Sug‘urta, moliyaviy bozorlar va institutlar. Sug‘urtaning mohiyati - Экономика - Рефераты

Sug‘urta, moliyaviy bozorlar va institutlar. Sug‘urtaning mohiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118.5 KB

Sug‘urta, moliyaviy bozorlar va institutlar . Sug‘urtaning mohiyati Reja : 1. Sug‘urtaning mazmuni va zarurligi 2. Sug‘urta bozori va uning mohiyati 3. Sug‘urtaning turkumlanishi

1. Sug‘urtaning mazmuni va zarurligi Sug‘urta ijtimoiy munosabatlar tarixiy kategoriyalaridan biridir. U jamiyat qurilishining ilk davrlaridan yuzaga kelib, asta sekin ijtimoiy ishlab chiqarishning ajralmas hamroxiga aylandi. Sug‘urta iborasining birlamchi ma’nosi «qo‘rquv» («strax») so‘zi bilan bog‘liqdir. Mulk egalari bir-birlari bilan ishlab chiqarish munosabatlariga kirishar ekanlar, mulkining saqlanishiga, tabiiy ofatlar, yong‘in, o‘g‘irlik va iqtisodiy hayotning boshqa ko‘zda tutilmagan xavf-xatarlari natijasida yakson bo‘lishi yoki yo‘qotilishiga nisbatan qo‘rquv xis etganlar. Ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri – bu mulk egasi va tovar ishlab chiqaruvchining moddiy farovonligi uchun xavotirlanishining asosiy sababchisidir. Shu asosda moddiy zararni manfaatdor mulk egalari o‘rtasida birgalikda qoplash g‘oyasi yuzaga keldi. Ko‘rilgan zararni qoplashning ancha oddiy shakli natural sug‘urta bo‘lgan. Don, yem-xashak va boshqa bir turdagi oson taqsimlanadigan mahsulotlar hisobidan alohida talofat ko‘rgan dehqon xo‘jaliklariga moddiy yordam ko‘rsatilgan. Bunday sug‘urta, albatta, bir qancha chegaralangan bo‘lib, keyinchalik tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan o‘z o‘rnini pul shaklidagi sug‘urtaga berdi. Rivojlangan jamiyat sharoitida sug‘urta mulkchilikning barcha shakllarini, korxonalar, tashkilotlar, fuqarolar daromadlari va boshqa manfaatlari himoyasining asosiy vositasiga aylandi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlashda va aholini ko‘ngilsiz hodisalardan himoya qilishda sug‘urtaning o‘ziga xos muhim o‘rni bor. Sug‘urta ishlab chiqarishning zarur unsurlaridan biri sifatida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning muhim iqtisodiy dastaklaridan hisoblanadi. Sug‘urta bozori mulkchilikning deyarli barcha shakllarini tabiiy ofatlardan saqlashda, xilma-xil faloqatlar natijasida odamlarga yetkazilgan zararlarni qoplashda moddiy jihatdan yordam beradi.

Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar iqtisodiyotga, moliyaga, pul muomalasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi, iqtisodiy qarashlarda ijobiy fikrlarning shakllanishiga sabab bo‘ldi. Endilikda har bir xo‘jalik obyektining tashkilotchisi o‘z ixtiyoridagi mol-mulkdan samarali foydalanish uchun fidokorona harakat qilish bilan cheklanib qolmay, favqulodda va tasodifiy zararlarning natijasida yetkazilishi mumkin bo‘lgan kamomadlarni tiklash, ularning oldini olish tadbirlarini ko‘rishga ham intilmoqda. Shuning natijasida bozor iqtisodiyoti sharoitida sug‘urtaga bo‘lgan talab kuchaya boshladi. Prezidentimizning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida davlatni aql-idrok bilan boshqarish xalq boshiga tushgan xavf-xatarni kamaytirish va bartaraf etishdan iboratligini ko‘zda tutish lozimligiga amal qilib, sug‘urta sohasida faqat mamlakat miqyosida emas, balki tashqi munosabatlarda ham qator tadbirlar amalga oshirilganligi ko‘rsatib turibdi. Jumladan chet ellik investorlarga yordam berish maqsadida «O‘zbekinvest» eksport-import milliy sug‘urta kompaniyasi tashkil qilinib, AIG (AQSh) kompaniyasi bilan birga siyosiy xavf-xatarlardan sug‘urtalash bo‘yicha «O‘zbekinternest Interneyshl» qo‘shma sug‘urta kompaniyasi ta’sis etilgani qayd qilib o‘tildi. Shu bilan birga, tashqi sarmoyalarni ko‘proq jalb qilish maqsadida sug‘urtalashning tayanch stavkalari xalqaro amaliyotda qabul qilinganidan ancha past ekanligi ta’kidlandi. Sug‘urtaga tegishli bo‘lgan qayta taqsimlash munosabatlari bir tomondan sug‘urta fondini shakllantirish, ikkinchi tomondan shu fonddan sug‘urta qatnashchilarini ko‘rgan zararini qoplash bilan bog‘liqdir. Sug‘urta – ishlab chiqarish munosabatlarining zaruriy elementidir. U ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi moddiy zararlarni qoplash bilan bog‘liqdir. Normal takror ishlab chiqarish jarayonining muhim sharti uning uzliksizligi va to‘xtovsizligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning doimiy yangilanib borishi insonlarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda, shu jumladan rivojlangan jamiyatda ham mavjud ehtiyojlarini qondirish uchun zarurdir.

Agarda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshqa favqulodda hodisalarning (yong‘inlar, portlashlar, epidemiyalar va b. ) salbiy oqibatlari ta’sirida to‘xtasa yoki buzilsa, u holda jamiyat avvalo turli oldini olish tadbirlarini amalga oshirishga, mabodo ular ko‘zlangan natijani bermasa, u holda yetkazilgan moddiy zararni qoplashga, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning normal sharoitlarini qayta tiklashga majbur bo‘ladi. Inson va tabiiy ofatlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan asoslangan ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri, birinchi navbatda, tabiiy va boshqa ofatlarning salbiy oqibatlarini oldini olish, bartaraf qilish hamda yetkazilgan zararni so‘zsiz qoplash bo‘yicha insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni yuzaga keltiradi. Bu obyektiv munosabatlar insonlarning erishgan hayot darajasini saqlab qolishga bo‘lgan real va mavjud ehtiyojini aks ettiradi. Mazkur munosabatlarni alohida xususiyatlar ajratib turadi va ularning yig‘indisi ijtimoiy ishlab chiqarishni sug‘urtaviy himoyalash iqtisodiy kategoriyasini tashkil etadi. Sug‘urta iqtisodiy kategori sifatida moliya kategoriyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ammo, moliya to‘laligicha daromadlarni taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lsa, sug‘urta esa, faqatgina qayta taqsimlash munosabatlarinigina qamrab oladi. Sug‘urtaning xususiyatlarini ochib beruvchi belgilarini quyidagicha keltirishimiz mumkin: 1. Sug‘urtada to‘satdan, oldindan ko‘zda tutilmagan va yengib bo‘lmaydigan holatlar, ya’ni sug‘urta holatlari ehtimoli mavjudligi bilan asoslanuvchi qayta taqsimlash pul munosabatlari yuzaga keladi. 2. Sug‘urtada ko‘rilgan zararni sug‘urta ishtirokchilari, ya’ni sug‘urtalanuvchilar o‘rtasida qoplash amalga oshiriladi. Zararni bunday qoplash usuli zarar ko‘ruvchi xo‘jaliklar soni doimo sug‘urta ishtirokchilari sonidan kam bo‘lish ehtimolligiga asoslanadi, ayniqsa ishtirokchilar soni yetarlicha katta bo‘lganda. Zararni bunday qoplashni tashkil qilish uchun maqsadga yo‘naltirilgan sug‘urta fondi tashkil qilinadi. Bu fond sug‘urta ishtirokchilarining badallari hisobidan shakllantiriladi. Sug‘urta fondining mablag‘lari faqatgina uni tashkil

qilganlar o‘rtasida ishlatiladi, sug‘urta badalining hajmi esa, har bir qatnashchining zararni qoplashdagi ulushini bildiradi. Shuning uchun, sug‘urta qatnashchilarining doirasi qanchalik keng bo‘lsa, sug‘urta badalining hajmi shunchalik oz va sug‘urta ham samarali bo‘ladi. Agarda sug‘urtada millionlab sug‘urtalanuvchilar ishtirok etsa va yuz millionlab obyektlar sug‘urtalansa, u holda minimal badallar hisobiga maksimal zararlarni qoplash imkoni paydo bo‘ladi. 3. Sug‘urta zararlarni qoplashni hududiy birlik va ma’lum vaqt davomida amalga oshirishni ko‘zda tutadi. Bunda-yil davomida sug‘urtalanuvchi xo‘jaliklar o‘rtasida sug‘urta fondini hududlar bo‘yicha samarali qayta taqsimlash uchun yetarlicha katta hudud va anchagina sug‘urtalashga tegishli obyektlar talab qilinadi. Faqatgina mazkur shartga rioya qilish bilangina katta hududlarni qamrab oluvchi tabiiy ofatlar yetkazgan zararlarni qoplash imkoni bo‘ladi. Zararni sug‘urta yordamida qoplash ma’lum vaqt davomida amalga oshiriladi, chunki ixtiyoriy sug‘urta doimo muddat bilan chegaralanadi. Sug‘urta – bu uning qatnashchilari o‘rtasida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan maqsadli sug‘urta fondlarini badallar hisobidan shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan qayta taqsimlash munosabatlari yig‘indisi. Sug‘urtaning iqtisodiy mohiyatiga uning funksiyalari mos keladi. Ular sug‘urtani moliya tizimining bir bo‘g‘ini sifatida xususiyatlarini oydinlashtirishning tashqi shakllari hisoblanadi. Sug‘urtaning to‘rta funksiyasi mavjud: 1. Tavakkalchilik. 2. Oldini olish. 3. Jamg‘arma. 4. Nazorat. Asosiysi tavakkalchilik funksiyasi hisoblanadi, chunki sug‘urtaviy tavakkal zarar ehtimolligi sifatida talofat ko‘rgan xo‘jaliklarga pullik yordam ko‘rsatish bo‘yicha sug‘urtaning asosiy yo‘nalishi bilan bevosita bog‘liq. Aynan tavakkalchilik funksiyasining amal qilish doirasida sug‘urta ishtirokchilari

o‘rtasida bo‘lishi mumkin bo‘lgan sug‘urta hodisalari oqibatlari bilan bog‘liq pul shaklidagi qiymatning qayta taqsimlanishi ro‘y beradi. Oldini olish funksiyasi sug‘urta fondi mablag‘larining bir qismi hisobidan sug‘urta tavakkalchiligini kamaytirish bo‘yicha tadbirlarni moliyalashtirishga yo‘naltirilgan. Hayot sug‘urtasida sug‘urta kategoriyasi kredit kategoriyasi bilan hayotni ma’lum muddatgacha sug‘urtalash shartnomalari bo‘yicha mablag‘larni jamg‘arishda ancha yaqinlashadi. Hayot sug‘urtasi orqali pul mablag‘larini jamg‘arish oilaviy sharoitda sug‘urtaviy himoyaga bo‘lgan ehtiyoj bilan bog‘liqdir. Shu bilan sug‘urta jamg‘arish funksiyasini ham bajarishi mumkin. Sug‘urtaning nazorat funksiyasi sug‘urta fondini qat’iy maqsadli shakllantirilishi va uning mablag‘laridan to‘g‘ri foydalanishdan iborat. Mazkur funksiya yuqoridagi uch spetsifik funksiyalardan kelib chiqadi va konkret sug‘urta munosabatlarida ular bilan birga namoyon bo‘ladi. Nazorat funksiyasiga mos ravishda qonunchilik va instruktiv hujjatlar asosida sug‘urta amallarini to‘g‘ri bajarilishi ustidan moliyaviy sug‘urta nazorati amalga oshiriladi. 2. Sug‘urta bozori va uning mohiyati Sug‘urta bozori – bu sug‘urta holatlari ro‘y berganda jismoniy va huquqiy shaxslarni mulkiy mafaatlarini sug‘urtalanuvchilarning pul mablag‘lari hisobidan himoya qilishda aks etuvchi sug‘urta xizmatlari oldi-sotdisi bo‘yicha iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi. Sug‘urta bozorini amal qilishining asosiy sharti sug‘urta xizmatlariga ehtiyoj (talab) va bu ehtiyojlarni qondirishga layoqatli sug‘urtalovchilarning mavjudligidir. Sug‘urta bozori tarkibiy jihatdan tashkiliy-huquqiy va hududiy aspektlari bo‘yicha bo‘linishi mumkin. Tashkiliy-huquqiy jihatdan aksioner, birgalikdagi, xususiy va davlat sug‘urta tashkilotlaridan iborat bo‘ladi.

Hududiy jihatdan esa milliy, mintaqaviy va xalqaro sug‘urta bozorlariga bo‘linadi. Milliy sug‘urta bozori biron-bir mamlakat hududidagi sug‘urta muassasalarini va ularning faoliyatini qamrab oladi. Bunga O‘zbekiston sug‘urta bozorini misol qilib olishimiz mumkin, Hozirgi kunda milliy sug‘urta bozorimizda o‘ttiz dan ortiq sug‘urta tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ulardan eng yiriklari davlat mulki ishtirokidagi sug‘urta kompaniyalari bo‘lib, ular «O‘zbekinvest» EIMSK, «O‘zagrosug‘urta» DASK, «Kafolat» DASK va «Madad» sug‘urta agentliklaridir. Bulardan tashqari bir nechta chet el kompaniyalari bilan hamkorlikda tashkil etilgan, xususiy sug‘urta kompaniyalari ham o‘z faoliyatlarini olib bormoqdalar. Jahondagi eng yirik sug‘urta bozori Amerika Qo‘shma Shtatlarinikidir. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda yig‘iladigan sug‘urta tushumlarining kariyib qirq foizdan ortig‘i AQSh xissasiga to‘g‘ri keladi. Mintaqaviy sug‘urta bozori deganda savdo-iqtisodiy va boshqa jihatlardan o‘zaro yaqin munosabatda bo‘lgan bir nechta mamlakatlar hududlarini qamrab oluvchi bozor tushuniladi. Xalqaro sug‘urta bozori sifatida dunyo miqyosida sug‘urta faoliyatini olib boruvchi mamlakatlarning sug‘urta bozori tushuniladi. Sug‘urta bozori bozor munosabatlari subyektlarining mustaqilligini, ularning sug‘urta xizmatlari oldi-sotdisi bo‘yicha teng huquqli hamkorligini ko‘zda tutadi. Sug‘urta bozorining subyektlari quyidagilardan iborat: 1. O‘z manfaatlaridan kelib chiqib sug‘urta himoyasi bo‘yicha xizmatlarni sotib oluvchilar (sug‘urta qildiruvchilar). 2. Bunday xizmatlarni ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar (sug‘urtalovchilar). 3. Mazkur shaxslar o‘rtasidagi vositachilar (Sug‘urta agentlari va brokerlari). 4. Sug‘urtalangan shaxslar (sug‘urtalanuvchilar). 5. Manfaatdor shaxslar (naf oluvchilar). 6. Uchinchi shaxslar.

Ichki sug‘urta bozorini moliyaviy tarkibini sug‘urta tashkilotlarining moddiy va moliyaviy resurslari tashkil qiladi. Sug‘urta bozorining asosiy vazifasi sug‘urta xizmatlariga talabni shakllantirish (marketing, reklama), shartnomalar tuzish va sug‘urta polislarini sotish, maqsadga muvofiq va egiluvchan tarif siyosatini olib borish, o‘z infratuzilmasini tartibga solish hisob-lanadi. Bozorning tashqi o‘rami bu – bozorning ichki tizimini qamrab turuvchi va unga ta’sir o‘tkazuvchi birgalikda harakat qiluvchi kuchlar tizimi (davlatning iqtisodiy siyosati, moliyaning inflyatsion holati, valyuta kursi va b.). 3. Sug‘urtaning turkumlanishi Sug‘urta ixtisoshlashtirilgan sug‘urta tashkilotlari tomoni-dan amalga oshiriladi. Ular davlat va nodavlat tashkilotlar bo‘lishi mumkin. Ularning faoliyat doirasi ichki, tashqi yoki aralash sug‘urta bozorlarini qamrab olgan bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga rivojlangan sug‘urta bozori sharoitida ham davlat ichkarisida, ham chetda amalga oshirilishi mumkin. Bu sug‘urtaning tashkiliy turkumlanishidir. Ammo, sug‘urta munosabatlarining mazmuni sug‘urta obyekti va xavf-xatar turlari bo‘yicha turkumlanishi yordamida namoyon bo‘ladi. Sug‘urta sug‘urtalanuvchilarning turli toifalarini qamrab oladi. Uning shartlari sug‘urta mas’uliyatining hajmlari bo‘yicha farq qiladi; u qonun kuchida va ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi mumkin. Sug‘urta munosabatlarining turlichaligini tartibga solish va o‘zaro bog‘liq yagona tizimni shakllantirish uchun sug‘urtani turkumlash zarurdir. Sug‘urtaning turkumlanishi natijasida bo‘g‘inlar hosil bo‘ladi. Barcha bo‘g‘inlar shunday joylashganki, har bir navbatdagi bo‘g‘in avvalgisining tarkibiy qismi hisoblanadi. Yuqori bo‘g‘in sifatida – soha, o‘rta bo‘g‘in – tarmoq , quyi bo‘g‘in – sug‘urta turlari hisoblanadi. Reklama

Sug‘urtani sohalarga bo‘lish asosida ularning obyektlari bo‘yicha farqlanishi yotadi. Bu omilga mos ravishda barcha sug‘urta munosabatlari yig‘indisini to‘rtta sohaga bo‘lish mumkin: 1. Mulkiy sug‘urta. 2. Fuqarolar hayot darajasi sug‘urtasi. 3. Javobgarlik sug‘urtasi. 4. Tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasi. Mulkiy sug‘urtada obyekt bo‘lib moddiy qiymatliklar hisoblanadi; fuqarolar hayot darajasi sug‘urtasida – ularning hayoti, sog‘ligi, mehnatga layoqati; javobgarlik sug‘urtasida obyekt bo‘lib sug‘urtalanuvchilarning turli javobgarliklari, mas’uliyatlari, majburiyatlari hisoblanadi; tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasida esa, obyekt vazifasini tadbirkorlik ishlari bo‘yicha turli tavakkalchiliklar bajaradi Biroq, sug‘urtani yuqorida sanab o‘tilgan sohalarga bo‘linishi korxonalar, tashkilotlar va fuqarolarning sug‘urtani amalga oshirish imkoniyatlarini beruvchi aniq sug‘urta manfaatlarini ochib bera olmaydi. Bu manfaatlarni aniqlashtirish maqsadida sug‘urta sohalarini sug‘urta tarmoqlari va turlariga bo‘lish zarur. Mulkiy sug‘urta mulkchilik shakli va sug‘urtalanuvchilar toifalaridan kelib chiqib, bir nechta tarmoqlarga bo‘linadi: davlat korxonalari mulki sug‘urtasi, jamoa xo‘jaliklari, ijarachilar, shirkatlar, xissadorlik jamiyatlari va jamoatchilik tashkilotlari mulki sug‘urtasi hamda fuqarolar mulki sug‘urtasi. Fuqarolarning hayot darajasi sug‘urtasi ikkita tarmoqka ega: ishchilar, xizmatchilar va jamoa xo‘jaliklari a’zolarining ijtimoiy sug‘urtasi hamda fuqarolar shaxsiy sug‘urtasi. Javobgarlik sug‘urtasi esa quyidagi tarmoqlarga ega: qarz sug‘urtasi hamda yetkazilgan zararni qoplash sug‘urtasi. Bu fuqarolik javobgarligi sug‘urtasi ham deb yuritiladi. Tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasida ikkita tarmoq mavjud: daromadlarni bevosita hamda bilvosita yo‘qotilish tavakkalchiliklari sug‘urtasi. Su‘urta obyekti

Sug‘urtalanuvchilarni sug‘urtalovchilar bilan sug‘urta munosabatlariga kirishi va sug‘urtalanuvchilarga qulaylik yaratish maqsadida sug‘urta tarmoqlarini konkret sug‘urta turlariga bo‘lish zarurati paydo bo‘ladi. Mulkiy sug‘urtaning bunday konkret turlariga qurilmalar, chorva hayvonlari, ro‘zg‘or buyumlari, transport vositalari, qishloq xo‘jalik ekinlari hosili va boshqa turli xo‘jalik kategoriyalari sug‘urtasi misol bo‘la oladi. Ijtimoiy sug‘urtaning kokret turlariga pensiya va turli nafaqalar sug‘urtasi kiradi. Shaxsiy sug‘urta bo‘yicha sug‘urtaning quyidagi turlari amalga oshiriladi: hayotni aralash sug‘urtasi, o‘lim holati va mehnatga layoqatini yo‘qotishdan sug‘urtalash, bolalar sug‘urtasi, qo‘shimcha pensiya sug‘urtasi, baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash va boshqalar. Javobgarlik sug‘urtasi bo‘yicha – kreditni yoki boshqa qarzlarni qaytara olmaslikdan sug‘urtalash, yuqori xavf-xatar manbalari egalarining fuqarolik javobgarligi sug‘urtasi, xo‘jalik faoliyati jarayonida zarar yetkazish holati bo‘yicha fuqarolik javobgarligi sug‘urtasi va boshqalar. Tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasi dastgohlarni to‘xtab qolishi, savdodagi to‘xtalishlar natijasida zarar qurish yoki foyda ololmaslik sug‘urtasi, yangi texnika va texnologiyalarni qo‘llash tavakkalchiliklari sug‘urtasi va boshqa turlarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasining sug‘urta faoliyati to‘g‘risidagi yangi qonunchiligida sug‘urta sohalari va turlariga ham tushuntirishlar berib o‘tilgan. Unga ko‘ra sug‘urta quyidagi sohalarga bo‘linadi: hayotni sug‘urta qilish (jismoniy shaxslarning hayoti, sog‘lig‘i, mehnat qobiliyati va pul ta’minoti bilan bog‘liq manfaatlarini sug‘urta qilish, bunda shartnoma bo‘yicha sug‘urtaning eng kam muddati bir-yilni tashkil etadi hamda sug‘urta pullarining sug‘urta shartnomasida ko‘rsatib o‘tilgan oshirilgan foizni o‘z ichiga oluvchi bir martalik yoki davriy to‘lovlarini (annuitetlarni) qamrab oladi);

umumiy sug‘urta (shaxsiy, mulkiy sug‘urta, javobgarlikni sug‘urta qilish hamda hayotni sug‘urta qilish sohasiga taalluqli bo‘lmagan boshqa sug‘urta turlari). Sug‘urta tavakkalchiliklari yoki ular guruhlarining va ular bilan bog‘liq majburiyatlarning umumiy xususiyatlariga muvofiq sug‘urta sohalari sug‘urta turlariga (klasslariga) bo‘linadi. Sug‘urta turlari (klasslari) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 27-noyabrdagi 413-sonli «Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorining 1-ilovasida sug‘urta faoliyatining klassifikatori berilgan bo‘lib, unga muvofiq hayotni sug‘urta qilish sohasi 4 ta klassga va umumiy sug‘urta sohasi 17 ta klassga ajratilgan. Turkumlanishning barcha bo‘g‘inlari sug‘urtani amalga oshirish shakllarini qamrab oladi, ya’ni majburiy va ixtiyoriy . Majburiy sug‘urtani amalga oshirish huquqiga davlat sug‘urta tashkilotlari egadirlar. Shu bilan birga sug‘urta tashkilotlari majburiy sug‘urta qilinishi lozim bo‘lgan obyektlarning but saqlanishi ustidan nazorat o‘rnatishga haqlidirlar. Majburiy sug‘urtani ajratib turuvchi tamoyillar quyidagilar. 1. Majburiy sug‘urta qonun yo‘li bilan o‘rnatiladi. Shunga mos ravishda sug‘urta qildiruvchi tegishli obyektlarni sug‘urtalashga, sug‘urtalovchilar esa, sug‘urta hodisalari ro‘y berganda tegishli sug‘urta to‘lovlarini to‘lashga majburdirlar. Qonunchilik odatda quyidagilarni belgilab beradi:  majburiy sug‘urtalanishi lozim bo‘lgan obyektlar tarkibini;  sug‘urta javobgarligi hajmini;  sug‘urta ta’minoti darajasi va me’yorlarini;  tarif stavkalari miqdorlari va ularni o‘rnatish tartibini;

 sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchilarning asosiy huquq va majburiyatlarini. 2. Qonunda ko‘rsatilgan majburiy sug‘urta obyektlarini yoppasiga sug‘urtaga qamrab olish. Buning uchun sug‘urta organlari mamlakatda har-yili sug‘urtalangan obyektlarni, hisoblangan sug‘urta badallarini va ularni o‘rnatilgan muddatlarda undirilishini hisobga olib boradilar. 3. Qonunda ko‘rsatilgan obyektlarga majburiy sug‘urtaning avtomatik ravishda qo‘llanilishi. Sug‘urtalanuvchi xo‘jalikda sug‘urtaga tegishli yangi obyekt paydo bo‘lganligi haqida sug‘urta organlariga xabar berishi shart emas. Bu mulk sug‘urta sohasiga avtomatik ravishda qo‘shiladi. Navbatdagi ro‘yxatga olish davrida hisobga olinadi va sug‘urtalanuvchiga to‘lanishi kerak bo‘lgan sug‘urta badallari ko‘rsatiladi. 4. Majburiy sug‘urtani sug‘urta badallari to‘lanishidan qat’iy nazar amal qilishi. Agarda sug‘urta qildiruvchi tegishli sug‘urta badallarini to‘lamagan hollarda, badallar sud orqali undirib olinishi mumkin. Sug‘urta badallari to‘lanmagan mulkni talofat ko‘rishi yoki shikastlanish hollarida sug‘urta to‘lovlari to‘lanaveradi, faqatgina sug‘urta badallari bo‘yicha qarz va kechiktirilgan kunlar uchun jarima summasi ushlab qolinadi. 5. Majburiy sug‘urtaning muddatsizligi. Majburiy sug‘urta sug‘urtalanuvchi sug‘urtalangan obyektdan foydalanish davrining to‘la qismida amal qiladi. Mulkni boshqa shaxsga o‘tishi bilan ham sug‘urta to‘xtatilmaydi. U faqatgina sug‘urtalangan mulk to‘la talofat ko‘rgandagina o‘z kuchini yo‘qotadi. 6. Majburiy sug‘urta bo‘yicha sug‘urta ta’minotining me’yorlashtirilishi. Sug‘urtaviy baholash va sug‘urtaviy qoplash tartibini soddalashtirish maqsadida sug‘urta bahosiga nisbatan foizlarda yoki bir obyektga so‘mlarda sug‘urta ta’minotining me’yorlari belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasining «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq tomonlarning xohish-irodasiga ko‘ra amalga oshiriladigan sug‘urta ixtiyoriy sug‘urta hisoblanadi.

Ixtiyoriy sug‘urtaning shartlari tomonlarning kelishuviga asosan belgilanadi. Sug‘urtalanuvchi va sug‘urtalovchining huquqlari hamda burchlari, shuningdek, har bir sug‘urta turining aniq shartlari tegishli sug‘urta shartnomalari bilan belgilab quyiladi.

Sug‘urtaning ixtiyoriy shakli quyidagi tamoyillar asosida qurilgan. 1. Ixtiyoriy sug‘urta qonun asosida va ixtiyoriy ravishda amal qiladi. Qonun ixtiyoriy sug‘urtaga tegishli obyektlarni va sug‘urtaning umumiy shartlarini belgilab beradi. Konkret shartlar esa sug‘urtalovchilar tomonidan ishlab chiqiladigan sug‘urta qoidalari orqali tartibga solinadi. 2. Sug‘urtada ixtiyoriy qatnashish to‘la holda faqat sug‘urtalanuvchilar uchun xarakterlidir. Agar sug‘urtalanuvchining xohishi sug‘urta qoidalariga zid kelmasa, sug‘urtalovchi obyektni sug‘urta qilishdan bosh tortish huquqiga ega emas. Bu tamoyil sug‘urtalanuvchining birinchi talabi bo‘yicha sug‘urta shartnomasi tuzilishini kafolatlaydi. 3. Ixtiyoriy sug‘urtani tanlab qamrab olishi. Barcha shaxslar ham unda ishtirok etish istagini bildiravermaydilar. Bundan tashqari, shartnomalar tuzishda sug‘urta shartlari bo‘yicha chegaralashlar ham amal qiladi. 4. Ixtiyoriy sug‘urta doimo sug‘urta muddati bilan chegaralanadi. Bunda muddatning boshlanishi va tugashi shartnomada qat’iy kelishib olinadi. Shundan kelib chiqib, sug‘urta qoplamasi yoki sug‘urta summasi sug‘urta holati faqatgina sug‘urta davrida sodir bo‘lgandagina to‘lanadi. Ixtiyoriy sug‘urtaning uzluksizligini faqatgina yangi muddatga qayta shartnoma tuzish yo‘li bilangina ta’minlash mumkin. 5. Ixtiyoriy sug‘urta faqatgina bir martalik yoki davriy sug‘urta badallari to‘langandagina amal qiladi. Ixtiyoriy sug‘urta shartnomasining kuchga kirishi bir martalik yoki birinchi sug‘urta badalini to‘lanishi bilan asoslanadi. Uzoq muddatli sug‘urta bo‘yicha navbatdagi badalning to‘lanmasligi natijasida shartnomaning amal qilishi to‘xtaydi. 6. Ixtiyoriy sug‘urta bo‘yicha sug‘urta ta’minoti sug‘urtalanuvchi istagidan kelib chiqadi. Mulkiy sug‘urta bo‘yicha sug‘urtalanuvchi sug‘urta summasini sug‘urta bahosi chegarasida belgilashi mumkin. Shaxsiy sug‘urta bo‘yicha sug‘urta summasi shartnomada tomonlar kelishuvi orqali belgilanadi.

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

Похожие

Sug‘urta, moliyaviy bozorlar va institutlar

Moliyaviy nazoratning mohiyati va funksiyalari.

Moliyaviy risklarning mohiyati va ahamiyati

Makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy darajada risklarni boshqarish Sug‘urta risklarni boshqarishning muhim usuli

Sug‘urtaning asosiy tushunchalari va tamoyillari