиши керак. Шу муносабат билан сўнгги вақтда кооператив раҳбарлик услуби оммалашди, чунки раҳбар олдида мураккаб вазифа турибди – бу бир томондан, корхонанинг эҳтиёжларини қондириш, иккинчи томондан эса, ходимларда ўз меҳнатидан қониққанлик ҳиссини ҳосил қилиш учун бор имкониятларни ишга солиш. Бунга барча ишлаб чиқариш ва бошқарув вазифаларини ҳал этишга йўналтирилган кооператив раҳбарлик услуби ёрдам беради. Персонални стратегик бошқариш ташкилий-бошқарув технологияларини ривожлантириш ходимларда касбий билимлар мазмуни ва ҳажмини аниқлашни назарда тутади. Бироқ, амалиётда олдинга қўйилган мақсадларга эришишни белгилаб берувчи омиллар ўзгарадиган ҳолатлар ҳам юз бериши мумкин. Бундай вазиятда ўзгарувчан шароитларни ҳисобга олиш даркор. Бунда раҳбарнинг мажбуриятлари қуйидагилардан иборат бўлади:  мақсадларни қўйишда барча ходимларни қабул қилинган дастлабки қарорлар билан таништириш, мақсадларни дастлабки кўриб чиқишда ёндашувларнинг тўғрилигини асослаш;

 барча ходимларни бўлинма ва ҳар бир ходим олдида турган мақсадларни ишлаб чиқишга жалб этиш. Ҳар бир ходимнинг ушбу ижодий ишга қўшилиши, ўз таклифларини киритиши ёки эътирозларини билдириши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Раҳбар эътирозларни жиддий қабул қилиши керак, бироқ бунда ҳар доим шуни ёдда тутиши лозимки, мақсадларнинг қўйилиши учун унинг ўзи жавоб беради;  мақсадни аниқроқ қўйиш даркор: нима, ким томонидан, қайси муддатгача, қанча ҳажмда ва қанақа сифат билан қилиниши керак. Ходимларга шахсий мақсадларни белгилашда доимий равишда ёрдам кўрсатиш талаб этилади. Ўз вазифаларини мустақил равишда бажариш – бу қарорлар қабул қилиш ва натижа учун масъул бўлиш ваколатига эга бўлишни англатади. Қарорлар қабул қилиш ваколатлари ва масъулият тафаккурнинг мустақил бўлишини ва ҳаракатнинг қатъийлигини таъминлайди. Ходим ўзига топширилган ишни ўз вақтида ва ўз масъулиятини тўлиқ англаб етган ҳолда бажариши шарт. Бироқ, топширилган ишнинг бажарилиши учун шахсий жавобгарлик раҳбарни ўзининг раҳбарлик учун масъулиятидан ҳалос этмайди. Муваффақиятли бошқариш учун раҳбар доимий равишда ишнинг бориши ҳақидаги ахборотга эга бўлиб туриши, ходимлар белгиланган мақсадларга эришган-эришмаганлигини ва уларга қай тарзда эришганлигини доимий равишда текшириб туриши лозим. Амалиётнинг муҳим жиҳати шундан иборатки, раҳбар ходимлар билан бирга мақсадларни ва уларга эришиш натижаларини таққослайди, мақсадларга эришмаганлик ҳажми ва сабабларини биргаликда аниқлайди. У нафақат фаолият натижаларини назорат қилади, балки ходимларнинг улар ўз вазифаларини ва уларни амалга ошириш йўлларини мустақил равишда белгилаган ҳолатлардаги хатти- ҳаракатини ҳам кўриб чиқади. Бунда ходимлар ишининг натижаларини назорат қилиш ходимларга улар фаолиятини рағбатлантириш, маслаҳатлар бериш орқали ёрдам кўрсатиш сифатида ҳам қабул қилинади. Бундай ўзаро

муносабатлар ходимда ўзини ўзи назорат қилиш ҳиссининг ошишига олиб келади. Персонални бошқариш муаммосига нисбатан бундай ёндашув ташкилотни бошқариш таркибида ходимларда кўзланган тадбирларни режалаштириш кўникмаларнинг ривожланишини назорат қилиш жиҳатини аниқлашни талаб қилади. Тадбиркорлик ташкилоти фаолиятида персонал касбий кўникмалари ва қобилиятларининг такомиллашуви билимларни эгаллаш, рағбатлантириш ва ривожлантириш шаклида амалга оширилади, бу раҳбариятда ҳам тегишли кўникмаларнинг мавжуд бўлишини талаб қилади. ГФР ташкилотларида бошқарув даражаларига мос равишда раҳбар ходимларни даражаларга ажратилган тарзда ўқитиш ташкил этилади, бу, одатда, семинарлар тармоғи орқали амалга оширилади. Алоҳида ташкилот, масалан, кул ранг кўмир қазиб олиш билан шуғуланувчи «Рейнбраун» компанияси ичида малакасини ошириш тизимини кўриб чиқамиз. Таъкидлаш лозимки, бўлажак раҳбарлар корпусини шакллантиришда олий ўқув юртларининг битирувчиларига урғу берилади. «Рейнбраун» ташкилотида 20 йилга яқин вақт ичида раҳбарлар ва мутахассисларни ўқитиш дастурлари ишлаб чиқилади. Ёш мутахассисларга иқтисодиёт ва бошқарув соҳасидаги билимлар, ташкилотчилик кўникмалари ҳамда ташкилот ичидаги ва ташқи алоқалар соҳасидаги билимларнинг етишмаслигини ҳисобга олган ҳолда, ташкилотда бўлажак ишлаб чиқариш раҳбарларини ўқитиш дастурлари мунтазам ишлаб чиқилади. Барча ёш мутахассислар, биринчи галда, дастлабки икки кун мобайнида ташкилот билан танишади. Кейинчалик уларнинг машғулотлари табақалаштирилган дастурлар бўйича ўтказилади. Бир йиллик дастур бўйича муҳандислик-техника соҳасининг барча ёш мутахассислари, икки йиллик дастур бўйича эса ташкилотнинг тижорат хизматлари учун ёш мутахассислар ўқитилади.

Биринчи йили ёш мутахассислар ташкилот фаолиятининг алоҳида томонлари, унинг ишлаб чиқариш ва бошқарув бўлинмалари билан батафсил танишиш учун бир қатор семинарларда қатнашишади. Икки йил ичида ёш мутахассислар ташкилотнинг барча бўлинмалари билан танишиб, улгуришади. Барча семинарлар ва тадбирлар ишининг мазмуни ишлаб чиқариш талаблари билан боғланади. Ўқув тадбирлари ишлаб чиқариш вазифаларини ҳал этишда ёрдам беришга йўналтирилган. Ўқув тадбирларида касбий билимлар, маҳорат ва қобилиятларни кенгайтириш ҳамда ташкилот барча ходимларининг мотивациясини ривожлантириш алоҳида ўрин тутади. Персоналнинг касбий кўникмаларини такомиллаштириш борасидаги аниқ мақсадга йўналтирилган тадбирлар ташкилотнинг тадбиркорлик ҳаракатини режалаштириш орқали амалга оширилади. Ушбу жараён режалаштиришни оптималлаштириш ва кўзланган тадбиркорлик ҳаракатини амалга оширишнинг методологик шарти бўлиб хизмат қилади. 3. Персонал фаолиятини оптималлаштириш учун унинг тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш Ташкилот фаолияти билан персоналдаги мавжуд касбий кўникмаларни уйғунлаштириш имкониятларини таҳлил қилиш учун, биринчи галда ходимларнинг бизнес бўйича шериклар ҳамда товарлар ва хизматлар истеъмолчилари билан ўзаро ташкилий алоқаларини йўлга қўйиш борасидаги ҳаракатларининг хусусиятлари аниқланади. Эътибор қаратиш лозим бўлган биринчи ҳолат, бу ташкилот доирасидаги ўзаро шериклик муносабатлари тажрибаси. Хусусан, иш берувчилар билан касаба уюшмалари ўртасида юзага келадиган низо одатда тарафлар манфаатларини мувазанатлашган ва келишилган ҳолатга келтирувчи кафолатлар ҳақидаги келишув асосида ҳал этилади. Бундай келишувларда одатда қуйидаги муаммолар кўриб чиқилади: 1. Таомил масалаларига доир зиддиятларни ҳал этиш;

2. Ҳамкорлик тўғрисида якуний ҳужжатни шакллантириш ва уни ходимлар ҳукмига ҳавола этиш; 3. Йиғилишлар ўтказишнинг даврийлиги ва уларнинг кун тартибини шакллантириш; 4. Консенсус асосидаги асосий қоидалар ва шахслараро муносабатлар қоидалари. Персонални бошқариш дастури доирасида унинг бизнес бўйича шериклар ҳамда товарлар ва хизматлар истеъмолчилари билан ўзаро ташкилий алоқаларини йўлга қўйиш борасидаги ҳаракатларини кўриб чиқишни ходимларнинг қисқа муддатларда ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсишини таъминловчи касбий кўникмалари шакллантириш орқали амалга ошириш даркор. Ўзгаришларга кўмаклашувчи механизм сифатида ишчи гуруҳлар йиғилишлари, ташкилотдаги муҳитни мунтазам тадқиқ этиш, турли ишчи гуруҳларининг биргаликдаги фаолият масалалари юзасидан йиғилишлари, ислоҳотлар ҳақида пухта ўйлаб кўриш, ижро натижаларини баҳолаш, ташқи маслаҳатчиларнинг даврий ташрифлари ва муваффақиятли ўзгаришлар учун рағбатлантириш кабилардан фойдаланиш мумкин. Ривожланишнинг муайян усулини қидириб топиш учун ўзгартиришга бўлган хоҳишни туғдиришдан ташқари, ишга кўмаклашувчи ёки унга тўсқинлик қилувчи омилларни аниқлаш лозим. Бундан, албатта, фирма персоналининг барча ташкилий ҳаракатларини, персоналнинг касбий фаолиятида умуман фирманинг фаолиятини ёки унинг алоҳида босқичларини оптималлаштириша йўналтирилган янги ҳаракат қисмларини аниқаш орқали шериклар билан мазкур фирма маҳсулотининг истеъмолчилари ўртасида ўзаро алоқаларини йўлга қўйишни назарда тутувчи чора-тадбрларни фарқлаш зарурати пайдо бўлади. Ривожланиш жараёнида раҳбар тадбиркорлик ташкилотининг ходими шериклар билан маҳсулот истеъмолчилари ўртасида ўзаро алоқаларни йўлга

қўйиш жараёнини қандай тушунишини назорат қилиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бу муваффақиятли ўзаро ҳамкорлик кафолати сифатида тадбиркорлик ташкилоти фаолиятининг шериклар ёки ушбу ташкилот маҳсулоти истеъмолчилари манфаатларига мос келиши даражасини аниқлаш орқали амалга оширилади. Бунда, фирма ичидаги ва ташқи муҳит қисмларининг кўп сонли янги бирикмалари ва ўзаро боғлиқликлари пайдо бўлиши муҳим жиҳат ҳисобланади. ушбу ҳолат ташкилот раҳбарлари ва ходимларига нисбатан алоҳида талабларни қўяди. Бонуслар дастурларининг мақсади, биринчидан, ходимлар компания компаниянинг ўсишини ва фойдасининг ортишини таъминлашга катта аҳамият беришини ҳамда иккита мақсад ўртасидаги муросани ўз ичига олган айрим оптимумга интилишини тушунишига эришишдан иборат. Бунда корпоратив даражада инвестициялар портфели корпорация ўзини ўзи молиялаш ҳисобидан ўсишни таъминлай оладиган даражада шакллантирилади. Иккинчи мақсад мукофотларнинг юқорироқ даражасини таъминлашдан иборат бўлиб, бунда уларнинг катта қисми компания ёки унинг бўлинмаси фаолиятининг якунларига боғлиқ бўлиши керак. Менга ушбу тизимларга нисбатан “рағбатлантирувчи” атамасини қўллаш унчалик маъқул эмас. Мен уларни муайян ғояни етказишга йўналтирилган тизимлар сифатида қабул қиламан. Тез ўзини ўзи молиялаб ўсиш концепцияси корпоратив маданиятда ҳамма вақт марказий ўрин тутган, чунки тез ўсишсиз биз бозорлар устидан назоратни йўқотишимиз мумкин бўларди, айни пайтда ўзини ўзи молиялаш тизимисиз биз мулкдор томонидан бошқариладиган мустақил компания сифатида узоқ вақт фаолият кўрсатмаган бўлардик. Бонуслар тизими бизга мазкур ғояни ташкилот аъзоларига етказишга ва бутун ташкилот муваффақиятлари меваларини унинг аъзолари ўртасида тақсимлашга ёрдам беради.

Персонални бошқариш қуйидаги натижаларни таъминлашга қодир бўлган сифатни ошириш дастури нуқтаи назаридан ташкилот ходимлари ишининг сифатини яхшилашни кўриб чиқади: 1. Сифатли маҳсулотни таклиф этувчи шахс юқорироқ нархни барқарор ўрнатиш имкониятига эга. 2. Сифат билан бозорда ўз улушини эгаллаш, шу туфайли ўз нархини пасайтириш имкониятини қўлга киритиш осон, бу, ўз навбатида, корхонанинг бозордаги сегменти кенгайишига олиб келади. 3. Юқори сифатли товарлар сотувчилари маркетинг учун кам харажатларни амалга оширади. 4. Маҳсулотнинг юқори сифати корхонанинг брак, сотувдан кейинги ва кафолатли хизмат кўрсатиш харажатларини пасайтиради. Сифат нафақат иқтисодий жиҳатга эга, балки у катта ҳажмдаги хавфсизликни ҳам кафолатлайди. Маҳсулотлар ва асбоблар тобора мураккаблашиб бормоқда. Уларнинг етарли даражада ишончли эмаслиги бахтсиз ҳодисаларга ва фожеаларга олиб келиши мумкин. Демак, агар персонални бошқаришни назарда тутадиган бўлсак, у ҳолда персонал томонидан фирманинг ўз шериклари ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулот истеъмолчилари билан ўзаро алоқаларини йўлга қўйиш учун шароитлар яратиш юзасидан кадрлар тадбирлари режасини ишлаб чиқиш зурурати мавжуд. Бу ерда, персонални бошқариш анъанавий амалиёти атамаларидан фойдаланган ҳолда, фаолиятнинг мазмунини ва жавобгарлик соҳасини ҳисобга олиш зарур. Жавобгарлик соҳалари билан фаолият натижалари учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган асосий вазифалар доираси белгаланади. Жавобгарлик соҳасини биз фаолият майдони деб аташимиз мумкин. Жавобгарлик соҳасига аниқлик киритиш мақсадга эришиш учун нима қилиш кераклигини батафсилроқ белгилаб олиш имконини беради.

Сўнгра мазкур фирманинг мақсадларини бошқарув мақсадлари билан мувофиқлаштириш орқали персоналнинг шериклар ва истеъмолчилар билан ўзаро ҳамкорликни ташкил этиш борасидаги ҳаракатлари йиғиндисидаги ўзига хос хусусиятларни фарқлаш лозим. Шу муносабат билан ташкилот фаолиятининг мазмуни билан шартланган зарур ваколатни аниқлаш таомилини таклиф этамиз. Ваколат якуний мақсадларга эришиш ва жавобгарликнинг турли соҳаларига тааллуқли қарорларни амалга ошириш учун етарли бўлиши керак. Натижалар бўйича бошқаришда алоҳида вазифалар ва ечимлар эмас, балки натижа учун жавобгарлик ва унга эришиш ваколати топширилади. Анъанавий фикрлаш услуби ўзгариши керак. Бир вақтнинг ўзида буйсунувчиларга мустақил ишлаш ва қарорлар қабул қилиш ҳамда доимий равишда ўсиш, янада ташаббускорлик билан ва ижодкорона ишлаш имконияти тақдим этилади. Қуйидагилар ваколатни белгилашга мисол бўлиши мумкин: 1. Бўлинмаларнинг кейинги ҳисобот даври учун якуний мақсадларини тасдиқлаш. 2. Кейинги йил учун бюджет бўйича таклифлар. 3. 100 минг маркадан ортиқ миқдордаги капитал қўйилмалар. 4. Бўлинма персоналининг миқдорий ва сифатий таркибига доир қарорлар. Персонални танлаш. 5. Меҳнат тақсимоти ва бўлинмадаги ваколатни топшириш. 6. Персонални ўқитиш режаси юзасидан қарорлар. Ўз навбатида, ушбу омилларни кўриб чиқиш асосида муайян вақт оралиғида фирманинг шериклар ва истеъмолчилар билан ўзаро ҳамкорлиги тизимига уни харажатлар ва даромадлар қийматини таққослаш орқали такомиллаштириш юзасидан янги компонентнинг киритилишини назорат қилиш лозим. Демак, бу ерда кўриб чиқилаётган мисолларда бундай ўзаро ҳамкорлик усули “узвий ишбилармонлик алоқалари” тушунчасида қисман таърифланади.

Юқорида баён этилганлардан қуйидаги амалий хулосаларни билдириш мумкин. Биринчи галда бошқарув амалиётида персоналнинг фирманинг шериклар ва истеъмолчилар билан ўзаро ҳамкорлигини ташкил этиш бўйича жами кўникмаларидаги динамикани назорат қилиш ҳамда ушбу ўзаро ҳамкорликни ташкил этишнинг қуйидагиларни ўз ичига олувчи босқичларини фарқлаш зарур: шерикларни ва мазкур фирма маҳсулотининг истеъмолчиларини тавсифловчи ахборот манбаларини танлаш ва таҳлил қилиш, ўзаро ҳамкорликнинг йўналишини белгилаб берувчи ташқи ва ички омилларни таҳлил қилиш, ўзаро ҳамкорлик йўналишлари ва уларни амалга оширишга доир тадбирларни ишлаб чиқиш. Мазкур параграфга доир хулосаларни қарорлар қабул қилишдаги ташхислаш жараёни кўникмаларини тақдим этиш алгоритми кўринишида ифодалаш мумкин. Хусусан, фирманинг шериклар ва истеъмолчилар билан ўзаро ҳамкорлигини ташкил этиш тизимини қарорлар қабул қилиш жараёни амал қилиши усулларининг индукцияси сифатида кўриб чиқиш мумкин, унинг асосий босқичлари қуйидаги бешта таомилда тақдим этилан. 1. Вазифани қўйиш. Қарорлар қабул қилиш зарурати турли сабабларга кўра келиб чиқади: натижаларнинг режалардан фарқ қилиши ҳақидаги қандайдир эҳтимолликлар ёки хавф-хатарларни прогноз қилиш, корхонанинг ғайриоддий муваффақияти ёки муваффақиятсизлиги: нимадир бошқача қилинган ва тузатишлар киритишни талаб қилади, тўғри қарор ўз вақтида қабул қилинмаганлиги натижасида қандайдир имконият қўлдан бой берилган. Кўпинча – бу қандайдир қийинчиликларни ҳис этиш. 2. Муқобил қарорларни топиш. Бу ерда ижрочи тўсиқларни қандай четлаб ўтиш ёки уларни умуман бартараф этиш ҳақида қайғуради. Қарорлар ғоят хилма-хил бўлиши мумкин: ҳеч нарса қилмасликдан тортиб, то мақсадларни ўзгартиришгача. Агар кўриб чиқилаётган имкониятлар ичида мос келувчи жавоб бўлмаса, якуний қарор барбод бўлади. 3. Вариантларни таҳлил қилиш ва таққослаш. Якуний қарорга ўтиш учун, ижрочи асосий фарқларни ёки бутун тегишли ахборот – фикрлар ва

қабул қилинган фактларни улар билан боғлаш лозим бўлган «критик омилларни» аниқлаш лозим. 4. Ҳаракатлар якуний режасини танлаш. Фақат камдан-кам ҳолларда қадайдир вариантнинг устунликлари яққол бўлади. Кўпинча менежер назарий жиҳатдан фойда келтириши мумкин бўлган, амалда эса фойда бермайдиган бир неча турли омилларни мувазанатлаштиришига тўғри келади. Улар жумласига маънавий омиллар, харажатлар, жамоатчилик реакцияси, истеъмолчининг реакцияси ва ҳоказолар киради. Бундай фикрларни умумлаштириб ва уларни таҳлил натижалари билан солиштирган ҳолда, менежер якуний қарорни шакллантириши лозим. 5. Асосий тўсиқни қидириш. Узилишни бартараф этиш вариантларини қидираётиб қарор қабул қилувчи одатда узилиш сабабларини ҳисобга олади. Бироқ, кўпинча бу интуитив тарзда (ички ҳис билан сезиб) ва баъзан онгли равишда юз беради. Шунинг учун тахминлар бор-йўғи асосий сабаб белгилари бўлиб чиқади, баъзан эса умуман у билан боғлиқ эмас. Ташхисларга ихтисослашган «Кепнер Трего Ассошиейтс» бошқарув масалалари бўйича маслаҳатчи фирма сабабларни аниқлашнинг иккита усулини тақдим этади. Биринчиси: қандайдир мақсаднинг муваффақиятсизликка учраши сабабларини тушунишга интилган ҳолда, қарор қабул қилувчи эътиборни ушбу мақсад ё эришиладиган ёки эришилмайдиган турли вазиятларга қаратиши керак. Оддий мисол сифатида ўз коммивояжерларидан кечикиб келган хабарлар сабабини тушунишга интилувчи товарларни сотиш бўйича бошқарувчи олдида турган муаммони кўриб чиқамиз. Агар хабарлар айрим коммивояжерлардан ўз вақтида, бошқаларидан эса кечикиб келса, у ҳолда изоҳни иш шароитлари ва инсонлар ўртасидаги фарқлардан қидириш даркор. Нима? Қаерда? ва Қачон? – бу менежер улар орқали бир қатор гипотетик сабабларни шакллантирадиган саволлардир. Масалан, агар менежер муайян участкалардан хабарлар мунтазам кечикиб келишини аниқласа, бунинг сабабини у туман муассасалари ўртасидаги

фарқлардан қидириши лозим. Агарда ушбу муаммо барча участкаларда мавжуд бўлса, у ҳолда қандайдир бошқа омилларни қидириш зарур. Кепнер-Трегонинг иккинчи тамойили сабабларни аниқлашдаги салбий тафаккурнинг кучини таъкидлайди. Гипотетик сабабларни аниқлагач, қарор қабул қилувчи уларни тасдиқловчи омилларни четлаб ўтишга интилмаслиги, балки, аксинча, уни бартараф этишга интилиши лозим. Улар муаммо мавжуд бўлишининг барча жиҳатлари нуқтаи назаридан текширилиши керак. Шундай қилиб, шериклар ва истеъмолчилар билан ўзаро ҳамкорликни ташкил этиш учун фирма персоналининг кўникмалари йиғиндисини динамикада кўриб чиқиш таомили тадбиркорлик ташкилотининг ривожланишини таъминловчи умумий жараённинг таркибий қисми ҳисобланади.

Адабиётлар : 1. Д . Шим и Д . Сигел . Финансовый менеджмент . М .,2006. 2. Д . Шим и Д . Сигел . Методы управления стоимостью и анализа затрат . М ., 1995. 3. А . Д . Шеремет , Р . С . Сайфулин . Методика финансового анализа . М .: Инфра , 1995. 4. И . Н . Герчекова . Менеджмент . М .: Банки и биржи , 2005. 5. И . А . Бланк . Основы финансового менеджмента . Киев , 2010. 6. И . А . Ковалев . Управление финансами . М .,1998. 7. Теория финансов - Под ред . Л . А . Дробозинова , М ., 1995. 8. Б . Л . Дайзберг . Основы экономики , М ., 1995. 9. Валютный рынок и валютное регулирование . Учебное пособие - Под ред . Платановой И . Х ., М ., 2007

Похожие

Маркетинг менежменти

Персонал менежменти

Тадбиркорлик шакллари ва тадбиркорлик фаолияти.

Ресторанларда хизмат қилиш менежменти

Ресторан молиявий курсаткичлари менежменти