logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Soliq hisobotlari to'lovlari

Soliq hisobotlari to'lovlari

Загружено в:

29.08.2023

Скачано:

0

Размер:

119.4326171875 KB
Скачать
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNVERSITETI IQTISODIYOT (tarmoqlar va sohalar bo’yicha) FA KULTETI MUSTAQIL ISH MAVZU: Soliq hisobotlari to’lovlari Guruh: MEK 85A Bajardi: BUTEYEVA D Toshkent Reja: 1. Kichik biznes subyektlarini soliqqa tortısh tartıbi 2. Soliqqa tortish 3. Soliqlar soni, soliq hisoboti muddatlari, soliqlarni toʻlash muddatlari   Kichik biznes subyektlari uchun soliq solishning soddalashtirilgan tartibi qo’llaniladi va yagona soliq to’lovini, yagona yer solig’ini hamda tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliqni hisoblab chiqarish hamda to’lashning maxsus qoidalari qo’llanilishini, shuningdek mazkur soliqlar bo’yicha soliq hisoboti taqdim etilishini nazarda tutadi. Kichik biznes subyektlari o’z xohishlariga binoan soddalashtirilgan yoki umumbelgilangan soliqlarni to’lashlari mumkin. Agar korxonalar umumbelgilangan soliq tizimida faoliyat yuritsa Soliq kodeksining 23-moddasiga asosan belgilangan barcha turdagi soliqlar bo’yicha hisobot topshirishlari hamda soliq to’lovlarini to’lashlari shart. Shu sababli kichik biznes subyektlariga umumbelgilangan soliqlarni hisoblash va to’lashning alohida tartibi nazarda tutilmagan. Kichik biznes subyektlari soliq to’lovining hisob-kitobi soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo’yicha esa - yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taqdim etiladi. Soliq solishning soddalashtirilgan tartibi nazarda tutilgan soliq to’lovchilar uchun, agar Soliq Kodeksning 373-moddasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, to’lov manbaida soliqlarni va boshqa majburiy to’lovlarni ushlab qolish majburiyatlari hamda byudjetga va davlat maqsadli jamg’armalariga quyidagi soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni to’lash majburiyatlari saqlanib qoladi: Soliq kodeksining 165-moddasida nazarda tutilgan tartibda to’lov manbaida undiriladigan foyda solig’i; Soliq kodeksining 207-moddasida nazarda tutilgan tartibda O’zbekiston Respublikasining norezidentlari tomonidan bajariladigan (ko’rsatiladigan) ishlar (xizmatlar) bo’yicha qo’shilgan qiymat solig’i; agar Soliq kodeksining 350-moddasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, aksiz to’lanadigan mahsulot ishlab chiqarishda solinadigan aksiz solig’i; agar Soliq kodeksining 350-moddasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to’lovlar; qonun hujjatlarida belgilangan ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar uchun suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; bojxona to’lovlari; yagona ijtimoiy to’lov; davlat bojlari; tovarlarning ayrim turlari bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlar ko’rsatish huquqi uchun yig’im; avtotransport vositalarini olganlik va (yoki) vaqtinchalik olib kirganlik uchun Respublika yo’l jamg’armasiga yig’im. Yagona soliq to’lovi quyidagi mikrofirmalar va kichik korxonalarga tatbiq etilmaydi: aksiz solig’i to’lanadigan mahsulot ishlab chiqarishni va yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq solinadigan foydali qazilmalarni qazib olishni amalga oshiruvchi mikrofirmalar va kichik korxonalarga, bundan maxsus pechlardan foydalangan holda energiya tejaydigan zamonaviy texnologiyalar asosida pishiq g’isht ishlab chiqaruvchi mikrofirmalar va kichik korxonalar mustasno; Soliq kodeksining 57-bobiga muvofiq yagona yer solig’i va Soliq kodeksining 58- bobiga muvofiq qat’iy belgilangan soliq to’lash nazarda tutilgan faoliyat doirasidagi mikrofirmalar va kichik korxonalarga; mahsulot taqsimotiga oid bitimlar ishtirokchisi bo’lgan mikrofirmalar va kichik korxonalarga. Yagona soliq to’lovini to’lashga o’tish uchun soliq to’lovchilar soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq hizmati organini yagona soliq to’lovini to’lashga o’tishi to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi tomonidan belgilangan shaklda quyidagi muddatlarda habardor etadi: yangi tashkil etilayotgan mikrofirmalar va kichik korhonalar - davlat ro’yxatidan o’tkazilgan kundan etiboran o’nbesh kundan kechiktirmay; o’tgan yil yakunlari bo’yicha yagona soliq to’lovini to’lash uchun belgilangan mezonlarga mos keladigan umumbelgilangan soliqlarni to’lovchi yuridik shahslar - yagona soliq to’lovini to’lashga o’tayotgan joriy hisobot davri birinchi oyining 10- sanasidan kechiktirmay. Mikrofirmalar va kichik korxonalar yagona soliq to’lovini to’lashdan ixtiyoriy ravishda voz kechgan taqdirda hisobot davri tugaganidan so’ng o’n kun ichida davlat soliq xizmati organlariga taqdim qilinadigan yozma bildirish asosida keyingi hisobot davridan boshlab umumbelgilangan soliqlar to’lashga o’tadi. Ushbu moddaning to’rtinchi qismida ko’rsatilgan yagona soliq to’lovini to’lovchilar yagona soliq to’lovini to’lash huquqidan mahrum bo’lgan o’tgan hisobot yili uchun umumbelgilangan soliqlar bo’yicha hisob-kitoblar asosida yagona soliq to’lovi yuzasidan qayta hisob-kitobni amalga oshiradi. Yagona soliq to’lovi bo’yicha qayta hisob-kitob, shuningdek ushbu moddaning uchinchi qismida ko’rsatilgan to’lovchilar tomonidan, agar ular hisobot yili tugashi bilan Soliq kodeksining 350- moddasi uchinchi qismiga muvofiq hisoblangan, belgilangan xodimlar soni mezoniga mos kelmagan bo’lsa, yagona soliq to’lovini to’lagan hisobot davri uchun amalga oshiriladi Mikrofirmalar va kichik korxonalar yagona soliq to’lovini to’lashdan ixtiyoriy ravishda voz kechgan taqdirda hisobot davri tugaganidan so’ng o’n kun ichida davlat soliq xizmati organlariga taqdim qilinadigan yozma bildirish asosida keyingi hisobot davridan boshlab umumbelgilangan soliqlar to’lashga o’tadi. Hisobot yili tugashi bilan Soliq kodeksining 350-moddasi uchinchi qismiga muvofiq belgilangan xodimlar soni mezoniga mos kelmaydigan yagona soliq to’lovini to’lovchilar davlat soliq xizmati organlariga yillik moliyaviy hisobot taqdim etish muddatidan kechiktirmay taqdim etiladigan yozma bildirish asosida keyingi hisobot yilidan boshlab umumbelgilangan soliqlar to’lashga o’tadi. O’tgan yil yakunlari bo’yicha asosiy (soha) faoliyat turi savdo faoliyati va umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat bo’lgan yuridik shaxslar ushbu Kodeksda belgilangan tartibda hisobot yili boshidan boshlab yagona soliq to’lovini to’lashi kerak. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan yangi tashkil etilgan yuridik shaxslar yagona soliq to’lovini davlat ro’yxatidan o’tkazilgan sanadan e’tiboran joriy yil tugaguniga qadar, 1 oktabrdan keyin ro’yxatdan o’tkazilgan yuridik shaxslar esa keyingi yil tugaguniga qadar to’laydi. Agar ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan yagona soliq to’lovi to’lovchilarda joriy soliq davrining ketma-ket keluvchi ikki choragi davomida savdo faoliyati va umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat asosiy faoliyat turi bo’lmasa, ular Soliq kodeksining 348-moddasining to’rtinchi qismida nazarda tutilgan tartibga muvofiq umumbelgilangan soliqlarni to’lashga o’tishga haqli. Agar yuridik shaxslar hisobot yili yakunlari bo’yicha Soliq kodeksining 350- moddasining to’rtinchi qismida belgilangan shartlarga javob bermasalar, ular kelgusi yil boshidan e’tiboran umumbelgilangan soliqlar to’lashga o’tishi kerak, bundan soliq solish tartibini tanlash huquqi saqlab qolinadigan mikrofirmalar va kichik korxonalar mustasno. Ushbu moddaning to’rtinchi qismida ko’rsatilgan yuridik shaxslar, bundan mikrofirmalar va kichik korxonalar mustasno, yagona soliq to’lovini to’lash huquqidan mahrum bo’lgan o’tgan hisobot yili uchun umumbelgilangan soliqlar bo’yicha hisob-kitoblar asosida yagona soliq to’lovi yuzasidan Soliq kodeksining 351- moddasida belgilangan tartibda qayta hisob-kitobni amalga oshiradi. Umumbelgilangan soliqlarni to’lashga o’tgan yagona soliq to’lovini to’lovchilar, agar Soliq kodeksining 352-moddasini birinchi qismida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, kamida o’n ikki oydan so’ng yagona soliq to’lovini to’lashga qayta o’tishga haqlidir. Yagona soliq to’lovini to’lashdan umumbelgilangan soliqlarni to’lashga o’tgan soliq to’lovchilar umumbelgilangan soliqlarni to’lashga o’tgan birinchi chorak uchun foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i bo’yicha joriy to’lovlarni to’lashdan ozod qilinadi. Yagona soliq to’lovini to’lovchilar yagona soliq to’lovi to’lash muddatini davlat ro’yxatidan o’tkazilgan paytdan e’tiboran bir yil muddatga kechiktirish huquqiga ega, kechiktirilgan summalar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda imtiyozli davr tugaganidan so’ng o’n ikki oy ichida teng ulushlar bilan to’lanadi, Soliq kodeksining Soliq kodeksining 350-moddasi birinchi qismining 2-bandida ko’rsatilganlar bundan mustasno. Agar yagona soliq to’lovini to’lovchilar Soliq kodeksining 199-moddasiga muvofiq qo’shilgan qiymat solig’i solinadigan oborotni amalga oshirsalar, qo’shilgan qiymat solig’ini ixtiyoriy asosda to’lashlari mumkin. Yuridik shaxslar qo’shilgan qiymat solig’ini to’lashga o’tish uchun hisobot davri boshlanishidan kamida bir oy oldin, yangi tashkil etilgan yuridik shaxslar esa, o’z faoliyatini amalga oshirishni boshlaguniga qadar soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organiga yozma bildirish taqdim etadi. Yagona soliq to’lovini to’lovchilar tomonidan qo’shilgan qiymat solig’ini to’lashni rad etish keyingi soliq davri boshlanguniga qadar bir oydan kechiktirmay soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organiga O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi tomonidan tasdiqlangan shaklda taqdim etiladigan yozma bildirish asosida faqat navbatdagi soliq davrining boshidan amalga oshirilishi mumkin. Qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblab chiqarish va to’lash ushbu Kodeksning VII bo’limida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Yagona soliq to’lovini to’lovchilar - yuridik shaxslar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari bo’yicha ijaraga olingan yer uchastkalari uchun byudjetga ijara haqi to’lashdan ozod qilinadi, umumbelgilangan soliqlar to’lanadigan faoliyat turlarida foydalanilayotgan yer uchastkalari bundan mustasno. Qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar Yagona yer solig’ini to’laydilar. Bir vaqtning o’zida quyidagi shartlarga javob beradigan yuridik shaxslar soliq solish maqsadida qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar jumlasiga kiradi: yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo’jaligi mahsulotini yetishtirish va o’zi yetishtirgan mazkur mahsulotni qayta ishlash yoxud yer uchastkalaridan foydalangan holda faqat qishloq xo’jaligi mahsulotini yetishtirish asosiy faoliyat turi bo’lgan yuridik shaxslar; qishloq xo’jaligini yuritish uchun mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan o’zlariga belgilangan tartibda berilgan yer uchastkalariga ega bo’lgan yuridik shaxslar; qishloq xo’jaligi mahsulotini yetishtirish va o’zi yetishtirgan mazkur mahsulotni qayta ishlash ulushi realizatsiya qilish yoki qayta ishlash uchun olingan qishloq xo’jaligi mahsulotini o’z ichiga oluvchi qishloq xo’jaligi mahsulotini yetishtirish vaqayta ishlash umumiy hajmida kamida 50 foizni tashkil etadigan yuridik shaxslar. Soliq kodeksi 362-moddasining ikkinchi qismi ikkinchi va uchinchi xatboshilarida nazarda tutilgan shartlarga javob beradigan yangidan tashkil etilgan qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar davlat ro’yxatidan o’tkazilgan paytdan e’tiboran yagona yer solig’ini to’lovchilar bo’ladi. Soliq tizimining muammolari va ularni hal qilishning mumkin boʻlgan istiqbollarini taqdim etishdan oldin, uni rivojlantirishning amaldagi sharoitlarini koʻrib chiqamiz. 2021 yil yakunlari   boʻyicha Konsolidatsiyalashgan byudjet (Davlat byudjeti va Davlat maqsadli jamgʻarmalari) daromadlari 196,4 trln soʻmni (YaIMga nisbatan 26,7%) tashkil etdi. 1-jadvaldan koʻrinadiki, YaIMga nisbatan Konsolidatsiyalashgan byudjet daromadlari ulushi dinamikada deyarli oʻzgarmagan va aksincha oʻsish tendensiyasiga ega. Buni ayniqsa 2022 yil uchun daromadlar prognozi tasdiqlaydi - daromadlarning YaIMga nisbati 30,3% darajasida prognoz qilinmoqda. Byudjetga daromadlar tushumining oshishi/kamayishiga umuman quyidagi omillar ta’sir etadi: - respublika iqtisodiyotining oʻsishi; - soʻmning erkin ayirboshlash kursini joriy qilish; - qimmatbaho va rangli metallarga jahon nar х larining nisbatan yuqoriligi; - pandemiya vaqtida karantin choralarining joriy etilishi va yengillashtirilishi; - soliq islohoti; - soliq ma’muriyatchiligining yangi instrumentlarini joriy etish. O х irgi uch yil uchun soliq tizimining tarkibiy tahlili quyidagilarni koʻrsatadi: - bilvosita soliqlarning ulushi (2021 yilda - 34,2%) Davlat byudjeti daromadlari tarkibida 2019 yildan boshlab jiddiy qisqardi. Sabablari: QQS stavkasining 20%dan 15%gacha pasaytirilishi, QQSni hisobga olish va qoplashning toʻlaqonli tizimining joriy qilinishi, importga aksiz soligʻi boʻyicha nol darajali stavkalarning joriy etilishi; - bevosita soliqlarning ulushi jiddiy oʻsdi (2021 yilda - 35,8%). Sabablari: “NKMK” AJ va “OKMK” AJ boʻyicha byudjetga tushumning oshishi (qimmatbaho va rangli metallarga jahon nar х ining va realizatsiyaning oʻsishi hisobiga), foyda soligʻi stavkasining 14%dan 15%gacha oshishi; - resurs soliqlarining ulushi kamaymoqda (2021 yilda - 14%). Sabablari: yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq va yuridik sha х slar mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalarining pasayishi; - boshqa daromadlar jiddiy oʻsmoqda (2021 yilda - 16%). Sabablari: “NKMK” AJ va “OKMK” AJdan dividendlar boʻyicha byudjetga tushumning oshishi.   Byudjet daromadlari tarkibini oʻzgartirishda umumiqtisodiy omillar bilan bir qatorda umumbelgilangan va soddalashtirilgan soliq tizimlari nisbatining oʻzgarishi muhim rol oʻynadi. Bu soliq toʻlovchilar soni tarkibida oʻz aksini topdi (3-jadval).   1-jadval. 2018-2021 yillarda soliq toʻlovchilar soni haqida ma’lumot   Soliq solish tizimlari gf   2018   y. 2021   y. (yil yakuni)   Oʻsish Soliq solishning umumbelgilangan tizimi (foyda soligʻi, QQS va boshqalar) 7 500 145 434   19,4 baravar Soliq solishning soddalashtirilgan tizimi (aylanmadan olinadigan soliq (YaST) va boshqalar) 160 000 299 036 1,9 baravar   Asosiy soliqlar tushumi dinamikasi   tahlilida batafsil toʻ х talamiz:   QQS.   O х irgi uch yilda QQS tushumlarining nisbatan pasayishi kuzatilmoqda - oʻsish dinamikasi jami 113,7% (2021 yilda 2019 yilga nisbatan), barcha soliqlar tushumlari dinamikasida - 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida QQSning salmogʻi pasaymoqda (30,1%dan 23,3%gacha), garchi ushbu soliq respublika byudjet tizimini tashkil etuvchi hisoblanadi. Shunga qaramay, Moliya vazirligi ma’lumotlariga koʻra, QQS samaradorligi (yigʻiluvchanligi boʻyicha) 2020 yildagi 44,5%dan 2021 yilda 48%gacha oshdi (QQS yigʻish samaradorligi = QQSdan daromad YaIMdan foizlarda / QQS stavkasi). QQS tushumi dinamikasiga quyidagi omillar ta’sir koʻrsatdi va koʻrsatmoqda: QQS tushumi kamayishiga: - QQS stavkasining 20%dan 15%gacha jiddiy pasayishi; - QQSni hisobga olishning toʻliq tizimining joriy etilishi. QQS summasini aniqlashda soliq toʻlovchi haqiqatda olingan tovarlar ( х izmatlar) boʻyicha toʻlangan soliq summasini hisobga olish yoʻli bilan hisoblab chiqarilgan soliqning umumiy summasini kamaytirish huquqiga ega. Ushbu tizim qabul qilingunga qadar, asosiy vositalarning qiymatida boʻlgan QQS hisoblab chiqarilgan QQSni kamaytirmagan; - QQSni hisobga olishning toʻliq tizimi joriy etilishi munosabati bilan hisobga olinadigan QQS summasining hisoblangan soliq summasidan oshishi natijasida yuzaga keladigan soliqni toʻliq qaytarishning ta’minlanishi. Ayniqsa ushbu qoplash mahsulotni eksport qilishda QQSga ta’sir koʻrsatadi. Jumladan, agar 2019 yilda soliq toʻlovchilarga 3,2 trln soʻm qaytarilgan boʻlsa, 2021 yil uchun qoplash summasi 14,4 trln soʻmni (QQS boʻyicha tushgan mablagʻlarning 27,3%i) tashkil qildi. Shuni hisobga olgan holda tushumlar boʻyicha QQS qoplash summasiga kamaytirildi (2-jadval); QQS tushumi oshishiga: - elektron hisobvaraq-faktura tizimining va tegishli elektron soliq ma’muriyatchiligi tizimining joriy etilishi; - aylanmasi yiliga 1 mlrd soʻmdan ortiq boʻlgan kichik kor х onalar (ilgari YaST toʻlaganlar), shuningdek yuridik sha х slar - 50 gektar (2022 yildan - 25 gektar) va undan ortiq sugʻoriladigan yer maydoni mavjud qishloq х oʻjaligi tovar ishlab chiqaruvchilari hisobiga QQS toʻlovchilar toifasi jiddiy kengaytirilmoqda. Aksizlar.   O х irgi uch yilda aksizlar tushumlarining nisbatan katta boʻlmagan oʻsishi kuzatilmoqda - oʻsish dinamikasi jami 126,9%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida aksizlar salmogʻi oʻsmayapti: - 2021 yilda aksizlar tushumining 2020 yildagiga nisbatan 1,4 trln soʻmga oshishi asosan 2021 yil fevral va oktyabrda soliq stavkalarini oʻrtacha 15%ga indeksatsiya qilish hisobiga ta’minlandi. Ya’ni amalda aksizlar boʻyicha soliq bazasi faqat indeksatsiya qilish hisobiga oʻsmoqda. Ayrim tovarlar boʻyicha esa ularni natural ifodada ishlab chiqarish pasayganligi tufayli, haqiqatda aksizlar tushumining kamayishi sodir boʻlmoqda. Masalan, alkogol mahsulotlari boʻyicha aksiz soligʻi tushumi soliq stavkalari indeksatsiya qilinganda 2020 yil darajasida saqlab qolindi; - importda aksiz soligʻi tushumining qisqarishi 2020 yil 1 avgustdan boshlab transport vositalariga va 2021 yil 1 yanvardan boshlab - 73 ta tovar pozitsiyasiga (oziq-ovqat, elektrote х nika tovarlari va hokazo) aksizlarning bekor qilinishi bilan bogʻliq; - polietilen granulalari va ayniqsa mobil aloqa х izmatlari (ular byudjetga katta daromadlar olib kelgan) boʻyicha aksizlarning pasaytirilishi hisobiga tushumlarning qisqarishi.   Boj х ona boji.   Uch yil davomida boj х ona boji tushumi jiddiy oshdi - oʻsish dinamikasi 206,9%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida ham salmogʻi oshdi. Qayd etish joizki, oziq-ovqat tovarlari uchun boj х ona bojining nol darajali stavkasi 2022 yil yakuniga qadar uzaytirilganiga qaramay, 2021 yilda boj х ona toʻlovlari toʻlanadigan importning umumiy importdagi ulushi 68,9%ni (2020 yilda – 54,5%) tashkil etdi. Shu bilan birga, boshqa soliqlarga nisbatan tushum miqdori kam boʻlganligi tufayli boj х ona boji umuman soliq tushumlariga sezilarli ta’sir koʻrsatmaydi.   Foyda soligʻi.   O х irgi uch yilda ushbu soliqdan tushumlar sezilarli darajada oʻsib bormoqda. Oʻsish dinamikasi - 234,5%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, jami soliq tushumlarida soliqning salmogʻi ham sezilarli darajada oshib bormoqda - 2019 yildagi 14,6 dan 2021 yilda 23,3 gacha. Soliq tushumlari dinamikasiga quyidagi omillar ta’sir koʻrsatgan va ta’sir koʻrsatmoqda: - soliq stavkasining 14%dan 15%gacha oshirilishi; - 2021 yilda foyda soligʻining umumiy tushumida - 25,7 trln soʻm (yoki 67%i) oltin va mis qazib oluvchi kor х onalar – “NKMK” AJ va “OKMK” AJ hissasiga toʻgʻri keladi. Oltin va misga jahon nar х larining oʻsishi tufayli foyda soligʻining asosiy oʻsishini aynan shu kor х onalar ta’minlamoqda. Boshqa soliq toʻlovchilar ulushi 12,6 trln soʻmni tashkil etadi (2020 yilga nisbatan oʻsish jami 36,7%); - QQS, mol-mulk soligʻi, ayrim tovarlar ( х izmatlar) uchun aksiz soligʻi stavkalarini va ayniqsa, qimmatbaho metallar uchun yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalarini kamaytirish hisobiga foyda soligʻi boʻyicha soliq solinadigan bazani oshirish; - aylanmasi yiliga 1 mlrd soʻmdan ortiq boʻlgan kichik kor х onalar (ilgari YaST toʻlaganlar) hisobiga foyda soligʻi toʻlovchilar toifasi jiddiy kengaytirilmoqda; - shu bilan birga, 2021 yilda soliq solinadigan bazani qariyb 1 trln soʻmga kamaytirgan investitsiyaviy chegirmalarning joriy etilishi foyda soligʻi tushumlarining kamayishiga ta’sir koʻrsatmoqda. Bundan tashqari, 2022 yildan boshlab amortizatsiya stavkalari ikki barobar oshadi, bu esa soliq tushumlarining qisqarishida aks etadi.   Aylanmadan olinadigan soliq.   Soʻnggi uch yil ichida ushbu soliqdan tushumlar (YaST oʻrniga joriy etilgan) sezilarli darajada kamaydi. Oʻsish dinamikasi salbiy - 82,9%. Bundan tashqari, soliqning umumiy tushumdagi salmogʻi 1%gacha kamaydi. Aylanmadan olinadigan soliq tushumlari dinamikasiga quyidagi omillar ta’sir koʻrsatdi va ta’sir koʻrsatmoqda: - soliq islohoti boshlanishi bilan aylanmasi yiliga 1 mlrd soʻmdan ortiq boʻlgan kichik kor х onalarni (ilgari YaST toʻlaganlarni) QQS va boshqa umumbelgilangan soliqlarni toʻlashga oʻtkazish. Bu umumbelgilangan soliqlarni toʻlovchilar sonining jiddiy oʻsishiga (oʻsish 19,4 baravar) va soddalashtirilgan tizim boʻyicha soliq toʻlovchilar sonining nisbatan yuqori boʻlmagan (1,9 baravar) oʻsishiga olib keldi (3-jadval); - soliq islohoti boshlanishi bilan yuridik sha х slar - 50 gektar (2022 yildan - 25 gektar) va undan ortiq sugʻoriladigan yer maydoni mavjud qishloq х oʻjaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini yagona yer soligʻi toʻlash oʻrniga aylanmadan olinadigan soliq toʻlashga oʻtkazish ham aylanmadan olinadigan soliq toʻlovchilar sonining jiddiy oshishiga olib keldi; - aylanmadan olinadigan soliq toʻlovchilar soni qariyb ikki baravarga – 160 mingtadan 299 mingtaga oshganiga qaramay, har bir kor х onaga oʻrtacha tushum sezilarli darajada kamaydi – 2019 yilda bir kor х onaga oʻrtacha 12,5 mln soʻm aylanmadan olinadigan soliq toʻgʻri keldi, 2021 yilda – 5,5 mln soʻmgacha kamaydi. Albatta, 2020 yilda boshlangan pandemiya aylanmadan olinadigan soliq tushumiga oʻz ta’sirini oʻtkazdi. Ammo aylanmadan olinadigan soliq toʻlovchilar sonining oʻsishi va ushbu soliqdan tushumlarning sezilarli darajada kamaygani, bir tomondan, toʻlovchilarning bir qismi soyaga kirib, oʻz daromadlarini koʻrsatmayotganini, boshqa tomondan, umumbelgilangan soliqlarni toʻlovchilarning bir qismi ularni toʻlashdan boʻyin tovlash maqsadida oʻz aylanmalarini kamaytirish va koʻrsatmaslikka hamda aylanmadan olinadigan soliqni toʻlashga oʻtishga intilishlarini koʻrsatadi. Yuqoridagi holatga Prezident Farmoni (2018 yil 29 iyundagi PF-5468-son) bilan belgilangan 1 mlrd soʻmlik aylanma miqdorini qayta koʻrib chiqilmagani ta’sir etadi, Farmon bilan inflyatsiya darajasi va umuman respublikaning iqtisodiy ahvolini hisobga olgan holda ushbu miqdorni uch yilda kamida bir marta oshirish nazarda tutilgandi.   JShDS. Eng barqaror soliq. Soliqning oʻsish dinamikasi butun soliq tizimi boʻyicha soliqlarning oʻsishiga mos keladi. Soliqning salmogʻi barqaror. Soliq tushumlari dinamikasiga quyidagi omillar ta’sir koʻrsatdi va ta’sir koʻrsatmoqda: - iqtisodiy faollikning tiklanishi, tegishincha, ish haqining oʻsishi - oʻrtacha ish haqi 2018 yildan buyon 177,7%ga oshdi; - byudjet sektorida ish haqining eng kam miqdorini oshirish. Masalan, 2021 yilda 2020 yildagiga nisbatan oʻrtacha 12,8%ga. 2021 yil boshidan byudjet tashkilotlarida 2020 yilda vaqtincha toʻ х tatilgan moddiy ragʻbatlantirish toʻlovlarini qisman tiklash; - asosan qat’iy belgilangan miqdorda soliq toʻlovchi yakka tartibdagi tadbirkorlardan tushumlarning oʻsishi – 2021 yilda 396,7 mlrd soʻmni tashkil etdi, bu 2020 yildagiga nisbatan 110,4 mlrd soʻmga koʻpdir.   Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq . Resurs soliqlari boʻyicha daromadlarning asosiy ulushi yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqqa toʻgʻri keladi - 68,6%. Oʻsish dinamikasi - jami 107,6%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida soliqning salmogʻi kamayib bormoqda. Ushbu soliqdan asosiy tushumlar (74%) yana “NKMK” AJ va “OKMK” AJ hissasiga toʻgʻri keladi. Soliq tushumlari dinamikasiga quyidagi omillar ta’sir koʻrsatdi va ta’sir koʻrsatmoqda: - qimmatbaho, rangli, nodir metallar, shuningdek, neft, tabiiy gaz va gaz kondensati uchun yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalarini 2021 yil 1 yanvardan (shuningdek, 2022 yil 1 yanvardan ham kamaytirish) kamaytirish; - boshqa tomondan, soliq stavkalarining kamayishi oltin va mis nar х larining oʻsishi, ularni ishlab chiqarish hajmining oshishi, shuningdek ayirboshlash kursining oʻzgarishi hisobiga soliq tushumini muvozanatlashtirdi; - soliq tushumlariga 2022 yil boshidan qimmatbaho va rangli metallar boʻyicha soliq solinadigan bazani aniqlash boʻyicha kiritilgan oʻzgartirishlar ta’sir koʻrsatadi. Xususan, uning hisob-kitobida tan olingan х alqaro metall birjalarida belgilangan oʻrtacha arifmetik nar х dan kelib chiqiladi; - yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqning amal qilishi bilan bir qatorda unga yaqin soliq - tijoratbop topilma bonusi undiriladi, uni hisoblab chiqarish uchun baza boʻlib yana foydali qazilmalar za х iralarining qazib olinadigan hajmining qiymati hisoblanadi. Bonus stavkasi - foydali qazilmalarning qazib olinadigan hajmi qiymatining 0,1%ini tashkil qiladi. 2022 yildan qimmatbaho, rangli va (yoki) radioaktiv metallarni, nodir elementlarni va nodir yer elementlarini qazib oluvchi, shuningdek uglevodorod х omashyosini qazib oluvchi yuridik sha х slar uchun renta soligʻi joriy etiladi. Soliq solish ob’yekti boʻlib renta daromadi - qazib olingan (ajratib olingan) metallarni yoki uglevodorod х omashyosini realizatsiya qilishdan olingan daromadlar hamda ularni qazib olish (ajratib olish) bilan bevosita bogʻliq х arajatlar oʻrtasidagi farq hisoblanadi. Ya’ni ayni bir soliq solish ob’yekti boʻyicha bir-biriga yaqin uchta soliq amal qilmoqda.   Mol-mulk soligʻi.   Oʻsish dinamikasi - jami 104,1%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqning umumiy tushumida soliqning salmogʻi kamayib, uning ulushi esa ahamiyatsiz boʻlib bormoqda. Soliq tushumlari dinamikasiga quyidagi omillar ta’sir koʻrsatdi va ta’sir koʻrsatmoqda: - yuridik sha х slar uchun soliq stavkasini 5%dan 2%gacha jiddiy kamaytirish. 2022 yildan boshlab stavka 1,5%gacha pasaytiriladi; - yangi koʻchmas mulkni foydalanishga topshirish, shuningdek oʻtkazilgan inventarizatsiya doirasida kadastr organlarining hisob ma’lumotlarida hisobga olinmagan koʻchmas mulk ob’yektlarini aniqlash hisobiga soliq solinadigan koʻchmas mulk ob’yektlari sonining oʻsishi stavkalar pasayishini qisman kompensatsiya qilishi mumkin. Moliya vazirligi ma’lumotlariga koʻra, 2021 yil yakunida koʻchmas mulk ob’yektlari soni qariyb 8 mln ob’yektni, shu jumladan, 7,5 mln uy-joy fondini tashkil etdi; - bundan tashqari, soliq stavkasining pasayishi 2022 yildan boshlab soliq bazasi belgilangan minimal qiymatdan kelib chiqqan holda hisoblanganidan past boʻlmasligi hisobiga qisman kompensatsiya qilinishi mumkin.   Yer soligʻi.   Mol-mulk soligʻiga nisbatan yer soligʻi boʻyicha tushumlarning 176,5%ga sezilarli darajada oshgani kuzatilmoqda, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida soliqning ulushi oʻsib bormoqda. Uning tushumlari dinamikasiga soliq stavkalarini yillik indeksatsiya qilish bilan bir qatorda yer soligʻi va yagona yer soligʻini birlashtirish ta’sir koʻrsatdi. Bunda qishloq х oʻjaligiga moʻljallangan yerlar uchun soliq solinadigan baza (yagona yer soligʻida boʻlganidek) - yer uchastkalarining normativ qiymati saqlanib qoldi.   Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.   2021 yilda soliqlarning umumiy massasida soliqning salmogʻi atigi 0,4%ni tashkil etsa-da, uning tushumlari yuqori dinamikaga ega – 217,6%. Dinamika soliq stavkalarini har yili indeksatsiya qilish bilan ta’minlanadi, bunda ayrim tarmoqlar uchun - 30% miqdorida oshirilgan indeksatsiya bilan.   Boshqa daromadlar va soliq boʻlmagan toʻlovlar boʻyicha tushumlar . Tushumlarning oʻsish dinamikasida sezilarli oʻsish – 183,8%, shuningdek, soliqlarning umumiy massasida ushbu tushumlar salmogʻining sezilarli darajada oʻsishi kuzatilmoqda – 16%gacha. 2021 yilda tushumlar 26,4 trln soʻmni tashkil etdi. Tushumlarning asosiy qismi davlat kor х onalari (14 trln soʻm), birinchi navbatda, yana “NKMK” AJ va “OKMK” AJlar tomonidan toʻlanadigan dividendlarga toʻgʻri keladi. Qolgan daromadlar, х ususan, davlat aktivlarini х ususiylashtirishdan daromadlar, avtotransport vositalari uchun «chiroyli» raqamlar kombinatsiyalarini sotishdan daromadlar, utilizatsiya yigʻimi, davlat boji, yigʻimlar, jarimalar va boshqalarni oʻz ichiga oladi.   Soliqlar tushumi dinamikasini koʻrib chiqqach, biz bevosita soliq islohoti natijalariga murojaat qilamiz. Rasmiy ravishda respublikamizdagi soʻnggi soliq islohoti (bundan oldin 1991 yildan buyon bir nechta soliq islohotlari oʻtkazilgan) 2018 yilda Oʻzbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining (29.06.2018 yildagi PF-5468-son Farmon) qabul qilinishi bilan boshlandi. Islohotning asosiy maqsadi soliq yukini izchillik bilan kamaytirish, soliq solish tizimini soddalashtirish va soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirishdan iborat edi. Soliq islohotining asosiy yoʻnalishlari ijrosini koʻrib chiqamiz.   Soliq islohotining birinchi yoʻnalishi   - iqtisodiyotga soliq yukining darajasini kamaytirish, shuningdek, soliq solishning soddalashtirilgan va umumbelgilangan tizimi boʻyicha soliqlarni toʻlaydigan х oʻjalik yurituvchi sub’yektlar oʻrtasidagi soliq yuki darajasidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish.   Agar umuman respublika boʻyicha qarasak, 2018 yildan boshlab Konsolidatsiyalashgan byudjet daromadlarining YaIMga nisbati 2019-2020 yildarda ahamiyatsiz pasaydi - 26,3%dan 25,9%gacha, 2021 yilda esa oshishni boshladi (1-jadval). 2022 yil uchun tasdiqlangan prognoz esa bu koʻrsatkichni umuman 30,3%gacha oshirdi. 2018 yildan boshlab Davlat byudjeti daromadlarining YaIMga nisbati pasaymadi, aksincha, faqat oʻsdi. Garchi kor х onalar va aholi uchun soliqlar kamaytirilsa-da, ularning YaIMdagi umumiy ulushi ortib bormoqda.   Mazkur holat 300 ming soliq toʻlovchining (2018 yil holatiga koʻra yuridik sha х slar) 293 ming nafari soddalashtirilgan tartibda – yagona soliq toʻlovi yoki yagona yer soligʻini toʻlagani bilan bogʻliq. Faqat 7 mingta toʻlovchi umumbelgilangan tartibda (QQS, foyda soligʻi, mol-mulk soligʻi va yer soligʻi) soliqlarni toʻlagan. Ulardan faqatgina 1 mingga yaqini aksiz soligʻi, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq, shuningdek, foydadan turli х il undirishlar (“NKMK” AJ va “OKMK” AJ) kabi yirik soliqlarni toʻlagan. Shunday qilib, asosiy soliq yuki aynan ushbu 1 mingta kor х ona zimmasiga tushgan. Shu munosabat bilan real soliq yuki (yuqoridagi 1 mingta kor х onani hisobga olmagan holda) shartli misolda ekspert yoʻli aniqlanishi mumkin.   Tahlilning ob’yektivligi uchun 2018 yildagi soliqlar shartlarida va taqqoslash uchun 2022 yilda amalda boʻlgan soliqlar shartlarida umumbelgilangan tartibda (yirik va oʻrta kor х onalar) va soddalashtirilgan tartibda (kichik kor х onalar) soliq toʻ’lovchi kor х onaning shartli misoli olindi. Ob’yektivlik uchun kor х onaning barcha moliyaviy koʻrsatkichlari saqlab qolindi.   4-jadval tahlilidan koʻrinadiki, 2018 yilda yirik va oʻrta kor х onalarga soliq yuki darajasi kichik kor х onalarga soliq yukidan qariyb uch baravar oshgan (8,5%ga nisbatan 27,6%). Soliq islohoti natijasida (2022 yilgi soliq tizimi sharoitida) yirik va oʻrta kor х onalarga soliq yuki sezilarli darajada qisqardi (soliq yuki 27,6%dan 20,1%ga tushdi), kichik kor х onalarga soliq yuki sezilarli darajada kamaydi, aylanmasi 1 mlrd soʻmgacha boʻlgan kichik kor х onalarga soliq yuki deyarli oʻzgarmagan. Shu bilan birga, aylanmasi 1 mlrd soʻmdan ortiq boʻlgan kichik kor х onalar (ilgari kichik kor х onalar х odimlari soni boʻyicha aniqlangan) uchun soliq yuki jiddiy ravishda oshdi (8,5%dan 20,1%ga).   1)   soliq islohoti boshlangan 2018 yilga nisbatan umuman iqtisodiyotga soliq yuki darajasining pasayishi unchalik yuqori emas. 2021 yildan boshlab soliq yukining YaIMga nisbatan 26,7%gacha oshishi roʻy berdi, 2022 yil uchun soliq yuki YaIMga nisbatan 30,3% darajasida prognoz qilinmoqda. Asosiy sabablar: - soliq yukining asosiy massasi yirik kor х onalar (aksiz soligʻi toʻlovchilar va “NKMK” AJ va “OKMK” AJ) zimmasiga tushadi. Bu esa boshqa kor х onalarga soliq yukini kamaytirish imkonini beradi. Davlat byudjetining daromadlar qismi doim oʻsib boruvchi х arajatlar qismini ta’minlashi kerak. Soliq yukining kamayishida davlat oʻz х arajatlarini qoplash uchun olinmay qolinadigan daromadlarni topishi kerak; - soliq islohotlari amalda pandemiya davrida amalga oshirildi, bu bir tomondan, yangi soliq imtiyozlarini joriy etishni, ikkinchi tomondan, byudjet х arajatlarini sezilarli darajada oshirishni talab qildi; - umuman jahonda va mintaqamizdagi beqaror siyosiy va iqtisodiy vaziyat barqaror davlat byudjetini talab qiladi;   2)   soddalashtirilgan va umumbelgilangan soliq solish tizimi boʻyicha soliq toʻlaydigan х oʻjalik yurituvchi sub’yektlar oʻrtasida soliq yuki darajasidagi nomutanosibliklarning muayyan darajada kamayishi roʻy berdi: - infratuzilmani rivojlantirish soligʻi, davlat jamgʻarmalariga ajratmalar kabi soliqlarni bekor qilish; - soliq stavkalarini pasaytirish (QQS - 20%dan 15%gacha, ijtimoiy soliq - 25%dan 12%gacha, JShDS - 22%dan 12%gacha, mol-mulk soligʻi - 5%dan 1,5%gacha, aylanmadan olinadigan soliq - 5%dan 4%gacha va boshqalar), - soliq bazasini qisqartirish; - ayrim imtiyozlarni bekor qilish.   Bu soliq yuki: - yirik va oʻrta kor х onalar uchun qisqarishiga; - tovar aylanmasi 1 mlrd soʻmgacha boʻlgan kichik kor х onalar uchun deyarli oʻzgarmasligiga; - tovar aylanmasi 1 mlrd soʻmdan ortiq boʻlgan kichik kor х onalar uchun oshishiga olib keldi.   Soliq islohotining ikkinchi yoʻnalishi   - soliqlarni bir х illashtirish orqali ularning sonini optimallashtirish, shuningdek, oʻ х shash soliq solish bazasiga ega boʻlgan soliqlarni birlashtirish, soliq hisobotlarini qisqartirish va soddalashtirish.   3-jadval. Soliqlar soni, soliq hisoboti muddatlari, soliqlarni toʻlash muddatlari   T/r Soliqlar, hisobot, 2018 yilda toʻlash   Soliqlar, hisobot, 2022 yilda toʻlash Izoh Saqlab qolingan soliqlar va yigʻimlar 1 QQS – 20%   stavka   Toʻlash muddatlari –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda QQS –   15%   stavka   Toʻlash muddatlari –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda QQSni hisobga olish va qoplashning toʻliq tizimini joriy etish, KK va qishloq х oʻjaligi kor х onalari hisobiga QQS toʻlovchilarni kengaytirish 2 Aksiz soligʻi Toʻlash muddatlari –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda Aksiz soligʻi Toʻlash muddatlari –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda Import boʻyicha aksiz soligʻi toʻlovchilarning qisqarishi 3 Bojхona boji va yigʻimlar Toʻlash muddatlari –   deklaratsiya taqdim etgunga qadar yoki taqdim etish vaqtida Bojхona boji va yigʻimlar Toʻlash muddatlari –   deklaratsiya taqdim etgunga qadar yoki taqdim etish vaqtida Oziq-ovqat tovarlari boʻyicha nol darajali stavkalar joriy etildi 4 Foyda soligʻi – 14%   stavka Toʻlash muddatlari –   har oyda, har chorakda Hisobot muddatlari Foyda soligʻi – 15%   stavka Toʻlash muddatlari –   har oyda, har chorakda Hisobot muddatlari Umumiy tushumlarning 67%i “NKMK” AJ va “OKMK” AJ hissasiga toʻgʻri keladi, KK hisobiga toʻlovchilarni kengaytirish, –   har chorakda –   har chorakda investitsiyaviy chegirma va amortizatsiya normalari 2 baravar oshadi 5 Yagona soliq toʻlovi - 5% stavka Toʻlash muddatlari –   har chorakda Hisobot muddatlari –   har chorakda Aylanmadan olinadigan soliq – 4%   stavka Toʻlash muddatlari –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda YaST aylanmadan olinadigan soliqqa almashtirildi. 1 mlrd soʻm aylanma miqdorida cheklov kiritilishi hisobiga soliq boʻyicha tushumlarning jiddiy kamayishi   6 JShDS – shkala 0%dan 22%gacha Toʻlash muddatlari –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda JShDS –12%   yagona stavka Toʻlash muddatlari –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda Soliqlar tushumining eng barqaror manbasi 7 Yagona ijtimoiy toʻlov –   25%   stavka,   KK uchun – 15% Toʻlash muddatlari –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda Ijtimoiy soliq – 12%   stavka   Toʻlash muddatlari –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda Soliqning nomi oʻzgartirildi 8 Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq Toʻlash muddatlari Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq Toʻlash muddatlari Rangli va qimmatbaho metallar boʻyicha soliq solish bazasining oʻzgarishi. Qimmatbaho, –   har oyda, Hisobot muddatlari –   har chorakda –   har oyda Hisobot muddatlari –   har oyda rangli, nodir metallar, tabiiy gaz va gaz kondensatiga soliq stavkalarining pasayishi   9 Bonuslar Bonuslar   Soliq kodeksidan boshqa qonunga chiqarib tashlandi. 10 Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq Toʻlash muddatlari –   har oyda, har chorakda Hisobot muddatlari –   yillik Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq Toʻlash muddatlari –   har oyda, har chorakda Hisobot muddatlari –   yillik Soliq stavkalari har yili indeksatsiya qilinadi 11 Mol-mulk soligʻi – 5%   stavka   Toʻlash muddatlari –   har oyda, har chorakda Hisobot muddatlari –   yillik Mol-mulk soligʻi –   1,5%   stavka Toʻlash muddatlari –   har oyda, har chorakda Hisobot muddatlari –   yillik 2022 yildan boshlab soliq bazasi belgilangan minimal qiymatdan past boʻlishi mumkin emas 12 Yer soligʻi Toʻlash muddatlari –   har oyda, har chorakda Hisobot muddatlari –   yillik Yer soligʻi Toʻlash muddatlari –   har oyda, har chorakda Hisobot muddatlari –   yillik Soliq stavkalari har yili indeksatsiya qilinadi 13 Davlat boji Davlat boji Soliq kodeksidan boshqa alohida qonunga chiqarib tashlandi   14 Yigʻimlar Yigʻimlar Yigʻimlardan - avtotransport vositalarini sotib olinganligi va (yoki) Oʻzbekiston hududiga vaqtincha olib kirilganligi uchun yigʻim chiqarib tashlandi   Birlashtirilgan soliqlar 15 Neft mahsulotlarini ishlatganlik uchun olinadigan soliq - Soliq aksiz soligʻi bilan birlashtirildi   16 Yagona yer soligʻi - YaYeS yer soligʻi bilan birlashtirildi   Bekor qilingan soliqlar 17 Infratuzilmani rivojlantirish soligʻi - Bekor qilindi   18 Davlat jamgʻarmalariga ajratmalar - Bekor qilindi   19 Qoʻshimcha foyda soligʻi - Bekor qilindi 20 - Renta soligʻi Toʻlash muddatlari 2022 yildan ayrim tabiiy resurslar boʻyicha joriy –   har chorakda Hisobot muddatlari –   har chorakda etiladi. Baza yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqqa yaqin – foydali qazilmalar za х iralarining qazib olinadigan hajmining qiymati, х arajatlar ayirilgan holda Jadval tahlili quyidagilarni koʻrsatadi:   1)   soliqlarni kamaytirish va unifikatsiya qilish borasida muayyan ishlar amalga oshirildi. Xususan: - infratuzilmani rivojlantirish soligʻi, davlat jamgʻarmalariga ajratmalar, qoʻshimcha foyda soligʻi qisqartirildi; - neft mahsulotlarini ishlatganlik uchun olinadigan soliq, yagona yer soligʻi - boshqa soliqlar bilan birlashtirildi; - yigʻimlardan - avtotransport vositalarini sotib olinganligi va (yoki) Oʻzbekiston hududiga vaqtincha olib kirilganligi uchun yigʻim chiqarib tashlandi.   2)   bir vaqtning oʻzida renta soligʻi va utilizatsiya yigʻimi kabi yangi toʻlovlar joriy etildi;   3)   2018 yilda soliq va yigʻimlar soni 19 tani, 2022 yilda 16 tani tashkil etdi. Toʻlanadigan soliqlar soni boʻyicha olinsa: - umumbelgilangan soliqlarning oʻrtacha toʻlovchisida toʻlanadigan majburiy soliqlar soni (aksizlar, yer qa’ridan va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqlar, shuningdek yigʻimlar toʻlovchilarini hisobga olmaganda) 2018 yildagi 8 tadan 2022 yilda 6 taga kamaygan; - soliqlarni soddalashtirilgan tartibda toʻlaydigan oʻrtacha toʻlovchi uchun (2019 yildan boshlab aylanmasi 1 mlrd soʻmgacha boʻlgan) majburiy soliqlar soni 2018 yildagi 3 tadan 2022 yilda 5 taga koʻpaydi (6-jadval);   4)   soliq hisobotini qisqartirish va soddalashtirish va toʻlov muddatlariga kelsak, bu yerda asosan hech narsa oʻzgarmagan, aksincha: aylanmadan olinadigan soliq boʻyicha soliqni toʻlash muddatlari va hisobot muddatlari choraklikdan oylik muddatga oʻtkazildi, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq boʻyicha esa hisobot choraklikdan oylik muddatga oʻtkazildi.   Soliq islohotining uchinchi yoʻnalishi -   makroiqtisodiy vaziyatning barqarorligini, Oʻzbekiston Respublikasi Davlat byudjeti va uning daromadlarini shakllantirishning mustahkamligini ta’minlash.   Har qanday sivilizatsiyalashgan davlat barqaror moliyaviy holat boʻlganda mavjud boʻlish va rivojlanishga qodir. Davlat moliyaviy holatining asosini uning davlat byudjeti tashkil etadi. Ma’lumki, u daromadlar va х arajatlar qismlaridan iborat. Davlatning rivojlanishi ularning qiyoslanishiga bogʻliq. 2018 yilga qadar davlat siyosati profitsit bilan (daromadlar oshgan va х arajatlarni ta’minlagan) Davlat byudjetiga qaratildi. 2018 yildan boshlab davlat siyosatida jadal iqtisodiy rivojlanishga e’tibor qaratila boshlandi. Bunda, soliq islohotining qabul qilinishi bilan byudjetning daromad qismi qisqara boshladi. Shu bilan birga, uning х arajatlari keskin oʻsa boshladi. Bunda ular tasdiqlangan byudjetda yil davomida oshib bordi. Masalan, 2021 yil uchun davlat organlarining х arajatlari 135,6 trln soʻm miqdorida tasdiqlangan boʻlib, yil davomida ular ikki baravarga oshib, 160,6 trln soʻmni tashkil etdi. Bu holat tabiiy ravishda Davlat byudjeti defitsitining hosil boʻlishi va oshishiga olib keldi. Bunda, u 2022 yil uchun ham saqlanib qoladi va keyingi yillar uchun prognoz qilinadi.   Agar 2020 yil uchun tasdiqlangan prognozlarda Konsolidatsiyalashgan byudjet defitsitining eng koʻp miqdori mavjud boʻlmagan boʻlsa (garchi bunday koʻrsatkich ilgari har doim tasdiqlangan), 2021 yil uchun prognozlarda defitsit 6,5% darajasida belgilangan boʻlsa, 2022 yil uchun 3%gacha kamaytirildi. Defitsit bor ekan, savol tugʻiladi: uni nima bilan qoplash mumkin. Quyidagilar defitsitni qoplashning inflyatsiyadan tashqari asosiy manbalari hisoblanadi:   - soliq ma’muriyatchiligini   qat’iylashtirish;   - davlat kafolati ostida olinadigan   tashqi qarzlar.   Biz quyida soliq ma’muriyatchiligi haqida soʻz yuritamiz. 2018 yildan boshlab hukumat kafolati ostidagi tashqi qarzlar keskin oʻsishni boshladi va 2021 yildan barqarorlashdi. Bunda, ushbu qarzlarning katta qismi davlat byudjetini qoplashga yoʻnaltiriladi (8-jadval). Soliq yukining kamayishi bilan Davlat byudjetining daromad qismi kamayadi yoki yetarli darajada oʻsmaydi, lekin uning х arajatlar qismi kamaymaydi, balki yanada katta sur’atlarda oʻsib boradi. Davlat byudjetining defitsiti hosil boʻladi. Uni shu jumladan tashqi qarzlar bilan ham qoplashadi. Bunda, ushbu tashqi qarzlar ma’lum vaqtdan keyin yana katta foizlar bilan qaytarilishi kerak. Uni yana Davlat byudjetidan qaytarish kerak boʻladi.   Bunda, agar iqtisodiyot jadal rivojlanmasa, kelgusida qarzni yoki soliqlarni koʻpaytirish yo х ud qarz olishni yanada oshirish hisobiga qoplashga toʻgʻri keladi (bu, aytilganidek, “tashqi iqtisodiy bogʻliqlik”). Importga soliq solish . Import qilinadigan tovarlarga boj х ona toʻlovlari va nar х larning pasayishi mahalliy ishlab chiqaruvchilarning import analoglariga nisbatan raqobatbardoshligining pasayishiga olib kelishi mumkin. Buning oqibatida import oshishi va ular bilan raqobatlashayotgan kor х onalar bankrot boʻlishi mumkin. Bizda, masalan, Rossiya yoki Xitoyning yirik ishlab chiqaruvchilari bilan raqobatlasha oladigan yirik kor х onalar koʻp emas. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun “koʻlam ta’siri”ga erishmasdan turib, ularning raqobatbardoshligini boj х ona va tariflarni tartibga solish kabi himoya me х anizmlarisiz ta’minlab boʻlmaydi. Shu munosabat bilan quyidagilar taklif etiladi: a)   import qilinadigan tovarlarga QQS istisnosiz barcha tovarlarga joriy qilinishi kerak. Importda toʻlovdan ozod qilish ushbu tovarlarni oluvchi oʻz mahsulotlarini realizatsiya qilishda oʻzi va import qiluvchi uchun QQS toʻlashiga olib keladi; b)   miqdori katta boʻlmaganligi tufayli boj х ona boji boʻyicha imtiyozlar berish mumkin; v)   aksizlar. Quyidagi gradatsiyani joriy etish: - respublikada ishlab chiqariladigan import qilinadigan tovarlar uchun tegishli stavkalar bilan aksiz soligʻini joriy etish; - respublikada ishlab chiqarilmaydigan import qilinadigan tovarlarga aksiz soligʻini bekor qilish; - eng zarur boʻlmagan tovarlar importi va "zararli tovarlar" uchun oshirilgan stavkalarda aksiz soligʻini joriy etish; - oziq-ovqat mahsulotlari uchun amaldagi imtiyozlarni saqlab qolish.   Boj х ona toʻlovlari boʻyicha ham Soliq kodeksida, ham Boj х ona kodeksida alohida hisoblab chiqarish va toʻlash tartiblari oʻz aksini topganligini, bunda nomuvofiqliklar mavjudligini inobatga olib, boj х ona toʻlovlarini hisoblab chiqarish masalasida ikkala kodeksni umumiy tushunchaga keltirish zarur, deb hisoblaymiz.   Soliq imtiyozlari.   2021 yil uchun soliq imtiyozlari summasi 42,1 trln soʻmni, jumladan, Soliq kodeksiga muvofiq 33 trln soʻmni (78,4%) tashkil etdi. Soliq imtiyozlarining umumiy hajmida QQS ulushiga 35,7 trln soʻm, shu jumladan QQS boʻyicha nol darajali stavka (eksport, х alqaro tashishlar, qimmatbaho metallarni realizatsiya qilish) - 15,3 trln soʻm toʻgʻri keladi. Soliq kodeksiga muvofiq QQS boʻyicha imtiyozlarni tijorat banklari moliyaviy х izmatlar boʻyicha, sugʻurta tashkilotlari -   sugʻurta х izmatlari   boʻyicha qoʻllaydi. 2021 yilda mazkur institutlarga berilgan imtiyozlar summasi 9,1 trln soʻmni tashkil etdi. Quyidagilar taklif etilmoqda: - tovarlarni (ishlarni) eksport qilishda taqdim etiladigan imtiyozlarni imtiyozlar roʻy х atidan chiqarib tashlash. Ya’ni, bu istisnolar saqlanib qoladi va imtiyozlar hisoblanmaydi; - qonuniylashtirish - imtiyozlar hukumat qarorlari bilan faqat foyda soligʻi va boj х ona boji boʻyicha va faqat tegishli stavkalarni kamaytirish boʻyicha berilishi mumkin.

Похожие

Banklarning buxgalteriya hisobotlari
Davlat byudjeti ijrosi natijalari hisobi va hisobotlari
Soliq to’lovchilar guruhlari bo’yicha soliq tushumlari tahlili
Byudjet-soliq siyosati
Rossiyani soliq tizimi