Moliyaviy nazoratning mohiyati va funksiyalari. - Экономика - Рефераты

Moliyaviy nazoratning mohiyati va funksiyalari.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Moliyaviy nazoratning mohiyati va funksiyalari. Reja: 1.. Moliyaviy nazoratni amalga oshirish prinsiplari. 2..Moliyaviy nazoratni amalga oshirishning shakllari va usullari.

Moliyaning boshqa iqtisodiy kategoriyalardan uziga xosligi uning iqtisodiy kategoriya sifatida nazorat funksiyasini bajarishi hisoblanadi. Pul daromadlari va fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning instrumenti hisoblanuvchi moliya taqsimlash jarayonini obyektiv aksettirib beradi. Moliyaning nazorat funksiyasi markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini tashkil qilinishi va ulardan maqsadli foydalanish bo‘yicha YAIMni taqsimlanish jarayonida paydo buladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy nazorat ijtimoiy va xususiy takror ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz rivojlanishi, ilmiy texnik tarakkiyotni tezlashuvi, iqtisodiyotning barcha soxalarida sifat kursatkichlarini yaxshilanishini ta’minlashga yunaltirilgandir. Moliyaviy nazorat ishlab chiqarish va noishlab chiqarish soxalarini hamrab oladi. Chunki moliyaning taqsimlash obyekti YAIM hisoblanib YAIM umumity tarzda 2 qismdan tashkil topadi: Moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarish soxalari. Moliyaviy nazorat jamiyat iqtisodiyotidagi iqtisodiy samaradorlikni rag‘batlantirish, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan okilona foydalanish, noishlab chiqarish xarajatlarini imkoniyat darajasida iqtisod qilishga yunaltirilgan. Moliyaviy nazoratning muhim vazifalaridan biri moliyaviy masalalar bo‘yicha qonunchilikka rioya qilish, xujalik subyektlarining budjet tizimi, kredit tizimi, soliq tizimi hamda korxona va tashkilotlar bilan zaro hisob kitoblar va tulovlar bo‘yicha uzaro moliyaviy majburiyatlarga aniq rioya qilishni tekshirish hisoblanadi. Moliyaviy nazorat odatda 2 asosiy jihatlarda kurib utiladi: 1) Barcha iqtisodiy subyektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya qilishini nazorat qilish uchun tashkil qilingan maxsus nazorat organlarining faoliyati.

2)Moliyaviy operatsiyalarni maqsadga muvofikligi va samaradorligini ta’minlash maqsadidagi makro va mikrodarajalarda moliyaviy boshqaruv va pul okimlarini boshqarishning ajralmas elementi sifatida. Ikkala jihati ham uzaro bog‘liq bulib, ular uzlarining amalga oshirish maqsadlari, usullari va nazorat subyektlari bilangina farklanadilar. Agar birinchi jihatda nazoratning xukukiy va miqdoriy tomonlari hamrab olinsa ikkinchi holatda asosiy e’tibor moliyaviy nazoratning analitik tomonlariga karatiladi. Iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazorat 2 uzaro amal kilvchi soxalarga bulinadi: Davlat moliyaviy nazorati va nodavlat moliyaviy nazorati. Davlat moliyaviy nazorati – Davlatning asosiy qonuniga asoslanuvchi davlat xokimiyati va boshqaruv organlari xukukiy-iqtisodiy faoliyatining kompleks va maqsadli yunaltirilgan tizimidir.Moliyaviy nazoratni tashkil qilishdagi aniqlovchi rolni mamlakatnng konstitutsiyasi uynaydi. Moliyaviy nazoratning xukukiy reglamenti davlatlarning turlariga, uniggsh ijtimoiy-siyosiy uskurtmasiga, iqtisodiy rivojlanish darajasiga, mulk munosabatlariga bog‘liqdir. Davlat moliyaviy nazorati mamlakat mikyosida yaratilgan yalpi milliy mahsulotni qiymat nisbatlarida taqsimlashni hamrab oladi. Davlat moliyaviy nazorati davlat pul fondlarini shakllanishi va undan foydalanish bilan bog‘liq davlat pul resurslari okimlarini muvofiklashtiradi. Davlat nazoratchilariga davlat sektorida amalga oshiriladigan taftish va tekshirish bilan birga agar xususiy va korporativ sektorda nazorat utkaziladigan obyekt umummilliy iqtisodiy manfaatlariga ega bulsa taftish va tekshirish xukuki beriladi. Nodavlat moliyaviy nazorati ichki(ichki firma, korporativ) va tashki(auuditorlik) nazoratlariga bulinadi. Nazoratning davlat va nodavlat turlari utkazish usullariga kura uxshash bulishi bilan birgalikda oxirgi maqsadlari bo‘yicha bir biridan keskin fark kiladi. Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi- davlat gaznasi uchun pul resurslarini maksimal darajada tushishini nazorat qilish va davlat xarajatlarini minimal

ravishda amalga oshirishni nazorat qilish ya’ni tejamkorlikka rioya qilish hisoblanadi. Nodavlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi esa- xujalik subyektlari tomonidan davlat hisobiga soliqlar va boshqa iqtisodiy agentlarga qilinadigan xarajatlarni minimallashtirish hisobiga quyilgan kapitallar hisobiga foyda normasini oshirish hisoblanadi. Moliyaviy nazorat tizimi va uning prinsiplari. Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazorat tizimlari quyidagi elementlarni uz ichiga oladi.: Mamlakat prezidenti yoki qonun chiqaruvchi organiga bevosita buysinuvchi bosh revizor- auditor maxhamasi. Mazkur maxhamaning bosh maqsadi – davlat mablag‘lari jamlanishi va sarflanishi ustidan umumiy nazorat utkazish hisoblanadi. Davlatning soliqli daromadlarini shakllanishini nazorat kiluvchi prezidentga va xukumatga buysinuvchi vakolatli organ. Hisobot xujjatlarini tug‘riligi va moliyaviy operatsiyalarni qonuniyligini tekshiruvchi tijorat asosida faoliyat yurituvchi nodavlat moliyaviy nazorati xizmati. Asosiy vazifasi xarajatlarni hamaytirish, moliyaviy okimlarni otimallashtirish va foydani kupaytirish hisoblanuvchi ichki nazorat xizmati. Ma’muriy buyrukbozlik tizimi sharoitida moliyaviy nazoratni tashkil qilish shakllari va maqsadi boshqaruvchi ma’muriyat manfaatlariga buychunar edi. Davlat nazorati global xarakter kasb etib fiskal maqsadlarda amalga oshirilar edi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv tizimida bulgani kabi nazorat tizimlarini xukukiy asoslari uzgarmokda. Bunday sharoitda nazorat vertikal tizimdan gorizontal ustkurtma asosida shakllantirilmokda. Ammo xar qanday ijitimoiy iqtisodiy tuzum sharoitida ham davlat nazorati saklanib kolishi va umumiy nazorat tizimlari tarkibida uziga xos salmokga ega bulishi mukarrar hol hisoblanadi. Modomiki mulkchilikning aksionerli va xususiy shakllari rivojlanar ekan, davlat nazoratchilarini faoliyati iqtisodiy tizimda uziga tomonlari bo‘yicha uringa ega

buladi. Chunonchi, boozor iqtisodiyoti kiyinchiliklari nazorat usullarining samarasizligida ham uz aksini topadi. Davlat mablag‘larining defitsitni koplashga yetishmasligi bilan bog‘liq moliyaviy muammolar fakatgina iqtisodiy usullar bilan emas ma’lum darajada ma’muriy usullar bilan ham ma’lum darajada xal qilinadi. Bunda moliyaviy intizomga rioya kilmaslik, soliq tulovlari bo‘yicha qonunchilikni buzilish va bosh iqtisodiy korrupsiya uchun kattik moliyaviy sanksiyalar joriy etish vositasida ham ma’lum darajada moliyaviy intizomni ta’minlash mumkin. Ammo bu usul xususiy kapitalning ishbilarmon faolligini pasaytiradi. 4. Moliyaviy nazoratni amalga oshirish prinsiplari. Mamlakatlarning demokratik prinsiplarda rivojlanishi ijro etuvchi xokimiyat organlarining muhammal nazorat utkazishga va shunga muvofik ravishda professonal nazorat xizmatini sifatini ustirishga ehtiyoj sezdiradi. Boshqa tomondan, bozor rakobatini kuchayishi korxonalar uchun maxsus investitsion banklar, konsultatsion firmalar yollash hisobiga ichki moliyaviy nazorat usullarini kuchaytirishga majbur kiladi. Jaxon hamjamiyati kup yillik tajribalari asosida davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishning asosiy prinsiplarini ishlab chikdi. Mazkur prinsiplar INTOSAIning LIMA deklaratsiyasidauz aksini topdi. Bunga mustakillik, obyektivlik, asoslilik va oshkoralik kabi universal prinsiplar kiritiladi. Nazoratning mustakillik prinsipi nazorat kiluvchi organlarning moliyaviy, xukukiy mustakilligini ta’minlanishini kuzda tutiladi Obyektivlik va asoslilik prinsiplarida amaldagi qonunchilikka nazoratchilarning suzsiz rioya qilishi, nazoratchilarningtaftish ishlarini amalga oshirish andozalari bo‘yicha ish faoliyatining yuqori proifessional darajalarda amalga oshirishi kuzda tutiladi.

Oshkoralik prinsipida davlat nazoratchilarini ijtimoiy va ommaviy axborot vositalari bilan doimiy alokalarini kuzda tutiladi. Mazkur asos prinsiplardan kuprok amaliy xarakter kasb etuvchi quyidagi prinsiplar ajralib chikadi: - natijaviylik; - nazorat subyektlarini sotilmaslik prinsipi; - axborotlarning asoslanganligi va isbotliligi; - moliyaviy jinoyati bo‘yicha gumon qilinayotgan shaxsning sudgacha aybsiz deb faraz qilinishi; - turli nazorat organlarining uzaro kelishuvchanligi. Moliyaviy nazorat tizimlariga daxldor qonunlar kabul qilishdla davlatlar yuqoridagi prinsiplar hisobga olinishi lozim.Xar bir mamlakatda bulgani kabi Uzbekiston respublikasida ham nazorat faoliyati bo‘yicha qonunlar mavjuddir. Davlat moliyaviy nazoratining asosiy usullari- kompleks taftish va mavzuli tekshirish hisoblanadi. Taftish va tekshirish utkazish uslublari nazoratchilar oldidagi aniq vazifalarga bog‘liqdir. Agar taftish moliyaviy operatsiyalarni qonuniyligi, tug‘riligi va tegishli moliyaviy axborotlar ishonchliligini nazorat qilishni kuzda tutsa, tekshirishning maqsadi moliyaviy resurslarni rejalashtirish va foydalanish jarayonlarining barcha bosqichlarida ularni boshqarish sifatini nazorat qilish, amalga oshirilgan moliyaviy operatsiyalarni samaradorligi va maqsadga muvofikligini baholash hisoblanadi. 1. Nazoratning natijaviyligi nafakat davlat nazoratchilarining professionallik darajasiga va mustakil auditorlarga bog‘liq balki, amalga oshiriladigan taftish va tekshirish ishlarining tartibiga bevosita bog‘liqdir. Kompleks taftish utkazishni umumiy kabul qilingan tartibi nazorat organlarining quyidagi bosqichma bosqich faoliyatini uz ichiga oladi:

- tovar material qiymatliklarning mavjudligi va saklanganligini, tugallanmagan ishlab chiqarish, yarimfabrikatlar, ofis va boshqa jixozlar, pul mablag‘lari va hisob kitoblarni inventarizatsiya qilish; - xujjatlarni tug‘ri rasmiylashtirilganligini ogzaki tekshirish(xujjat rekvizitlarini tug‘ri va tulik tuldirilganligi, xujjatlarni tekshirishda urnatilgan meyorlar muvofikligi, sifatsiz shakllantirilgan xujjatlarni aniqlash). - moliya-xujalik operatsiyalarini xujjatlarda tulik va tug‘ri aks ettirilishini tekshirish. Birlamchi yozuv bo‘yicha taksirovka(yigma miqdor kursatkichlarni tekshirish) va kontirovka(buxgalteriya hisobi korrespondensiyalarini tug‘riligini tekshirish) amalga oshiriladi. Hisob registrlarida, qayta ishlov jadvallarda, jurnal orderlarda, bosh daftarda va boshqalarda buxgalteriya yozuvlarinitug‘ri va tulik aks ettirilganligi tekshiriladi; - hisob kitob kursatkichlarini tug‘ri xisolanishini tekshiriladi(ish haqi, soliqlar, amortizatsiya summalari,zaxiralar, kreditlar uchun foizlar va boshqalar); mamlakat qonunchiligida kursatib utilgan buxgalteriya,moliyaviy, soliq, statistik, sug‘urta, kredit va boshqa hisobolarni shakllantirishning tug‘riligi tekshiriladi. Nazoratning boshqa shakllari masalan, xujjatli mavzuli tekshirish muvofik keluvchi maxhama, firma ma’muriyati tomonidan aniqlanadigan taribda amalga oshiriladi(ichki nazorat amalga oshirilganda). 2. Moliyaviy nazoratning natijaviyligi moliyaviy koidabuzarlik uchun joriy qilingan jarimalarga bevosita bog‘liqdir. Jaxon amaliyotida moliyaviy nazoratni 2 asosiy modeli mavjuddir. Anglo-sakson modeli asosidagi moliyaviy nazorat utkazuvchi mamlakatlarda nazorat organlarining faoliyati utkazilgan tekshiruv(taftish) natijalari haqidagi hisobotlarni tayyolash bilan chegaralanadi. Moliyaviy koidabuzarliklar bo‘yicha jarimalar haqidagi masalalar ma’muriy va sud organlarida kurib utiladi.

Fransuz modeli asosida ish yurituvchi mamlakatlarda esa moliyaviy nazoratni utkazishda nazorat organlari bir kancha sud funksiyalarini ham ijro etadilar ya’ni moliyaviy koidabuzarliklar bo‘yicha shaxsning aybdorlik darajasini aniqlash xukukiga, moliyaviy zararlarni koplashni talab qilish xukuklariga ega buladilar. 5.Moliyaviy nazoratni amalga oshirishning shakllari va usullari. Moliyaviy nazoratning shakllari quyidagi mezonlar bo‘yicha tasniflanadi: Amalga oshirish tartibi bo‘yicha- majburiy(tashki), tashabbusli(ichki) nazorat; Utkazish muddati bo‘yicha- dastlabki, joriy(operativ), sungi nazorat; Nazorat subyektlari bo‘yicha- Prezident, xukumatning qonun chiqaruvchi va Mahalliy uz-uzini boshqaruv organlarining nazorati, moliya krdit organlarining nazorati, ichki firma va auditorlik nazorati. Nazorat obyektlari bo‘yicha- budjet nazorati, budjetdan tashqari fondlar nazorati, soliq nazorati, valyuta nazorati, kredit nazorati, sug‘urta nazorati, investitsion nazorat, pul massasi ustidan nazorat. Yuqorida kurib utilgan nazoratning shakllari bo‘yicha moliyaviy nazorat bir kator usullarda amalga oshiriladi. Nazorat utkazish usullari quyidagilardan ibortadir: -tekshirish; -tadkik qilish; -nazorat; -moliyaviy holatni taxlil qilish; -kuzatish(monitoring); -taftish. Jismoniy va yuridik shaxslar moliyaviy faoliyati bo‘yicha majburiy nazorat mamlakatlarning qonunchiligi asosida amalga oshiriladi. Bunday nazorat turlariga masalan quyidagilar kiritiladi, soliq tekshiruvchilari,budjet mablag‘laridan maqsadli foydalanish nazorati,korxonalar va tashkilotlar moliyaviy- buxgalterlik

hisobotlari ma’lumotlarini majburiy auditorlik tasdiklari bo‘yicha moliyaviy nazorat va boshqalar. Tashabbusli(ichki) moliyaviy nazorat moliyaviy qonunchilikdan kelib chikadi ammo taktik va strategik maqsadlarga erishish uchun moliyaviy boshqaruvning ajralmas qismi hisoblanadi. Dastlabki moliyaviy nazoratmoliyaviy operatsiyalar amalga oshirilgunga kadar utkaziladiva moliyaviy koidabuzarliklar buyitcha ogoxlantirishlarda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. U asosan mablag‘larni iqtisod kilmasdan va samarasiz sarflanishini oldini olish uchun qilinadigan xarajatlarni asoslanganligini moliyaviy baholashni kuzda tutadi. Bunday nazoratga misol sifatidamakrodarajada mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishini makroiqtisodiy kursatkichlari prognozi asosida turli darajadagi budjetlarni tuzish va tasdiklash, budjetdan tashqari fondlarni moliyaviy rejasini shakllantirish jarayonlarini kurib utishimiz mumkin. Mikrodarajada- moliyaviy reja va smeta, kredit va kassa buyuurtmalari, biznes rejaning moliyaviy bulimlari, prognoz balanslarni tuzish, va boshqalarni ishlab chiqish jarayonlaridir. Joriy(operativ) moliyaviy nazorat pulli shartnomalar, moliyaviy operatsiyalar, ssudalar berishva subsidiyalar berish vaktlarining uzida amalga oshiriladi. Joriy moliyaviy nazorat mablag‘larni olish va xarajat qilishda bulishi mumkin bulgan suistemolchiliklardan ogoxlantiradi, moliyaviy intizomva pul hisob kitoblarni uz vaktida amalga oshirishga rioya qilishni muvofiklashtiradi. Bunda asosiy rolni buxgalterlik xizmati uynaydi. Sungi moliyaviy nazorat moliyaviy hisobotlar va buxgalterlik xujjatlarini taxlil va taftish qilish yuli bilan amalga oshiriladi. Sungi moliyaviy nazorat iqtisodiy subyektlarning moliyaviy faoliyati natijalarini, taklif qilingan moliyaviy strategiya samaradorligini baholash, moliyaviy xarajatlarni bashorat qilingan kursatkichlar bo‘yicha solishtirishni kuzda tutadi.

Hisobot xujjatlari asosidagi tekshirishni utkazish jarayonida moliyaviy faoliyatning aloxida masalalari kurib utiladi va aniqlangan koidabuzarliklarni bartaraf etish tadbirlari mulljallanadi. Tadkik qilish tekshirishdan farkli ravishda iqtisodiy subyektning moliyaviy holati va rivojlanish istikbollari imkoniyatlarini aniqlash uchun uning moliyaviy-iqtisodiy kursatkichlarini keng spektrini hamrab oladi. Doimiy nazorat u yoki bu moliyaviy faoliyat turlari uchun litsenziya olgan iqtisodiy subyektlarni nazorat kiluvchi organlar tomonidan amalga oshirilib, urnatilgan koida va meyorlarga rioya qilishini nazorat qilishni kuzda tutadi. Masalan, markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyati ustidan nazorat utkaziladi.Meyorlarga rioya kilmaslik tanazzullik holatlariga olib keladi va mijozlar manfaatlari cheklab quyishi mumkin va natijada litsenziya olib quyilishi mumkin. Doimiy nazoratning umumiy nazoratdan farkli jihatlari u xar doim amalda buladi. Moliyaviy holatni taxlil qilish moliyaviy nazoratning elementi sifatida iqtisodiy subyektlarning davriy va yillik moliyaviy buxgalteriya hisobotlarini uning moliyaviy faoliyati va likvidliligi, xususiy kapitallar bilan ta’minlanganligiva undan foydalanish samaradorligini umumiy baholash maqsadlarida batafsil urganishni kuzda tutadi. Kuzatish(monitoring) kredit tashkilotlari tomonidan berilgan kreditlardan foydalanishi va mijozning moliyaviy holatini tekshirish maqsadida doimiy ravishda amalga oshiriladigan nazoratdir. 1999 yilda budjet resurslaridan maqsadli foydalanishni domiyi nazorat qilish maqsadida Uz.R. Moli Vazirligi tomonidan budjet monitoringini utkazish bo‘yicha karor kabul qilindi. Bu albatta budjetning resurslarining maqsadga muvofik foydalanishni doimiy nazorat qilish imkoniyatlarini yaratadi. Taftish-moliyaviy nazoratning eng chukur va xar tomonlama hamrab oluvchi usuli hisoblanadi. Bu usu iqtisodiy subyektning moliyaviy –xujalik faoliyatini

qonuniyligi,tug‘riligi,maqsadga muvofikligi, samaradorligini tulik tadkik qilish hisoblanadi. Taftish quyidagicha bulishi mumkin: -tulik va qisman taftish; -kompleks va mavzuli; -rejali va rejadan tashqari. Taftish boshqaruvchi tashkilotlar tomonidan buysinuvchi korxonalarda utkaziladi hamda turli davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Taftish natijalari bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi. Mazkur bayonnoma asosida koidabuzarlik holatlari, moddiy zararlar bo‘yicha kuriladigan choralarga asos bulib xizmat kiladi. Tayanch iboralari: Moliyaviy nazorat, davlat moliyaviy nazorati, nodavlat moliyaviy nazorati, moliyaviy nazorat tizimi, taftish, mavzuli tekshirish, tadqiq qilish, kuzatish, tuliq va qisman taftish, rejali va rejadan tashqari taftish.

Adabiyotlar 1. Драбозина Л.А. “Финансў” учебник. М. “Финансў и статистика” 2001 г 2. Ковалева А.М., “Финансў” - М.: издат “Финансў и статистика”, 2000. 3. Н.Хайдаров “Молия” (1 кисм) Тошкент. “Академия”. 2001 йил. 4. Родионова В.М. Финансў, Москва: Финансў и статистика, 2000 г. 5. Соколова Н. “Финансў, денежное обрашение и кредит” М. Юрайт, 2000 6. Финансў. Денежное обраҳение. Кредит: конспект лекций. - М.: ПРИОР, 2000. - 176 с. 7. Финансў: Учеб. пособ./ Под ред. проф. А. М. Ковалевой. - М.: Фин. и стат., 2000. - 383 с. 8. Финансў: Учеб./ Под ред. проф. чл.-корр. РЕАН Л.А. Дробозиной. - М.: ЮНИТИ, 2003. - 523 с. 9. Финансў: Учебник /под ред.проф. Дробозиной Л.А. – М.: Финансў ЮНИТИ, 2000. 10. Финансў: Учебник для вузов /Под ред. М.В.Романовского, проф. .В.Врублевского, проф.Б.М.Сабанти. – М. издат. “Перспектива”, издат. “Юрайт”, 2000.

11. Финансў: Учебник для вузов/ Под ред. проф.Романовского, О. В. Врублевской, проф. Б. М. Сабанти. - М.: Перспектива, Юрайт, 2000. - 520 с. 12. Финансў: Учебник/ Под ред. Л. А. Дробозиной . - М.: Финансў, ЮНИТИ, 2000. - 527 с.

Похожие

Moliyaviy menejmentning iqtisodiy mohiyati, predmeti va funksiyalari

Pulning mohiyati va funksiyalari

Moliyaning mohiyati va funksiyalari

Moliyaviy risklarning mohiyati va ahamiyati

Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari