Sug‘urta bozori va uni rivojlanish qonuniyatlari - Экономика - Рефераты

Sug‘urta bozori va uni rivojlanish qonuniyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131 KB

Sug‘urta bozori va uni rivojlanish qonuniyatlariReja: 1. Su g‘ urta bozori va uning tarkibiy tuzili sh i 2. Sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari 3. Tayanch iboralar

1. Su g‘ urta bozori va uning tarkibiy tuzili sh i Sug‘urta bozori – bu sug‘urta holatlari ro‘y berganda jismoniy va yuridik shaxslarni mulkiy mafaatlarini sug‘urtalanuvchilarning pul mablag‘lari hisobidan himoya qilishda aks etuvchi sug‘urta xizmatlari oldi-sotdisi bo‘yicha iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi. Sug‘urta bozorini amal qilishining asosiy sharti sug‘urta xizmatlariga ehtiyoj (talab) va bu ehtiyojlarni qondirishga layoqatli sug‘urtalovchilarning mavjudligidir. Hozirgi kunda jahon amaliyotida sug‘urtada ikki tenden s iya amal qilmoqda: sug‘urtalovchilarning ixtisoslashuvi va universallashuvi, ya’ni ma’lum sug‘urta kompaniyalari sug‘urtaning deyarli barcha turlari bo‘yicha xizmat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yib o‘z faoliyatlarini kengaytirsalar, boshqa bir kompaniyalar sug‘urtaning ma’lum bir turlari bo‘yicha ixtisoslashib ushbu xizmat turini mukammal o‘zlashtirib olmoqdalar. Bu yo‘nalishlarning birinchisi bevosita mehnatning ijtimoiy taqsimlanishining kuchayishi bilan bog‘liqdir: ushbu jarayon sug‘urta ishida ham obyektiv zarurat tug‘dirmoqda. Sug‘urtalovchilar faoliyatining universallashish tendensiyalari ko‘proq iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi unchalik yuqori bo‘lmagan, sug‘urta xizmatlariga talabgorlar soni u qadar ko‘p bo‘lmagan mamlakat, hudud yoki mintaqalarda yuz bersa, ixtisoslashuv jarayonlari iqtisodiyoti va sug‘urta tizimi rivojlangan, sug‘urta xizmatlariga talabgorlar soni ko‘p bo‘lgan mamlakat, hudud yoki mintaqalarga xosdir, chunki sug‘urta bozori endigina rivojlanayotgan, sug‘urtalashga talabgorlar soni u darajada ko‘p bo‘lmagan mamlakatlardagi sug‘urta kompaniyalari bir yoki ikki sug‘urta turiga ixtisoslashish bilan yetarli darajada mijozlarga ega bo‘la olmaydilar. Shuning uchun ham ular mumkin qadar ko‘proq turdagi sug‘urta xizmatlarini amalga oshirib ko‘proq mijozlarga ega bo‘lishga harakat qiladilar. Sug‘urta bozori rivojlangan mamlakatlarda esa sug‘urtalanishga talabgorlar soni yetarli darajada bo‘lib, ammo ularning talablari ham yuqori darajadadir, bunday talablarni qondirish uchun esa ma’lum bir sug‘urta

turiga ixtisoslashib, ushbu tur bo‘yicha mukammal bilimlarni egallash va katta tajribaga ega bo‘lish talab etiladi. Mamlakatimiz milliy sug‘urta bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta kompaniyalari sug‘urta faoliyatining ma’lum tarmog‘iga ixtisoslashish bilan bir vaqtning o‘zida universal faoliyatni ham olib bormoqdalar. Bunga yuqorida aytib o‘tganimiz sug‘urta sohasining xali yuksak darajada rivojlanmaganligi, korxonalar, tashkilotlar va aholining sug‘urta to‘g‘risidagi huquqiy bilimlarining yetarli darajada shakllanmaganligi tufayli sug‘urta xizmatlariga talabgorlar sonining yetarli emasligi sababdir. Yuqoridagilardan kelib chiqib respublikada sug‘urta bozorini rivojlantirish va mavjud muammolarni bartaraf etish sug‘urta tizimi xodimlari va hukumatning asosiy vazifalaridan biridir. Respublikamizda sug‘urta bozorini yanada rivojlantirish uchun bugungi kunda avvalo quyidagi muammolar va vazifalarni yechish muhimdir: - hozirgi kunda yuridik va jismoniy shaxslarning sug‘urtaga va uning xizmatlariga bo‘lgan talabini har tomonlama shakllantirish zarurdir; - mamlakatimizda sug‘urta sohasidagi bozor mexanizmlarini talab darajasida qo‘llanilishiga erishish va shu asosda ixtiyoriy sug‘urtalashga sug‘urtalanuvchilarni jalb etishni talab darajasiga yetkazish zarur; - respublikamizda ayni paytda mavjud bo‘lgan sug‘urta zahiralarini investitsiyaga yo‘naltirish ishlarini yanada rivojlantirish va mukammalllashtirish zarur. Ayniqsa mamlakatimiz sug‘urta kompaniyalarida kapitalizatsiyaning talab darajasida emasligi, hali milliy qayta sug‘urtalash bozorini rivojlantirishga kam e’tibor berilayotganligi tufayli qayta sug‘urtalashga xorijiy sug‘urta kompaniyalarini jalb etish tendensiyasi saqlanmoqda. Hozirgacha mamlakatimiz sug‘urta bozorida axborotlar tizimining taraqqiy etmaganligi natijasida sug‘urtalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan moliyaviy barqaror va to‘lovga layoqatli sug‘urta kompaniyalarini tanlab o‘zining mol-mulkini, sog‘ligini sug‘urtalash imkoniyatlari chegaralanib qolganligi sug‘urta faoliyatining keng

rivojlanishiga to‘siq bo‘lmoqda. Sug‘urta bozori amal qilishining asosiy sharti, sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan talabning mavjud bo‘lishi va sug‘urtalovchilar bu talabni qondirish imkoniyatiga ega bo‘lishlari bilan xarakterlanadi. Demak, sug‘urta bozorining faoliyat ko‘rsatishi qiymat qonuni hamda talab va taklif qonuni bilan bog‘liq holda amalga oshadi. Sug‘urta bozori subyektlarning mustaqil bo‘lishini, ularning o‘zaro teng imkoniyatlar bilan raqobat olib borishi, asosiy munosabat sug‘urta xizmatlarining oldi-sotdisi bo‘yicha, ya’ni sug‘urta mahsulotlarini sotib olish, gorizontal hamda vertikal rivojlanish aloqalarini olib borish bilan ta’riflanib kelinadi. Sug‘urta bozori o‘zining tarkibiy jihati bo‘yicha ikki aspektga bo‘linadi, bular: - tashkiliy - huquqiy aspekt; - hududiy aspektdir. Tashkiliy-huquqiy aspekt, bu aksionerlik, o‘zaro hamkorlik asosida, xususiy va davlat sug‘urta tashkilotlaridan iborat bo‘ladi. Hududiy aspekt esa mahalliy (regional), milliy (respublika, mamlakat va h.k.), mintaqaviy va jahon sug‘urta bozori ko‘rinishida shakllanadi. Milliy sug‘urta bozori biron-bir mamlakat hududidagi sug‘urta muassasalarini va ularning faoliyatini qamrab oladi. Bunga O‘zbekiston sug‘urta bozorini misol qilib olishimiz mumkin, Bugungi kunga kelib O‘zbekiston su g‘ urta bozorida 30 ta su g‘ urta kompaniyasi faoliyat yuritishmo q da, shulardan 29 tasi umumiy su g‘ urta turlari bilan shu g‘ ullanishsa, 1 tasi hayot su g‘ urtasi turlari bilan shu g‘ ullanmo q da, shuningdek 1 tasi qayta sug‘urtalashni amalga oshiruvchi kompaniya. Xizmat ko‘rsatish nuqtai nazaridan sug‘urta bozorlari mahalliy sug‘urta bozori va ichki sug‘urta bozoriga, hamda tashqi va global, ya’ni dunyo sug‘urta bozorlariga bo‘linadi. Ichki sug‘urta bozorining asosini ma’lum mamlakat ichida gi sug‘urta munosabatlari tashkil etadi. Ichki sug‘urta bozorining asosiy vazifasi mamlakat ichkarisidagi sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan talabni shakllantirish hisoblanadi. Sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan talabni shakllantirish asosan marketing

kuzatishlarini olib borish orqali sug‘urta bozorini o‘rganish, sug‘urta xizmatlarini reklama qilishni amalga oshirish, talabni aholi o‘rtasida, mulk egalari o‘rtasida shakllantirish orqali amalga oshiriladi. Sug‘urta kompaniyasining bozorga mo‘ljallangan, har tamonlanma qulay, bozorga moslashgan sug‘urta tariflari uning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Sug‘urta bozorining infratuzilmasini takomillashtirib borish orqali har bir operatsiyadan bozor ishtirokchilari yaxshigina manfaat ko‘rishadi. Shuni takidlash kerakki, ixcham kompaniya va foyda keltiradigan tarif siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish ichki sug‘urta bozorining muhim vazifasidir, chunki sug‘urta kompaniyalari o‘z tarif tizimlariga asosan sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan bahoni belgilashga erishadilar. Tashqi tomondan sug‘urta bozoriga ta’sir etuvchi omillar va ichki omillar asosida sug‘urta bozoriga ta’sir ko‘rsatib, uning holatini o‘zgartirish mumkin. Tashqi omillarga, davlatning iqtisodiy siyosati, moliyaviy inflyatsiya, valyuta kursining o‘zgarishi va boshkalarni kiritish mumkin. Sug‘urta bozori alohida tizim sifatida ichki va tashqi kuchlarning o‘zaro birlashishi, spiral shaklida sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan talab dinamikasining o‘sishida o‘z aksini topadi. Bu tizim chegaralangan emas, chunki tashqi va jahon sug‘urta bozori hamda ichki sug‘urta bozori bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, spiralning har bir tuguni ma’lum bir darajada sug‘urta bozorida sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan potensial talabga ta’sir etadi. Sug‘urta bozoridagi sug‘urta kompaniyalarining o‘z mijozlarini ko‘paytirib borishi ularga katta miqdorda foyda keltirishi bilan birga, milliy sug‘urta bozorining rivojlanishiga olib keladi va natijada sug‘urta kompaniyalari xalqaro sug‘urta bozorlariga kirib borish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Xuddi shunday imkoniyatga ega bo‘lgan Angliya, AQSh, Germaniya, Shvetsariya, Fransiya, Yaponiya kabi ko‘pgina mamlakatlarning sug‘urta kompaniyalari transmilliy kompaniyalarga aylanib, jahon sug‘urta bozorida yetakchilik qilish bilan birga, dunyodagi yetakchi banklar bilan bir qatorda kredit beruvchi moliyaviy tashkilotlarga aylanib bormoqdalar. Sug‘urta kompaniyalari o‘zlarining

ixtiyoridagi pul mablag‘larini ssuda kapitali sifatida, pulga ehtiyoj sezgan talabgorlarga ma’lum foiz to‘lash sharti bilan, kelishilgan muddatga kreditga bermoqdalar. Ssuda operatsiyalari bo‘yicha ko‘p mamlakatlarda sug‘urta tashkilotlari banklardan keyingi o‘rinni egallab kelmoqdalar va yirik moliyaviy tashkilotlarga aylanib, iqtisodiyotda yetakchi o‘rinni egallashga da’vo qilmoqdalar. Sug‘urta tashkilotlaridan kredit olish banklarga qaraganda ancha qulay bo‘lib, sug‘urta kompaniyalari kreditni mijozlarga uzoq muddatga mo‘ljallab berishyapti, banklarda esa bunday imkoniyat deyarli yo‘q. Sug‘urta kompaniyalarining berayotgan uzoq muddatli kreditlari qimmatli qogozlar bilan bog‘langan bo‘lib, bu aksiya, obligatsiya, depozit sertifikatlari, veksel va hokazolarni o‘zida mujassamlashtiradi. Sug‘urta kompaniyalariga kelib tushadigan badallar va aktivlar hisobidan hosil bo‘lgan mablag‘larni turli ko‘rinishdagi investitsiyalarga yo‘naltirish, homiylik ko‘rsatish va depozitlashtirishdan keladigan pullar, hamda boshqa daromadlar sug‘urta kompaniyalarining investitsiyaga yo‘naltirayotgan mablag‘lari hajmini yanada oshirish imkonini bermoqda va kredit bozorida sug‘urta kompaniyalarining mablag‘lariga talab oshib bormoqda. Sug‘urta bozorining bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlanib borishiga ichki va tashki omillar ta’sir etishini yuqorida ko‘rsatib o‘tdik. Gap shundaki, sug‘urta bozori davlat tomonidan boshqarilib va nazorat qilib turilishi zarur. Bu rivojlangan mamlakatlar sug‘urta bozorlarini o‘rganib chiqarayotgan xulosamiz hisoblanadi. Sug‘urta bozorida davlat qonunlarning buzilishini nazorat etishi, davlat tomonidan olib borilayotgan sug‘urta siyosatinining sug‘urta kompaniyalari tomonidan q anday amalga oshirilayotganligini, sug‘urta tariflarining q anchalik davlat belgilagan me’yorlarga t o‘g‘ ri kelishini, ularning bozor talabiga moslashtirib borilayotganligini nazorat qilib borishi lozim. Demak, sug‘urta bozorini faqat rivojlantirish bilan kifoyalanib qolmasdan, balki ichki davlat aralashuvi orqali boshqarilib turishga sug‘urta bozori talab sezadi. Yaqin yillarda O‘zbekistonda sug‘urta bozorini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini quyidagilarda ko‘rish mumkin deb o‘ylaymiz:

- milliy sug‘urta bozori a’zolarining bozordagi aktivligini oshirish, bozorning ishonchliligini ta’minlash, sug‘urta faoliyatini nazorat q ilishni xalqaro andozalar darajasida olib borish, sug‘urta faoliyatini tartibga solish bo‘yicha mavjud me’yoriy hujjatlarni hamda huquqiy bazani yanada takomillashtirish; - milliy sug‘urta bozori infratuzilmasini yanada takomillashtirish, sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari hisoblangan sug‘urta vositachilari faoliyatini aktivlashtirish bilan birga milliy sug‘urta bozorida ko‘rsatilayotgan qo‘shimcha xizmatlar sifatini yanada oshirish maqsadida aktuariylar, auditorlar, assistans xizmati, adjasterlar va syurve y erlar faoliyatini kengaytirish; - milliy sug‘urta bozorining rivojlanish darajasini oshirib borib, uni xalqaro sug‘urta bozori hamda qayta sug‘urtalash tizimiga qo‘shilishiga sharoit va imkoniyatlar yaratib berish muhim vazifalardan hisoblanadi. Sug‘urta bozoridagi munosabatlarni rivojlangan mamlakatlar sug‘urta bozorlari va xalqaro sug‘urta bozori tajribalaridan foydalangan holda rivojlantirishga davlatimiz moddiy va huquqiy yordamlarni amalga oshirishi zarurdir. 2. Sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari Sug‘urta bozorining subyektlari professional va professional bo‘lmagan qatnashchilarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 10 apreldagi P Q -618-son li q aroriga bilan “ Su g‘ urta bozorining professional q atnashchilari to‘ g‘ risida gi Nizom ” qabul qilingan bo‘lib, unda sug‘urta bozorining professional qatnashchilari ning tarkibi, ularning faoliyatini tashkil qilish tartib hamda shartlari, shuningdek asosiy funksiyalari belgilab qo‘yilgan. Nizomga ko‘ra sug‘urtalovchilar, sug‘urta vositachilari (sug‘urta brokeri, qayta sug‘urtalovchi broker, sug‘urta agenti), aktuar, adjaster, syurveyer xizmatlari, shuningdek assistans xizmatlari ko‘rsatadigan yuridik va jismoniy shaxslar sug‘urta bozorining professional qatnashchilari hisoblanadi.

Sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlarini davlat ro‘yxatiga olish O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan, sug‘urta bozorining boshqa professional qatnashchilarini davlat ro‘yxatiga olish esa - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tumanlar va shaharlar hokimliklari huzuridagi tadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatga olish inspeksiyalari tomonidan amalga oshiriladi. Sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlarining faoliyati O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan beriladigan maxsus ruxsatnomalar (litsenziyalar) asosida amalga oshiriladi. Aktuar, adjaster, syurveyer xizmatlari hamda assistans xizmatlari ko‘rsatadigan yuridik va jismoniy shaxslar:  sug‘urtalovchi sifatida sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash operatsiyalarini o‘tkazish;  sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirish;  sug‘urtalovchilarning ustav fondlarida qatnashish huquqiga ega emas. Sug‘urta bozorining professional qatnashchilari o‘z faoliyatini muvofiqlashtirish, umumiy manfaatlarni himoya qilish va ifodalash hamda umumiy vazifalarni hal etish uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda notijorat tashkilotlar hisoblangan o‘z uyushmalari va ittifoqlarini tuzishga haqlidir. Sug‘urta bozorining professional qatnashchilari uyushmalari va ittifoqlaridan sug‘urta bozorini monopoliya qilishga yo‘naltirilgan bitimlarga erishish uchun foydalanilishi mumkin emas. SUG‘URTALOVCHILAR Sug‘urtalovchi - bu tijorat tashkiloti hisoblanadigan, tegishli turdagi sug‘urtalashni amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan va sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta to‘lovi (sug‘urta puli) to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladigan yuridik shaxs. Sug‘urtalovchilar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tashkiliy-huquqiy shakllarda tashkil etiladi. Davlat sug‘urta tashkilotlari O‘zbekiston Respublikasi

Prezidenti va O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari asosida tashkil etiladi. Sug‘urtalovchi quyidagi huquqlarga ega:  qonun hujjatlarida belgilanadigan tartibda va shartlarda sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomalarini tuzish va bajarish;  o‘z majburiyatlarini belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida qayta sug‘urtalash;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda va shartlarda investitsiya faoliyatini amalga oshirish;  sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) sohasida mutaxassislarning malakasini oshirish, shuningdek sug‘urta agenti sifatida sug‘urta vositachiligi bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatni amalga oshirish;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda va shartlarda sug‘urta hodisalari yuz berishining oldini olish va ogohlantirish chora-tadbirlarini moliyalashtirish;  qonun hujjatlariga muvofiq sug‘urtalovchi tomonidan amalga oshirilayotgan sug‘urta turlari bo‘yicha qoidalar (shartlar)ni belgilash;  huquqni muhofaza qilish organlari, sudlar, tibbiyot, seysmologiya, veterinariya, gidrometeorologiya tashkilotlaridan va boshqa tashkilotlardan sug‘urta tovoni miqdorini belgilash uchun zarur bo‘lgan tegishli axborot va hujjatlarni belgilangan tartibda so‘rash va olish;  sug‘urta agentlari, sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari, sug‘urta bozorining boshqa professional qatnashchilari bilan tegishli shartnomalar tuzish;  qonun hujjatlarida va yoki sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomasida belgilangan hollarda va tartibda sug‘urta tovonini tiklashni rad etish, sug‘urta shartnomasini muddatidan oldin bekor qilish;  sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomasida nazarda tutilgan tartibda sug‘urtalanuvchi tomonidan ma’lum qilingan axborotni tekshirish, sug‘urtalanuvchi tomonidan sug‘urta shartnomasi talablari va shartlari bajarilishini nazorat qilish;

 xorijiy sug‘urtalovchilarga syurveyer va adjaster xizmatlari ko‘rsatish;  ilgari sug‘urtalovchi tomonidan o‘z ehtiyojlari uchun olingan yoki sug‘urta shartnomasini amalga oshirish natijasida uning ixtiyoriga berilgan mol- mulkni sotish yoki ijaraga berish;  O‘zbekiston Respublikasining reyting tashkilotlari va xorijiy reyting tashkilotlari reytingini olish;  o‘zining alohida bo‘linmalarini tashkil etish. Shuningdek, s ug‘urtalovchi qonun hujjatlariga va o‘zi tuzgan shartnomalarga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Sug‘urtalovchi larning huquqlari bilan bir qatorda tegishli majburiyatlari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilar dan iborat :  sug‘urta faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilish;  qonun hujjatlari talablariga muvofiq sug‘urta faoliyatini amalga oshirishda olingan axborotning mahfiyligini ta’minlash;  o‘zi vakolat bergan sug‘urta agentlari reestrini yuritish;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining talabi bo‘yicha qonun hujjatlarida belgilangan axborotni taqdim etish;  sug‘urta hodisasi yuz berganda qonun hujjatlarida yoki sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomasida nazarda tutilgan muddatlarda barcha zarur hisob-kitoblarni amalga oshirish va sug‘urta tovoni to‘lash;  firmaning nomi, tashkiliy-huquqiy shakli yoki joylashgan joyi o‘zgargan taqdirda bu haqdagi axborotni ommaviy axborot vositalari orqali sug‘urtalanuvchilar e’tiboriga yetkazish, o‘zi bajarayotgan bir yildan ortiq muddatli sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomasi bo‘yicha esa - yozma shaklda yetkazish;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda va shartlarda sug‘urta zaxiralarini shakllantirish va joylashtirish;  qonun hujjatlarida belgilangan tartibda har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tish;

 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda bir yilda kamida bir marta aktuar tekshiruvdan o‘tish;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan shakllar bo‘yicha, tartibda va muddatlarda yillik moliyaviy hisobotni e’lon qilish;  qonun hujjatlarida belgilangan tartibda buxgalteriya hisobini yuritish, moliyaviy, statistik, soliq axborotini va boshqa axborotni tuzish. Sug‘urtalovchi qonun hujjatlariga va o‘zi tuzgan shartnomalarga muvofiq boshqa majburiyatlar ham olishi mumkin. Sug‘urtalovchilar sug‘urtani amalga oshirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishlari mumkin emas. SUG‘URTA VOSITACHILARI Vositachilar – bu sug‘urtalanuvchilar bilan yaqin bo‘lgan va sug‘urta xizmatlari bozori kon’yunkturasi o‘zgarishiga operativ moslashuvchi shaxslar. Sug‘urtada vositachilardan foydalanish sug‘urtalovchilar raqobatini oshirish, natijada esa, sug‘urtalanuvchilarga xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilash imkonini beradi. Sug‘urtalovchining akvizitsion faoliyati sug‘urta marketingining asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi. Bu tushuncha o‘z tarkibiga sug‘urta polisini sotish bilan birgalikda mijozni shartnoma tuzish yoki uni sotilishiga ko‘maklashishning zarurligiga ishontirish ham kiradi. Yangi shartnomalarni tuzish, amaldagilarini uzaytirish, sug‘urta polislarini sotish bo‘yicha barcha akvizitsion faoliyat marketing xizmati tomonidan muvofiqlashtiriladi. Sug‘urta polislari sotuvi (shartnomalar tuzish) shartli ravishda sug‘urta kompaniyalarida, agentliklarida (filiallar, sho‘’ba korxonalar) bevosita sotuv va alternativ tarmoq (sug‘urta agentlari, brokerlari (maklerlar), vakolatxona va boshqalar) orqali tarqatish. Amaliyotda sug‘urtalovchilar va sug‘urtalanuvchilar o‘rtasidagi aloqaning aralash shakli amal qilmoqda. Sug‘urta polislarini sotishning

eng samarali shakli vositachilar orqali komission asosda sotish hisoblanadi. Ko‘pchilik hollarda vositachilar sifatida sug‘urta agentlari yoki sug‘urta kompaniyalarining vakillari hamda brokerlar (Angliya, Fransiya va boshq.) yoki maklerlar (Germaniya, Avstriya va boshq.), qaysiki asosiy vositachilik funksiyasi «pablik rileyshnz» (omma bilan munosabat)ni bajaruvchi. Agar sug‘urta polislarini sotish (shartnomalar tuzish) jarayoni akvizitsion faoliyat (akvizitsiya) deb nomlanar ekan, u holda bu funksiyani bajaruvchi xodimlar esa, akvizitorlar deyiladi. Sug‘urta faoliyatidagi asosiy akvizitor bizning mamlakatimizda sug‘urta agenti hisoblanadi. Sug‘urta agentlari O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi qonunini 9- moddasida sug‘urta agentlari (vakillari)ga quyidagicha ta’rif berilgan: «Sug‘urtalovchining nomidan va topshirig‘iga binoan sug‘urta shartnomasining tuzilishi va ijro etilishini tashkil qilish bo‘yicha faoliyat yurituvchi yuridik yoki jismoniy shaxs sug‘urta agenti hisoblandi. Sug‘urtalovchining boshqaruv organlari rahbarlari sug‘urta agenti bo‘la olmaydilar». Sug‘urta agentlari ning bosh majburiyati yangi shartnomalar tuzish va amaldagilarini yangilash hamda aholi o‘rtasida sug‘urta xizmatlarini targ‘ibot va tashviqot qilish hisoblanadi. Sug‘urta agentlari jismoniy yoki yuridik shaxslar (turli agentliklar, huquqiy maslahatxonalar, notarial idoralar, oila markazlari va boshq.) bo‘lishi mumkin bo‘lib, sug‘urta tashkiloti nomidan va uning topshirig‘i bo‘yicha sug‘urta shartnomalarini tuzish (polislarni sotish) bilan shug‘ullanadi, sug‘urta hujjatlarini rasmiylashtiradi, alohida hollarda esa sug‘urta to‘lovlari amalga oshirilishini nazorat qiladi va inkassalaydi. Potensial sug‘urtalanuvchilar bilan muvaffaqiyatli shartnomalar tuzish ko‘pincha sug‘urta agentining professional jihatlari: yakka va jamoa

sug‘urtalanuvchilar bilan umumiy til topa olish, sug‘urta mavzusida suhbatlar uyushtira olish, ko‘rgazmali tashviqotni tarqatish va reklamada (plakatlar, kalendarlar, bukletlar, videofilmlar, jurnallar va boshq. tarqatish) qatnashishga bog‘liqdir. Sug‘urta agenti sifatida ishlash mazkur lavozimga nomzoddan faqatgina taklif qilinayotgan sug‘urta turlari sohasida, odamlar psixologiyasida chuqur bilimlarga ega bo‘libgina qolmay, mehribonlik, hushmuomalalik, suhbatni qo‘llay olish va suhbatdoshni o‘ziga moslashtira bilish kabi sifatlarga ham ega bo‘lishi lozim. Chet el sug‘urta kompaniyalari ishga nomzodga juda yuqori talablarni qo‘yadilar. Misol uchun, AQShda professional tanlovning mezon lari quyidagilar hisoblanadi: - komunikabellik (kirishimlilik) – turli kasb, yosh va ijtimoiy guruh odamlari bilan oson, hushmuomala hamda o‘ziga mos muloqot qila olish; - reaksiyaning tezligi, ya’ni har qanday savolga konkret holatdan kelib chiqib tez javob berish; - moliyaviy holat – soliq inspeksiyasi tomonidan deklaratsiya qilingan daromadlar va ularning manbalari bo‘yicha e’tirozlarning mavjud emasligi; - umumiy madaniyat darajasi – kasbiga norasmiy yondashish, gaplarini nazorat qilish: keraksiz so‘zlarni (aytaylik, xaligi, menimcha, bo‘lsa kerak va boshq.) ishlatmaslik, so‘zlardagi to‘g‘ri urg‘ular; - zararli (yo q imsiz) odatlarning yo‘qligi va tashqi ko‘rinish; - muloyimlik. Agar rahbariyat bilan suhbat bo‘ladigan bo‘lsa, u holda faqatgina taklifdan so‘ng o‘tirish. Suhbat paytida suhbatdoshning so‘z va mimikasini ko‘zatib borish, o‘z vaqtida to‘xtay olish (suhbatni to‘xtatish), suhbatdosh gapini bo‘lmaslik va boshq. Sug‘urta agentining husnixati (pocherk), turli hujjatlarni aniq, ravshan, savodli va xatosiz tulgaza olish ham alohida rol o‘ynaydi, Sug‘urta agentining polislar, kvitansiyalar va boshqa hujjatlardagi tushunarsiz yozuvlari ko‘pincha

sug‘urtalanuvchilar bilan mojaroga borishga sabab bo‘ladi va oxir oqibatda sug‘urtalovchining obro‘si(imidj)ga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Sug‘urta agenti quyidagi huquqlarga ega:  sug‘urtalovchi tomonidan berilgan vakolatlar doirasida, shu jumladan, sug‘urtaning majburiy turlari bo‘yicha sug‘urtaning har qanday turi bo‘yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirish;  sug‘urtaga qabul qilinayotgan sug‘urta tavakkalchiligini baholashda, sug‘urta hodisasi yuz berganda sug‘urta to‘lovini to‘lashda va shuningdek, sug‘urtalanuvchi tomonidan sug‘urta mukofoti to‘liq hajmda va sug‘urta shartnomasida belgilangan muddatlarda to‘lanishida zarur yordam berish;  sug‘urtalovchidan litsenziya mavjudligi, ustav fondi miqdorlari, sug‘urta zaxiralari va qabul qilingan majburiyatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, shuningdek uning to‘lovga qodirligi va moliyaviy barqarorligining boshqa ko‘rsatkichlarini olish;  sug‘urta shartnomasini tuzish uchun zarur hujjatlarni (sug‘urta polisini) tayyorlash va rasmiylashtirish;  sug‘urtalanuvchidan qabul qilib olinayotgan tavakkalchiliklar to‘g‘risida sug‘urtalovchiga to‘liqroq axborot berish maqsadida sug‘urtalanuvchining shaxsiy hayotiga halaqit qilmasdan umumiy ma’lum bo‘lgan manbalardan tavakkalchilik va sug‘urtalanuvchi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plash;  qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa huquqlar. Sug‘urta agenti quyidagi majburiyat larga ega :  sug‘urta shartnomasi tuzishda va sug‘urta tovonini to‘lashda hujjatlarni, shuningdek sug‘urtaga oid boshqa hujjatlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida rasmiylashtirishga ko‘maklashishga;  sug‘urta tariflari, sug‘urtalovchilar tomonidan taklif etilayotgan sug‘urtalash shartlari, litsenziya mavjudligi, ustav fondi miqdorlari, sug‘urta zaxiralari va qabul qilingan majburiyatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, shuningdek uning to‘lovga qodirligi va moliyaviy barqarorligining boshqa ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi axborotga ega bo‘lish;

 sug‘urta shartnomasini rasmiylashtirishda sug‘urtalanuvchi to‘g‘risidagi imkoni bo‘lgan axborotlarga ega bo‘lish, unga sug‘urta tavakkalchiligini pasaytirishga va sug‘urta hodisasi yuz berishi ehtimolini kamaytirishga yo‘naltirilgan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishni taklif etish;  ishda qonun hujjatlari, shu jumladan mazkur Nizom talablariga qat’iy amal qilish;  sug‘urtalanuvchilarga ularning so‘rovlari bo‘yicha sug‘urtalashning amaldagi shartlari to‘g‘risida batafsil va to‘g‘ri axborot berish;  sug‘urta hujjatlarida nazarda tutilgan rekvizitlarni o‘chirib yozishga, tozalashga va tuzatishlarga yo‘l qo‘ymasdan tartibli va aniq to‘ldirgan holda sug‘urta shartnomalarini yangi muddatga to‘g‘ri tuzish va o‘z vaqtida qayta rasmiylashtirish;  belgilangan shakllar bo‘yicha tuzilgan sug‘urta shartnomalari va olingan sug‘urta mukofoti summalari hisobini yuritish;  sug‘urta hujjatlarining saqlanishini ta’minlash;  mijozning tijorat sirini yoki boshqa sirini tashkil etgan holatlarga nisbatan mahfiylikni saqlash;  sug‘urtalovchi tomonidan sug‘urta shartnomasi mobaynida tavakkalchilik shart-sharoitlari jiddiy ravishda o‘zgarishiga tegishli har qanday axborot o‘z vaqtida olinishini, shuningdek sug‘urta e’tirozlari paydo bo‘lganda va ularni tartibga solish jarayonida sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasida axborotlarning o‘z vaqtida va sifatli ayirboshlanishini ta’minlash;  tegishli bitim mavjud bo‘lgan taqdirda sug‘urtalovchining topshirig‘i bo‘yicha va uning hisobidan sug‘urta to‘lovlari to‘lanishini tashkil etish;  qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa majburiyatlarni bajarish. Sug‘urta agentlari o‘z faoliyatini sug‘urtalovchilar bilan tuzilgan topshiriq shartnomalari (agent bitimlari) asosida amalga oshiradilar. Sug‘urta agenti o‘z faoliyatini faqat o‘zi shartnoma (agent bitimi) tuzgan sug‘urtalovchining reestriga kiritilgandan keyin amalga oshirishi mumkin.

Sug‘urta agentlari xizmatlariga haq to‘lash sug‘urta agenti bilan tuzilgan sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta mukofotlari (to‘lovlar)dan vositachilik taqdirlash puli shaklida amalga oshiriladi. Sug‘urta agentlari - jismoniy shaxslar sug‘urta shartnomalari bo‘yicha o‘z nomlariga, to‘lovlar amalga oshirilganda esa yaqin qarindoshlari (otasi, onasi, xotini, eri, o‘g‘li, qizi, opa-singillari va aka-ukalari) nomiga hujjatlarni yozishga, shuningdek o‘z foydasiga sug‘urta shartnomasi tuzishga va bunda ushbu sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta agenti sifatida ish ko‘rishga haqli emas. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari Sug‘urta brokeri yoki makleri yuridik shaxs bo‘lib, ular sug‘urtalanuvchi uchun sug‘urta kompaniyasini uning operatsiyalarini moliyaviy barqarorligi, sug‘urta shartlarini sug‘urtalanuvchi uchun qulayligi va boshqa omillardan kelib chiqib tanlashda maslahatchi rolini o‘ynaydilar. Sug‘urta brokerini sug‘urta agentidan asosiy farqi sug‘urtalanuvchi uchun uning keyingi harakatlarini aniqlab berishdagi malakali mustaqil maslahatchi bo‘lishi zarurligidadir. O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi qonunini 7- moddasida sug‘urta brokerlariga quyidagicha ta’rif berilgan: «Sug‘urta qilidiruvchining nomidan va topshirig‘iga binoan sug‘urta shartnomasi tuzilishi va ijro etilishini tashkil qilish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs sug‘urta brokeri hisoblanadi. Sug‘urta brokerining faoliyati sug‘urta sohasidagi boshqa faoliyat turlari bilan qo‘shib olib borilishi mumkin emas, qayta sug‘urta brokerining faoliyati bundan mustasnodir». Sug‘urta bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta kompaniyalarining operativ- moliyaviy faoliyati to‘g‘risida keng ma’lumotlarga ega bo‘lib, ularni tartibga solib, taqqoslab va tahlil qilib, broker sug‘urtalanuvchiga uning istagiga aynan ko‘proq mos keluvchi sug‘urta kompaniyasini tavsiya qiladi. Agar mazkur sug‘urta

kompaniyasi bilan shartnoma tuzilgudek bo‘lsa, u holda sug‘urta kompaniyasi broker mehnatiga komission asosda (sug‘urta summasidan foizda) haq to‘laydi. Chet el amaliyotida brokerning komission rag‘bati brokeredj deb ataladi. Sug‘urta hodisasi ro‘y berganda broker sug‘urtalanuvchining maslahatchisi sifatida sug‘urta summasi yoki sug‘urta qoplamasini olishga yordam beradi. Qayta sug‘urtalash brokeri - o‘z nomidan va sug‘urtalovchining topshirig‘i bo‘yicha qayta sug‘urtalash shartnomasini tuzish va bajarishni tashkil etish faoliyatini amalga oshiradigan, qayta sug‘urtalash shartnomasi bo‘yicha sug‘urtalanuvchi sifatida ish ko‘radigan yuridik shaxs. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari sug‘urtalovchilarning ustav kapitallarida qatnashishga haqli emas. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari quyidagi huquqlarga ega:  o‘z vakolatlari doirasida sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash)ning har qanday turi bo‘yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirish;  sug‘urtalovchidan litsenziya mavjudligi, ustav fondi miqdorlari, sug‘urta zaxiralari va qabul qilingan majburiyatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, shuningdek uning to‘lovga qodirligi va moliyaviy barqarorligining boshqa ko‘rsatkichlarini olish;  ekspert va maslahat xizmatlari ko‘rsatish;  qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa huquqlar. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari quyidagilarga majbur hisoblanadi :  sug‘urta faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilish;  mijozlarning so‘rovlari bo‘yicha sug‘urta shartnomasi tuzish va bajarish bo‘yicha to‘liq, ishonchli va xolisona axborotni taqdim etish;  mijozning tijorat siri va boshqa sirini tashkil etadigan ma’lumotlarni oshkor qilmaslik;  sug‘urta bitimlari va operatsiyalarini tuzishda mustaqillik va betaraflikka rioya qilish;

 qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa majburiyatlarni bajarish. Sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) brokeri o‘zi bilan sug‘urtalanuvchi o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida xizmatlar ko‘rsatadi. Sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) brokerlari xizmatlariga haq to‘lash vositachilik taqdirlash puli shaklida amalga oshiriladi, uning miqdori shartnomada belgilanadi. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokerlari sug‘urta turlari bo‘yicha tushuntirish ishlari olib boradilar, sug‘urtalovchilar tomonidan taklif etilgan dasturlar va sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartlarini ularning samaradorligi yuzasidan tekshiradilar va ulardan eng maqbul variantni tanlab oladilar. Yuqorida ta’kidlanganlaridan kelib chiqib, brokerning asosiy funksiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) sug‘urta predmetini baholash, ya’ni mijoz aynan qaysi sug‘urta turiga muxtojlik sezayapti va aynan qaysi tavakkalchiliklardan; 2) qator sug‘urtalovchilarning xizmatlari va moliyaviy holatlarini solishtirma tahlil qilish; 3) mijoz uchun, broker nuqtai nazarida, eng ma’qul sug‘urtalovchini tanlash; 4) sug‘urta shartnomasini hujjatli rasmiylashtirish (sug‘urtalanuvchi roziligi bilan); 5) sug‘urtalanuvchidan sug‘urtalovchiga sug‘urta badallarini o‘z vaqtida kelib tushishini nazorat qilish; 6) sug‘urta hodisasi ro‘y berganda sug‘urtalanuvchiga sug‘urta summasi yoki sug‘urta qoplamalarini olishda maslahatlar va yordam berish. Amaliyot guvohlik beradiki, sug‘urta tavakkalini to‘g‘ri baholashni faqatgina sug‘urta tizimida uzoq yillik tajribaga ega bo‘lgan malakali mutaxassislargina amalga oshirishlari mumkin. ADJASTER XIZMATLARI KO‘RSATADIGAN YURIDIK VA JISMONIY SHAXSLAR (ADJASTERLAR VA ADJASTER TASHKILOTLARI)

Adjaster yoki adjaster tashkiloti - bu sug‘urtalovchining topshirig‘i bo‘yicha quyidagi xizmatlarni ko‘rsatadigan tegishli ravishda jismoniy yoki yuridik shaxs:  sug‘urta hodisasi yuz bergandan keyin sug‘urta obyektini ko‘zdan kechirish va tekshirish;  sug‘urta hodisasining holatlari va tavakkalchilik majburiyatlarini tahlil qilish;  sug‘urta obyekti shikastlanishi sabablarini va sug‘urta hodisasi mavjudligini aniqlash;  sug‘urta hodisasi mavjud bo‘lgan taqdirda sug‘urta hodisasi oqibatida paydo bo‘lgan shikastlanish darajasi va zarar miqdorini aniqlash;  sug‘urtalovchining majburiyatlaridan kelib chiqib to‘lanishi kerak bo‘lgan sug‘urta tovoni summasini aniqlash;  sug‘urtalovchi uchun sug‘urta hodisasi bo‘yicha ekspert xulosasi tuzish. Adjaster (adjaster tashkiloti) o‘z faoliyatini sug‘urtalovchi (sug‘urtalanuvchi) bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiradi. Adjaster (adjaster tashkiloti) quyidagi huquqlarga ega:  o‘zi adjaster xizmatlari ko‘rsatadigan sug‘urtalovchi (sug‘urtalanuvchi)ni erkin tanlash;  sug‘urta voqeasi (sug‘urta hodisasi)ni o‘rganish uchun sug‘urtalovchi (sug‘urtalanuvchi)dan zarur axborotni so‘rash va olish;  sug‘urta hodisasi yuz bergandan so‘ng sug‘urta obyektini ko‘zdan kechirish va tekshirish;  o‘zi obyektni sirtdan ko‘zdan kechirganligi to‘g‘risidagi dalolatnomani rasmiylashtirish (zaruriyat bo‘lganda texnik vositalarni qo‘llagan holda);  faoliyati sug‘urta obyektlariga daxldor bo‘lgan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlaridan yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan zarur ma’lumotlarni belgilangan tartibda so‘rash va olish;  qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa huquqlar. Adjaster (adjaster tashkiloti) quyidagilarga majbur:

 tegishli bilimlarga ega bo‘lish yoki o‘z shtatida tegishli professional bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan mutaxassislarga ega bo‘lish;  sug‘urta hujjatlari saqlanishini ta’minlash;  mijozning tijorat siri yoki boshqa sirini tashkil etadigan holatlarga nisbatan mahfiylikni saqlash;  maxsus o‘rganishni talab etadigan ma’lumotlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida tahlil qilish uchun mumkin bo‘lgan chora-tadbirlarni ko‘rish;  qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa majburiyatlarni bajarish. Adjaster xizmati ko‘rsatilishi natijalari ekspert hisobot shaklida rasmiylashtiriladi, undan sug‘urtalovchi tomonidan zararlarni to‘lashda va sud nizolarini hal etishda foydalanilishi mumkin. Adjaster (adjaster tashkiloti)ning ekspert hisobotidagi xulosalar mustaqil sug‘urta ekspertizasi davomida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. AKTUAR XIZMATLARI KO‘RSATUVCHI YURIDIK VA JISMONIY SHAXSLAR (AKTUARLAR VA AKTUAR TASHKILOTLAR) Aktuariy yoki aktuar tashkilot - bu tegishli ravishda quyidagilarni o‘z ichiga oladigan aktuar xizmatlar ko‘rsatuvchi jismoniy yoki yuridik shaxs:  sug‘urta hodisasi yuz berishining matematik jihatdan muqarrarligi hisobini amalga oshirish, ham alohida tavakkalchilik guruhlarida, ham umuman jami sug‘urta bo‘yicha zarar yetkazish oqibatlari og‘irligi chastotalari va darajasini aniqlash;  sug‘urtalovchining (qayta sug‘urtalovchining) zarur sug‘urta zaxiralari va fondlarini matematik asoslash va hisoblash, ularni shakllantirish metodlarini ishlab chiqish;  sug‘urtalovchi tomonidan investitsiyalar sifatida yig‘ilgan badallardan foydalanishda kapital qo‘yish normasi va netto-stavka miqdori o‘rtasidagi

bog‘liqlikni belgilash, bu tarif stavkalarini investitsiya daromadi summasiga kamaytirishga ko‘maklashadi;  sug‘urtalash jarayonini tashkil etish uchun zarur xarajatlarni asoslash va sug‘urta xizmatlari tannarxini hisoblash;  sug‘urtalashning (qayta sug‘urtalashning) har bir turi bo‘yicha tarif stavkalarini sug‘urtalovchilar uchun ularni o‘tkazishning uzoq muddatli va qisqa muddatli xarakterini hisobga olgan holda belgilash;  sug‘urtalovchining (qayta sug‘urtalovchining) investitsiya faoliyati natijalarini aktuar hisoblashdan foydalangan holda baholash;  sug‘urtalovchining (qayta sug‘urtalovchining) daromadlarini sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash)ning har xil turlari bo‘yicha rejalashtirish. Aktuariy (aktuar tashkilot) faqat aktuar faoliyatni amalga oshirishga haqlidir. Aktuariy (aktuar tashkilot) o‘z faoliyatini sug‘urtalovchi bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiradi. Aktuariy (aktuar tashkilot) quyidagi huquqlarga ega:  sug‘urtalovchilar bilan aktuar xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha mustaqil ravishda shartnoma tuzish;  ishonchli aktuar xulosa tuzish uchun zarur bo‘lgan barcha axborotlar sug‘urtalovchi tomonidan taqdim etilmagan taqdirda aktuar tekshirish o‘tkazishni rad etish;  aktuar tekshirish o‘tkazishda qatnashishga boshqa aktuariylar va boshqa mutaxassislarni belgilangan tartibda jalb etish;  qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq boshqa huquqlar. Aktuariy (aktuar tashkilot) quyidagilarga majbur:  qonun hujjatlari talablariga rioya qilish;  aktuar tekshirishni amalga oshirishda olingan axborotning mahfiyligiga rioya qilish;  aktuar xulosada aktuar hisoblashlarning kamchiliklarini va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflarni aks ettirish;

 qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq boshqa majburiyatlarni bajarish. Aktuariy, agar u aktuar tashkilot shtatida turgan bo‘lsa yoki uning bilan aktuar tashkilot o‘rtasida fuqarolik - huquqiy tusdagi shartnoma tuzilgan bo‘lsa aktuar tekshirishni o‘tkazishga jalb etilishi mumkin. Aktuariy aktuar tashkilot oldida sifatsiz aktuar tekshiruvni o‘tkazish, tijorat sirini oshkora qilish va aktuar tashkilot uchun zarar yetkazgan boshqa xatti-harakatlar natijasida yetkazilgan zarar yuzasidan javob beradi. Aktuarlar aktuar xizmatlari ko‘rsatish uchun O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda aktuariy malaka sertifikatini olishi shart. Aktuar tashkilotlar o‘z shtatida aktuariy malaka sertifikatiga ega bo‘lgan kamida 1 aktuarga ega bo‘lishi kerak. Aktuar tashkilot (aktuariy) faoliyati natijalari hisobot tarzida rasmiylashtiriladi. Aktuar tashkilot (aktuariy) hisobotidagi xulosalar mustaqil ekspertiza davomida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. ASSISTANS XIZMATLARI KO‘RSATUVCHI YURIDIK VA JISMONIY SHAXSLAR Assistans xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik va jismoniy shaxslar sug‘urtalash shartnomasi doirasida sug‘urtalanuvchilarga (sug‘urtalangan shaxslarga, foyda ko‘ruvchilarga) hamda sug‘urtalovchilarga texnik, tibbiy va boshqa xizmatlar ko‘rsatadilar, shuningdek ularga moliyaviy yordam ko‘rsatadilar. Assistans xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik va jismoniy shaxslar o‘z faoliyatini sug‘urtalovchi bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiradilar. Assistans xizmatlariga faqat sug‘urtalovchilar tomonidan, sug‘urtalanuvchilar (sug‘urtalangan shaxslar)ning ishtirokisiz haq to‘lanadi. Assistans xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik va jismoniy shaxslar quyidagi huquqlarga ega:

 sug‘urtalovchilar bilan assistans xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha mustaqil ravishda shartnoma tuzish;  sug‘urtalovchi tomonidan assistans xizmatlari ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan barcha axborotlar taqdim etilmagan taqdirda assitans xizmatlari ko‘rsatishni rad etish;  assistans xizmatlari ko‘rsatishga zarur mutaxassislarni belgilangan tartibda jalb etish;  assistans xizmatlari ko‘rsatish yuzasidan shartnomaga muvofiq majburiyatlarning bajarilishini talab qilish;  qonun hujjatlari va shartnomada nazarda tutilgan boshqa huquqlar. Assistans xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik va jismoniy shaxslar quyidagilarga majbur:  sug‘urtalanuvchilardan (sug‘urtalangan shaxslardan) sug‘urta hodisalari (holatlari) to‘g‘risidagi xabarlarning kecha-kunduz qabul qilinishini tashkil etish va sug‘urtalanuvchilarga (sug‘urtalangan shaxslarga) sug‘urta shartnomasi doirasida, taqdim etilgan sug‘urta polisi asosida zarur yordam ko‘rsatish;  sug‘urtalash hollarini ko‘rib chiqish va tartibga solish chora-tadbirlarini ko‘rish;  sug‘urtalanuvchilarga (sug‘urtalangan shaxslarga) chaqiruv qabul qilingan vaqtdan boshlab imkoni boricha eng qisqa muddatlarda zudlik bilan zarur yordam va xizmatlar ko‘rsatishning tashkil etilishini ta’minlash;  qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq boshqa majburiyatni bajarish. SYURVEYER SUG‘URTA XIZMATLARI KO‘RSATUVCHI YURIDIK VA JISMONIY SHAXSLAR (SUG‘URTA SYURVEYERI) Sug‘urta syurveyeri - quyidagilar bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs:

 sug‘urta shartnomasi tuzilgungacha sug‘urta obyektini ko‘zdan kechirish va tekshirish;  barcha faktlarni va tavakkalchilik holatlarini tahlil qilish, sug‘urta shartnomasi tuzilgungacha tavakkalchilik darajasini aniqlash;  sug‘urtalashning tekshirilayotgan obyekti bo‘yicha ekspert xulosasi tuzish. Sug‘urta ekspertizasi o‘tkazishga vakolatli sug‘urta syurveyeri mutaxassislari (ekspertlari)ning ish tartibi sug‘urta syurveyerining ichki hujjatlarida belgilanadi. Sug‘urta syurveyeri o‘z faoliyatini sug‘urtalovchi (sug‘urtalanuvchi) bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiradi. Sug‘urta syurveyeri quyidagi huquqlarga ega:  xizmatlar ko‘rsatiladigan sug‘urtalovchini (sug‘urtalanuvchini) erkin tanlash;  sug‘urta obyektini o‘rganish uchun sug‘urtalanuvchidan (sug‘urtalovchidan) zarur axborotlarni so‘rash va olish;  davlat hokimiyati va boshqaruvi organlaridan, faoliyati sug‘urta obyektlariga taalluqli bo‘lgan boshqa tashkilotlardan zarur ma’lumotlarni so‘rash va olish;  qonun hujjatlari va shartnomada nazarda tutilgan boshqa huquqlar. Sug‘urta syurveyeri quyidagilarga majbur:  tegishli bilimlarga ega bo‘lish yoki o‘z shtatida tegishli professional bilimlar va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan mutaxassislarga ega bo‘lish;  syurveyer tomonidan o‘tkaziladigan ekspertizaga daxldor bo‘lgan barcha shaxslarning huquqlariga rioya qilinishini ta’minlash;  ekspertiza o‘tkazish uchun tomonlar taqdim etgan hujjatlarning saqlanishini ta’minlash;  mijozning tijorat yoki boshqa siri bo‘lgan faktlarning mahfiyligini saqlash;  qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq boshqa majburiyatlarni bajarish.

Sug‘urta syurveyeri faoliyati natijalari ekspert hisoboti tarzida rasmiylashtiriladi, undan sug‘urtalovchi (sug‘urtalanuvchi) tomonidan sug‘urtalash (qayta sug‘urtalash) shartnomasini tuzishda foydalanilishi mumkin. Sug‘urta syurveyerining ekspert hisobotidagi xulosalar mustaqil sug‘urta ekspertizasi davomida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar 1. Гвозденко А.А. Основы страхования: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2003. – 320 с. 2. Mahmudova L. Sug‘urta ishi-O‘quv qo‘llanma—T.-TAKI 2004 3. Основы страховой деятельности: Учебник./ Отв. ред. Проф. Т.А. Федорова. - М.: Издательство БЕК, 2002. -768 с. 4. Сплетухов Ю.А. Страхование ответственности. Учебное пособие - М.: Аудитор, 2004.-172с. 5. Страховое дело: Учебник. В 2 т. (пер. с нем. О.И. Крюгер и Т.А. Федоровой). - т.1: Основы страхования / под ред. О.И. Крюгер. - М.: Экономист, 2004. - 447 с. 6. Xo‘jaev Y. Tashqi iqtisodiy faoliyatda sug‘urta. O‘quv qo‘llanma.-T.: Soliq akademiyasi, 2005.

Похожие

Sug’urta bozori va uni davlat tomonidan tartibga solish

Sug‘urta klassifikatsiyasi

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish mezonlari va ko‘rsatkichlari

Sug‘urta, moliyaviy bozorlar va institutlar

Sug‘urta kompaniyasining moliyasi