Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va xususiyatlari. О‘zbekiston respublikasi soliq tizimi - Экономика - Рефераты

Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va xususiyatlari. О‘zbekiston respublikasi soliq tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va xususiyatlari. О‘zbekiston respublikasi soliq tizimi va soliq munosabatlari subyektlarining huquq hamda majburiyatlari Reja: 1. Soliqlar va soliqqa tortish faning maqsadi, vazifalari, predmeti va о‘rganish usullari 2. Soliqlarning mohiyati, uning о‘lchamlari va byudjet daromadlarini shakllantirishdagi о‘rni 3. Soliqqa tortish tamoyillari va soliqlarning asosiy vazifalari 4. Soliq elementlarning iqtisodiy mohiyati, ahamiyati, takibi va soliq mexanizmi 5. О‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining mohiyati, ahamiyati va rivojlanish bosqichlari 6. О‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari, asosiy yо‘nalishlari va huquqiy asoslari 7. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliq siyosati

«Soliqlar va soliqqa tortish» fani soliqlarning iqtisodiy mohiyati, ahamiyati, funksiyalari, soliqlarni hisoblash va byudjetga undirish mexanizmini о‘rganishdagi asosiy fan hisoblanadi. Hozirgi kunda har bir fanni о‘rganishda uni talabalarga tо‘liq yetkazish, talabalarni fikrlashga undash va jalb etish, shu orqali yetuk mutaxassislarni tayyorlash maqsadi yotadi. Fanni о‘rganishda hozirgi davrning ilg‘or uslublaridan va о‘qitishning ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan keng foydalaniladi. «Soliqlar va soliqqa tortish» fanining predmeti – bu soliq tо‘lovchilarning soliqlar va ularga tenglashtirilgan tо‘lovlarning iqtisodiy mohiyati, davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyati, soliq tizimi va siyosati, soliq turlarlari bо‘yicha belgilangan imiyozlar tizimi, soliqlarni hisoblash mexanizmining amaldagi holatini о‘rganishdan iborat. «Soliqlar va soliqqa tortish» fanining ham о‘ziga xos ilmiy bilish usullari mavjud. Ulardan biri ilmiy abstraksiya usulidir. Ilmiy abstraksiya usulining mohiyati shundan iboratki, bunda tahlil paytida obyektning faqat bir tomoniga, о‘rganilayotgan jarayonning asl mohiyatiga e’tibor qaratiladi va halal berishi mumkin bо‘lgan ikkinchi darajali unsurlarning ta’siri e’tiborga olinmaydi. “Soliqlar va soliqqa tortish” fani shuningdek, о‘z predmetini о‘rganishda nazariy tahlil va sintez usulidan ham foydalanadi. Tahlil - о‘rganilayotgan butun obyektni qismlarga ajratish va ularni izchillik bilan tahlil qilish bо‘lsa, sintez esa о‘rganilgan qismlardan olingan xulosa va natijalarni bir butun yaxlit jarayon deb qarab, umumiy xulosa chiqarishdir. Soliq turlarini hisoblash va byudjetga undirish tartiblarining amaliy masalalari mazkur yо‘l bilan о‘rganiladi. Fanni о‘rganishda makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy holda tahlilni qо‘shib olib borish muhim о‘rin tutadi. Soliqlarni hisoblash va byudjetga tо‘lashning amaldagi masalalarini mikroiqtisodiy jihatdan о‘rganishda iqtisodiyotning boshlang‘ich bо‘g‘ini bо‘lgan xо‘jalik yurituvchi subyektlar nuqtai nazaridan, ular bilan davlat byudjeti о‘rtasidagi munosabatlar tadqiq etilsa, makroiqtisodiy jihatdan tahlil etishda esa, davlat miqyosida, ya’ni soliqlar va soliq munosabatlariga doir masalalar makroiqtisodiy darajada о‘rganiladi.

Soliqlar va soliq munosabatlariga doir bilimlarni о‘rganishda bir qator iqtisodiy fanlarni ham о‘rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Barcha iqtisodiy fanlar bir-birini tо‘ldirib boradi va о‘rganish uslublarini osonlashtiradi. Biz “Soliqlar va soliqqa tortish” fanini о‘rganishda “Soliq nazariyasi”, «Iqtisodiyot nazariyasi», «Moliya» va «Pul kredit va banklar» kabi iqtisodiy fanlar bilan birgalikda о‘rganamiz. «Soliqlar va soliqqa tortish» fani «Iqtisodiyot nazariyasi» fani bilan chambarchas bog‘liq bо‘lib, uning maxsus kengaytirilgan bо‘limidir. Chunki soliqlar va soliq munosabatlarining qonuniyatlari umumiqtisodiy nazariya qonuniyatlaridan chetga chiqmasdan, ularga asoslanadi. «Soliqlar va soliqqa tortish» fani «Soliq nazariyasi» fani bilan ham о‘zaro aloqadorlikda о‘rganiladi. «Soliq nazariyasi» fani soliqlar va soliq munosabatlarining nazariy asoslarini о‘rgansa, «Soliqlar va soliqqa tortish» fanida esa soliqlarni hisoblash va byudjetga tо‘lash mexanizmidagi amaliy va uslubiy asoslar о‘rganiladi. Soliqlarning obyektiv zarurligini bozor iqtisodiyotiga о‘tish sharoitida ikki holat: birinchidan, davlatning qator vazifalarini mablag‘ bilan ta’minlash zarurligi, ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari bilan ifodalash mumkin. Qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish uchun lozim bо‘lgan moliyaviy mablag‘larni shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyotida qо‘llanilgan emas. Demak, hukmron kuch sifatida davlat mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar ham amal qiladi. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy hayoti juda murakkab iqtisodiy hodisalardan iborat. Ana shu murakkablik bevosita soliqlarga ham tegishliki, bu holat soliqlarning iqtisodiy mohiyatini teran anglashni taqozo etadi. Soliqlar majburiy t о ‘lovlarni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildiradi. Bu munosabatlar soliq t о ‘lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan ularni о ‘z mulkiga aylantiruvchi davlat о ‘rtasida b о ‘ladi. Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat k о ‘rsatganda, ishlar bajargan yoki bozorlarda oldi-sotdi qilish jara yon ida pul munosabatlarini hosil qiladi. Lekin ular soliq b о ‘la olmaydi, soliq munosabati

b о ‘lishi uchun davlat mamlakatda yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash y о ‘li bilan davlat byudjetiga majburiy tartibda t о ‘lanishi yoki undirilishi lozim. Davlat uchun byudjetning asosiy manbai hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda soliqlar vositasida davlat daromadlarining asosiy qismi shakllantiriladi. Bozor munosabatlarining shakllanishi davrida soliqlar korxonalarning iqtisodiy faoliyatini tar tibga solishning bilvosita quroli hisoblanadi. Soliqlarning funksiyalari masalasida katta bahslashuvlar mavjud, lekin yagona bir fikrga kelingan emas. Kо‘pchilik iqtisodchilar soliqlarga fiskal, boshqaruvchi, rag‘batlantiruvchi, nazorat funksiyalari xos deb ta’rif berishadi. Fikrimizcha, soliqlarning quyidagi asosiy funksiyalarini ajratib kо‘rsatish maqsadga muvofiqdir: 1. Soliqning fiskal funksiyasi . 2. Tartibga solish funksiyasi. 3. Ra g‘ batlantirish funksiyasi 4. Soliqning nazorat funksiyasi. 5. Soliqni hisoblash jara yon ini axborot bilan ta’minlash funksiyasi. Hozirgi sharoitga tatbiqan olganda, soliqqa tortish samarali tizimning quyidagi tamoyillarini ta’riflab о‘tish mumkin: 1. Yetarlilik tamoyili. 2. Tadbirkorlik va investisiyalarni rag‘batlantirish. 3. Soliqqa tortishning adolatlilik tamoyili. 4. Oddiylik va xolislik. 5. Boshqarishga qulaylik. 6. Soliqlarni yig‘ish jarayonini imkon qadar arzonlashtirish. 7. Soliq stavkalarini qiyoslash. Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa majburiy tо‘lovlar hamda ularning tuzilish tamoyillari, usullari, soliq nazoratining yig‘indisi soliq tizimini tashkil etadi. Bu ta’rif soliq tizimini keng ma’noda tushunishdir. Soliq qonunchiligida soliq tizimi tor ma’noda talqin qilinib,

bir xil mohiyatga ega bо‘lgan va markazlashgan pul fondini tashkil etadigan soliq, yig‘im, boj va boshqa majburiy tо‘lovlarning yig‘indisi soliq tizimi deb ataladi. Soliqlar soliqqa tortish obyektiga qarab uch guruhga bо‘linadi: 1. Oborotdan olinadigan soliqlar. 2. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. 3. Daromaddan olinadigan soliqlar. Soliqlar iqtisodiy mohiyatiga, tо‘lovchi bilan davlatning о‘zaro munosabatlariga bevosita yoki bilvosita bog‘liqligiga kо‘ra tо‘g‘ri va egri soliqlarga bо‘linadi. Tо‘g‘ri soliqlar tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri daromadga va mol-mulkka qaratiladi (soliqqa tortishning bevosita shakli). Tovarning bahosida tо‘lanadigan yoki tarifga kiritiladigan tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar egri soliqlarga kiradi. Tovar va xizmatlarning egasi ularni sotishda soliq summalarini olib, ularni davlatga о‘tkazadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda amal qilayotgan tо‘g‘ri va egri soliqlar tarkibiga quyidagi soliqlar kiradi (1-jadval):

1 - jadval Tо‘ g‘ ri soliqlar Egri soliqlar 1. Yuridik shaxslar dan undiriladigan foyda soli g‘i 2. Jismoniy shaxslar dan olinadigan daromad soliq 3. Yer solig‘i 4. Mol-mulk solig‘i 5. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq lar va maxsus tо‘lovlar 6. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. 7. Obodonlashtirish va i nfratuzilmani rivojlantirish soli g‘ i va boshq alar. 1. Q о ‘shilgan qiymat solig‘i 2. Aksiz solig‘i 3. Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqil g‘ isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 4. Bojxona t о ‘lovlari va b . Mustaqillik yillarida soliq tizimi islohoti rivojlanishini yaqqol kо‘rsatish uchun shu davrni tо‘rt bosqichga bо‘lib kо‘rsatish mumkin. Birinchi bosqich 1991-1994 yillar - О‘zbekistonning о‘z soliq tizimini tashkil etish va soliqlarning xazinaviy ahamiyatini oshirish bosqichidir. Soliq islohotlarining ikkinchi bosqichi soliqlarni bozor iqtisodi talablariga moslashtirish va korxonalarning ishlab chiqarishni rag‘batlantirishga qaratish davridir. Bu davrga 1995 —1997 yillar tо‘g‘ri keladi. Soliq islohotining uchinchi bosqichi 1998 yildan 2008 yilgacha bо‘lgan davrni о‘z ichiga oladi. Bu bosqichni soliq tizimida soliqlarni ixchamlashtirish konsepsiyasining boshlanish davri deb atash mumkin. Mamlakatimizda yuz bergan iqtisodiy о‘zgarishlar, bozor munosabatlariga asoslangan jamiyatga о‘tib borilishi daromadga jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqning belgilanishi va tо‘planishida ham jiddiy о‘zgarishlar yuz berishiga sabab bо‘ldi. Mazkur о‘zgarishlar va islohatlarning barchasi 2007 yil 23 noyabrda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan, 2007 yil 30 noyabrda Senat tomonidan ma’qullangan, 2007 yil 25 dekabrda О‘zbekiston

Respublikasining Prezidenti I. Karimov tomonidan tasdiqlangan 2008 yil 1 yanvardan e’tiboran kuchga kirgan О‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksida о‘z ifodasini topgan bо‘lib soliq tizimida soliq isloxotlar rivojlanish bosqichining 4-bosqichini boshlab berdi. 2009-2010 yilgi soliq siyosatidagi asosiy о‘zgarishlarning asl mohiyati soliq yukini kamaytirish, soliqlarning rag‘batlantiruvchi rolini yanada oshirishga qaratilgan Respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq siyosati avvalambor soliq tо‘lovchilar zimmasidagi soliq yukini kamaytirish, soliqlarning rag‘batlantiruvchi rolini yanada oshirish, soliqqa tortish tizimini soddalashtirishga qaratilgan. Soliq yukining kamaytirilib borilishi tadbirkorlik subyektlarining real daromadlarini oshirishga, ularning ishlab chiqarish salohiyatini kengaytirishga va rag‘batlantirishga ijobiy ta’sir kо‘rsatib kelmoqda. Tadbirkorlik subyektlari zimmasidagi soliq yukini kamaytirish maqsadida, 2010 yilda foyda solig‘i ning bazaviy stavkasi amaldagi 10 foizdan 9 foizga pasaytirildi. Soliq solishning soddalashtirilgan tizimida yagona soliq tо‘lovi ni tо‘lovchi mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq tо‘lovining amaldagi bazaviy stavkasi 8 foizdan 1 foizli puktga pasaytirilib, 7% miqdorida belgilandi. 2010 yilda ulgurji va chakana savdo korxonalari uchun yagona soliq tо‘lovining oldingi yillarda belgilangan soliq stavkalari о‘zgarmagan holda, ulgurji savdo korxonalari uchun byudjetga о‘z vaqtida hisob-kitoblar amalga oshirilishini ta’minlash va soliq tо‘lashdan bо‘yin tovlash holatlarini oldini olish maqsadida har bir amalga oshirilgan operasiya bо‘yicha tushgan tushum summasining 5 foizi miqdorida joriy tо‘lovlarni amalga oshirish tartibi belgilandi. Aholi daromadlariga soliq yukini kamaytirish va ularning xarid qobiliyatini oshirish maqsadida , jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkasini soliq solishning birinchi shkalasi bо‘yicha 12 foizdan 11 foizga pasaytirildi. Shuningdek, jismoniy shaxslarning soliq solinadigan daromadlarini quyidagi mablag‘lar summasiga kamaytirish shaklida qо‘shimcha imtiyozlar joriy etildi:

О‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olish uchun (о‘zining ta’lim olishi yoki 26 yoshgacha bо‘lgan farzandining ta’limi olishi uchun) tо‘langan summalar kо‘rinishida ijtimoiy chegirmalar; jami daromadni fuqarolarning Xalq bankidagi jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvarag‘lariga ixtiyoriy ravishda о‘tkaziladigan mablag‘lari summasi miqdoriga kamaytirish yо‘li bilan imtiyozlar joriy etildi. Davlat byudjeti daromadlarini barqarorlashtirish maqsadida 2010 yildan alkogol mahsulotlar, pivo, filtrli segaretalar va spirtga aksiz solig‘i stavkasi 25 foizga, filtrsiz sigareta va papiroslarga 50 foizga indeksasiya qilindi. 2010 yilda yer va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari 15 foizga indeksasiyalandi. Yagona yer solig‘i bо‘yicha davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy ajratmalarni tо‘lash va hisoblashning amaldagi tartibi saqlangan holda soliq stavkasini 3,5 foizdan 5 foizga oshirish belgilandi. Qо‘shimcha foyda solig‘i bо‘yicha 2010 yildan boshlab, sement, poletilen granulasi va tabiiy gaz bо‘yicha soliq stavkalari 25 foizga, mis katodi uchun esa 10 foizga pasaytirildi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq bо‘yicha esa, 2010 yilda jismoniy shaxslar kо‘chmas mulkining (uy joylarning, kvartiralar va boshqalarning) inventarizasiya qiymati 10 foizga indeksasiya qilindi. Fuqarolarning byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga tо‘laydigan sug‘urta badallari stavkasi amaldagi 3,5 foizlik stavkasi 4 foiz qilib belgilandi. Shuningdek 2011 yilda foyda solig‘ini 9 %dan 8 %ga, daromad solig‘i stavkasining birinchi va ikkinchi pog‘onalari 11 va 17 %dan 10 va 16 %ga, yagona soliq stavkasining bazaviy stavkasi 7 %dan 6 %ga tushirilishi kо‘zda tutilmoqda. Bu haqda Vazirlar Maxkamasining 2010 yilning 9 oylik yakunlari bо‘yicha о‘tkazilgan majlisda qabul qilingan qaror qismida keltirilgan.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. «O‘zbekiston» nashriyoti 1992 yil 2.O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Adliya vazirligi «Adolat» nashriyoti 2008 yil 3. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. Adliya vazirligi «Adolat» nashriyoti 2008 yil 4.O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 1997 yil. 5. O‘zbekiston Respublikasining «Soliq maslahati to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 2006 yil. 6. O‘zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatini kafolatlari to‘g‘pisida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 1999 yil. 7.O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 2000 yil. 8.O‘zbekiston Respublikasining «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat nazorati to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 1998 yil.

Похожие

Chet mamlakatlar soliq tizimi fanining predmeti va vazifalari. Rivojlangan davlatlarda soliqlarning mohiyati

Davlat moliyasi va uning bo‘g‘inlari. Soliqlarning mohiyati

Boshqa davlatlar soliq tizimi va ba’zi bir soliq turlarining uziga xos xususiyatlari

Rossiyani soliq tizimi

Yaponiya soliq tizimi