Солиқлар ва макроиқтисодий ҳолатнинг узвий боғлиқлиги - Экономика - Рефераты

Солиқлар ва макроиқтисодий ҳолатнинг узвий боғлиқлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

167 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Солиқ сиёсатининг макроиқтисодий самараси. 2. Солиқ юки, уни аниқлаш тартиби. 3. Лэффер эгри чизиғи ва унинг эластликлиги. 4. Солиқни ялпи талаб ва ялпи таклифга таъсири. 5. Солиқ ва инвестицияларнинг ў заро боғлиқлиги.

www.arxiv.uz 1. Солиқ сиёсатининг макроиқтисодий самараси. Бозор иқтисодиёти шароитида мамлакат иқтисодиётининг ривожланиш даражаси, бошқа кўпгина омиллар билан бир қатор да , унга нисбатан юргизилаётган солиқ сиёсатига ҳ ам бевосита боғлиқдир. Давлат солиқ сиёсатини ишлаб чиқиб ва уни ҳ аётга татбиқ этиб , иқтисодий ривожланишга ижобий ёки салбий таъсир к ў рсатади. Шу боисдан давлат солиқ сиёсати орқали макроиқтисодий самарадорликка эришиши мумкин . Солиқ сиёсатини амалга оширишда х измат қиладиган солиқ дастаклари (имтиёзлар, ставкалар, солиққа тортиладиган базани шаклланиши ва бошқалар) кучли таъсир этувчи ва қийин бошқариладиган солиқ қуролларидир. Масалан, солиқ т ў ловчиларга кенг солиқ имтиёзларини бериш бюджетнинг даромадларини шакллантириш нуқтаи назаридан бутунлай тескари оқибатларга олиб келиши мумкин. Бошқа томондан эса солиқ имти ё зларининг ҳ ар томонлама бекор қилиниши тадбиркорлик фаоллигига салбий таъсир к ў рсатиши ва кор х оналарнинг ишлаб чиқариш ҳ амда ноишлаб чиқариш со ҳ аларига капитал қ ў йилмаларнинг сезиларли камайишига сабаб б ў лади. Бунинг оқибат и да баъзи тармоқлардаги мавжуд мувозанат бузилади. Солиқ ислоҳотларини амалга оширишнинг асосий мақсади макраиқтисодий самарадорликка эришиш ҳисобланиб, давлат Солиқ сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда х измат қиладиган бир қатор юқорида келтирилган дастаклардан самарали фойдаланишга ҳаракат қилади. Лекин бу дастаклар иқтисодий юксалишга ижобий ё ки салбий таъсир к ў рсатиши муаммоси мавжуддир. Улардан фойдаланишда эҳти ёт корлик чора-тадбирларни к ў риб, бу дастакларни иқтисодий ривожланишга ижобий таъсир этишида унинг таъсирчанлигини ошириш муаммоси ҳал этилмо ғ и лозим. Ўзбекистон Республикасида мустақиллик йилларида юргизилаётган иқтисодий сиёсатнинг таркибий қисми б ў лган солиқ сиёсати мустақил

www.arxiv.uz равишда юргизилаётган солиқ сиёсати ҳ исобланиб, унинг марказий вазифаларидан бири сифатида республикамизда бозор муносабатларини қарор топтириш ва уни ривожлантиришга х измат к ў рсатиш қаралмоқда. Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик му ҳ итини яратиш ва уни ривожлантириш ало ҳ ида а ҳ амият касб этганлиги учун солиқ сиёсати ҳ ам бизнинг республикамизда тадбиркорликни қ ў ллаб-қувватлашга қаратилганлиги, шак-шуб ҳ асиздир. Бир вақтнинг ў зида пу х та ишлаб чиқилган солиқ сиёсатининг ҳ аётга қандай та д биқ этилиши шу сиёсатни амалга оширишда қ ў лланилиши лозим б ў лган солиқ ме х анизмига узвий боғлиқдир. Солиқ сиёсатининг макроиқтисодий ҳолатга таъсири жуда катта б ў либ, мамлакатда яратиладиган ялпи ички маҳсулот ва миллий даромаднинг ў згариши солиқ сиёсатининг самарасига бевосита боғлиқдир. Солиқ сиёсатининг макроиқтисодий ҳолатга таъсирини солиқларнинг ялпи талаб ва ялпи таклифга, инвестицион муҳитга, истеъмолга, иқтисодий барқарорликка таъсири кабилар билан баҳолаш мумкин. Солиқ ставкаларининг ўзгартирилиши бевосита талаблар йиғи ндисига таъсир қилади. Истеъмолнинг ҳам, инвестицияларнинг ҳам ҳаж ми солиқнинг катта-кичиклигига боғлиқ бўлади. Масалан, бюджетга Солиқ тушуми камайиб, давлат харажат лари аввалгича қолган пайтда истеъмол ва инвестиция ха ражатларининг ўсиши рағбатлантирилади. Ялпи талаб қанчалик кўпайгани билан у иқтисодиёт ни ишлаб чиқариш имкониятлари (мавжуд ресурслар ва технологияларнинг шартли миқдори ва сифати) доирасидан та шқарига «суриб қўйишга» қодир бўлмайди. Ишлаб чиқариш имкониятлари чеҳарасига яқинлашганда йиғма талабнинг ў сиши асосан реал ишлаб чиқаришнинг эмас, балки нархларнинг кўтарилиши ҳисобига рўй беради. Бинобарин, рағбатлантирувчи Солиқ- бюджет сиёсати иқтисодиёт пасайиш вазиятида бўлгандагина чинакам ижобий самара беради. Солиқ сиёсати олиб борилаётганда қисиб чиқариш деб аталадиган вазият билан тўқнашув рўй беради. Масалан, давлат харажатлари ў згармай турган

www.arxiv.uz шароитда Солиқ тушумлари камайди (ёки аксинча, давлат харажатлари кўпайиб, Солиқ тушумлари эса ав валги даражасида қолди). Давлат харажатлари ва даромадлари ў ртасидаги фарқнинг ортишини (бюджет камомадининг ўсиш ини) давлат қарзлар ҳисобига қоплашга мажбур. Бунда давлат облигациялар чиқариши мумкин, бу облигацияларнинг сотилиши молия бозори маблағларидан фойдаланиш имконини беради. Бундай саъй-ҳаракат молия бозорида миллий жамғарма лар таклифи камайишига олиб келади. Натижада фоиз ставка лари кўтарилади ва хусусий инвестициялар ҳажми тушиб кета ди. Биз кўрган ҳолатда солиқнинг камайиши туфайли келиб чиққан бюджет камомадининг ўсиши хусусий инвестицияларни «суриб чиқаради» ки, бунинг натижаси ўлароқ, ялпи талаб да ражаси ўзгармай қолади. Бинобарин, қисқа муддат ичида суриб чиқариш самараси амал қилмайди ёки сезилмайдиган даражада рўй беради: молия бозори такомиллашмагани (корхоналар ка питал маблағ сарфлаш учун пул оладиган кредит ҳақидаги битимлар илгари тузиб қўйилгани) сабабли инвестициялар ва жамғарма лар узоқ истиқболдагина тенглашади. Солиқ сиёсатининг самарадорлиги соф экспорт самараси билан чекланади. Биз аниқлаганимиздек, солиқларнинг камайтирилиши миллий жамғармалар миқдорини кичрайтиради ҳамда ички фоиз ставкаларини катталаштиради. Бундай вазият оқибатда фақат ички (миллий) инвестицияларнинг қисқаришиг агина эмас, балки мамлакатга чет эл капиталининг оқиб кириши тезлашишига ҳам олиб келади. Мазкур ҳолатда хориж инвести циялари ўсиб бораётган ички фоизли ставкалар билан рағбатлан тирилади. Чет эл капиталининг оқиб келиши миллий валютага талабни оширади. Натижада валюта курси к ў тарилади, соф экс порт миқдори қисқар ади. Валюта курси кўтарилганида миллий товарлар жаҳон бозорида анча қимматлашади, х ориж товарлари эса ички бозорда арзонлашади. Шундай қилиб, солиқларни камайтириш туфайли жамият х аражатларининг кенгайиб кетиши экспортнинг қисқариши ва импортнинг ўсиши билан боғлиқ ялпи талабнинг пасайиши ҳисобидан қисман текисланади. Бундай самара қайд этилган валюта курслари

www.arxiv.uz шароитида амал қилмайди: солиқлар камайтирилганида валюта курси аввалги даражасида қолади ҳамда соф экспорт тегишли равишда ўзгармайди. Юқорида ги лардан хулоса қилиб айтиш мумкинки, рағбатлан тирувчи Солиқ сиёсати фақат қисқа муддатли туркумий тебра нишлар оқибати бўлган иктисодий пасайиш шароитида, фақат қайд этилган валюта курслари пайтида сезиларли макроиктисо дий самара беради. Вақ т нинг узоқ орали қ ларида эса у таъсирли бўлмайди. Энди солиқларни қисқартириш оқибатларини ялпи таклифга таъсирини к ў риб чиқайлик . Мазкур тадбирнинг самараси шундан иборатки, бунда так лифнинг эгри чизиғи ўнгга қараб силжийди - солиқларнинг пасайтирилиши х аражатларнинг қ исқаришини (бу ҳолат тадбиркорларни ишлаб чиқаришни кенгайти ришга рағбатлантиради) ҳамда «соф» иш ҳақининг ўсишини (бу ҳолат эса ёлланма ходимларни меҳнат таклифини кўпайтиришга рағбатлантиради) англатади. Бунда (солиқларнинг камайтирили ши оқибатида) ялпи талаб одатда ялпи таклифга нисбатан кўпроқ ўсиб боради. Шунинг учун ҳам ишлаб чиқаришнинг кенгайиши билан бир қаторда нархларнинг умумий даражаси кўтарилиши кузатилади. Бироқ йиғма таклиф даражаси нинг ўзгариши узоқ давом этади ган мураккаб жараёндир. Шунинг учун ҳам макроиқгисодий барқа рорлик мақсадига зришиш учун давлат энг аввало ялпи таклифга эмас, балки ялпи талабга таъсир кўрсатишга интилади. Бунинг ус тига, ҳозирги замон иқтисодчила рининг аксарияти ҳисоблашича, макроиқтисодий беқарорлик (иқгисодий туркумлар) асосан йиғма талаб беқарорлигининг оқибатидир. Масалан, иқтисодиёт ялпи талабнинг салбий ўзгариши таъсири туфайли пасайиш жараёнини бошдан кечирмокда. Бундай ҳолатда давлат жамиятнинг йиғма харажатларини солиқни камайтириш ва давлат х аражатларини кенгайтириш воситасида рағбатлантиришга интилади. Агар ҳукумат иқтисо диётнинг «зўриқиши» дан хавотирланса ёки пулнинг қадрсизл аниш суръатларини секинлаштиришни истаса, у ҳолда ўзининг молия сиёсатини қаттиқ олиб боришда солиқни ошириши ва давлат харажатларини қисқартириши лозим бўлади.

www.arxiv.uz 2. Солиқ юки, уни аниқлаш тартиби . Солиқ тушумларининг даражаси нафақат ижтимоий-иқтисодий омиллар таъсирида юзага келади, балки солиқ тизимидан самарали фойдаланишга ва унинг ў з вазифаларини қай даражада бажаришига ҳ ам боғлиқ б ў лади. Бу функцияларнинг таъсири ҳ ақида хў жалик субъектларидаги солиқ юки орқали муло ҳ аза қилиш мумкин. Хў жалик субъектларига солиқ юки давлат солиқ сиёсатининг натижаси б ў либ, ҳ ар қандай солиқ тизимининг сифат тавсифини к ў рсатади. Шу билан бир қаторда, олина ё тган солиқлар даражаси, бир томондан, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги, бошқа томондан эса давлатнинг молиявий ресурсларга б ў лган э ҳ тиёжи миқдори билан белгиланади. Шу сабабли солиқ юкининг оғирлигини камайтириш, биринчи навбатда, давлат х аражатларини қисқартириш ва ижтимоий х изматларнинг т ў ловлилик даражасига боғлиқ б ў лади. Айрим мута х ассислар солиқ тизимининг самарадорлигини ЯИМда солиқларнинг ҳ иссаси билан боғлайдилар. Бошқа бир гуру ҳ даги мута ҳ ассислар эса солиқ юкини т ў ловларнинг барчасини бирлаштириш й ў ли билан ҳ исоблашни тавсия этадилар. Бунда бюджетдан ташқари фондларга ва ма ҳ сулотни сотиш ҳ ажмига ажратмалар ҳ ам солиқ юкининг таркибига киритилади. Жамият аъзоларига солиқ оғирлигининг тақсимланиш даражасини тавсифлаб айтиш мумкинки, ишлаб чиқаришдаги аксарият солиқлар, х усусан, эгри солиқлар товар тан нар х и таркибига киритилади ва пировард натижада истеъмолчи зиммасига тушади. Аҳ олининг солиқ юкини, жон бошига солиқ сало ҳ иятини олинадиган ў ртача бошига даромадга нисбатан аниқлаш мумкин. Шу асосда бутун мамлакатнинг солиқ сало ҳ иятини ҳ исоблашда, барча солиқ суммаси ва суғурта бадалларининг мажмуи сифатида ҳ исоблаш солиқ юкини ҳ исоблашда ё лланган ҳодимлар меҳн атига ҳ ақ т ў лашда ҳ ар бир с ў мига барча солиқлар суммасининг, шунингдек, солиқ юки салмоғини, ялпи

www.arxiv.uz қ ў шилган қиймат салмоғи улуши билан аниқланиб, уни а ҳ олининг солиқ юки коэффициентига тузатиш ( кўпайтириш ) киритиш таклиф этилади. Юқорида к ў риб чиқилган солиқ юкини ЯИМдаги солиқ улуши сифатида ҳ исоблаш методологияси жуда оддий ва тушунарлидир. Шунинг учун у чет мамлакатларда кенг қ ў лланилади. Айни пайтда, бу методология турли ишлаб чиқариш тармоқларига ва иқтисодиётнинг турли секторларига мансуб бўлган кор х оналар учун, уни таққослаб микродаражадаги солиқ юки даражасини тадқиқ этиш имконини бермайди. Ҳозир ги пайтда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қ ў митаси юридик ша х сларга солиқ юкини ҳ исоблашнинг методологиясини тавсия этган. Унда солиқ юки барча ҳ исобланган солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий т ў ловлар, бюджетдан ташқари фондларга т ў ловларнинг ҳ исобга олинган суммаси, ма ҳ сулот сотиш ҳ ажмига ва бошқа сотувдан тушумни ў з ичига олган нисбат орқали аниқланади. Иш ҳ ақини т ў лаш б ў йича х аражатларнинг ортиши бюджетдан ташқари фондларга т ў ловнинг к ў пайишига таъсир этади. Солиқ юкининг орт ишига, шунингдек, солиқ т ў ловларининг бюджетга ў з вақтида ў тказилмаслиги натижасида т ў ланган жарималар ҳ ам таъсир этиши мумкин. Солиқ юкини аниқлашда абсолют ва нисбий солиқ юкини фарқлаш лозим . Абсолют солиқ юки - бу жами т ў ланган солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий т ў ловлар б ў либ, бюджет ва бюджетдан ташқари фондларга ў тказилади, яъни хў жалик юритувчи субъектлар солиқ мажбуриятларининг абсолют миқдоридир. Статистик ҳ исоботларда бу к ў рсаткичга ҳ ақиқатда солиқ т ў ловларининг бюджетга ў тказилганини ва бюджетдан ташқари фондларга ў тказилган мажбурий суғурта бадалларини, шунингдек, бу т ў ловлар б ў йича боқимандалик кирити лади . Тадбиркорлик субъектлари томонидан бюджетдан ташқари фондларга т ў ланадиган суғурта бадаллари мажбурий т ў ловлар б ў либ, солиқ х арактерига эгадир. Шу сабабли солиқ юк ини ҳ исоблашда уларни ҳ исобга олиш зарур.

www.arxiv.uz Бироқ, абсолют солиқ юки солиқ мажбуриятларининг зиддиятини ифодаламайди. Бу к ў рсаткич солиқ т ў ловчилар миқдори билан т ў лаш манбаларининг мослигини акс эттирмайди. Шу сабабли, нисбий солиқ юки к ў рсаткичидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Нисбий солиқ юки деб унинг абсолют миқдорининг янгидан яратилган қийматга муносабати тушунилади, яъни солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий т ў ловлар ҳ иссаси ҳ амда янги яратилган қийматдаги боқимандалик ҳ ам бунга қ ў шилади. Солиқ т ў ловларини т ў лаш манбаи б ў либ қ ў шилган қиймат ҳ исобланади. қ ў шилган қиймат - товар ва х изматлар қиймати б ў либ, оралиқ истеъмолга камайтирилади, яъни кейинги ишлаб чиқариш нуқтаи-назаридан истеъмолга камайтирилади. Солиқларни ундиришнинг турли усуллари бир мақсадни, яъни қ ў шилган қийматнинг бир қисмини олишни назарда тутади. Шундай қилиб, тадбиркорлик фаолиятининг ривожланишида солиқ юкининг таъсирчанлиги шуб ҳ асиздир. Унинг таъсири, умумий к ў ринишда, салбий ёки ижобий б ў лиши мумкин. Солиқ юки оғирлашган пайтда тадбиркорлик фаолияти сусаяди ва ҳ атто, умуман т ўх таб қолиши ҳ ам мумкин. Аксинча, солиқ юкининг нисбатан енгиллашуви тадбиркорлик фаолиятининг фаоллашувига олиб келади. Лекин солиқ юкини енгиллаштиришни тадбиркорликни ривожлантиришнинг яккаю ягона сабаби сифатида талқин этиш мақсадга мувофиқ эмас. Ундан ташқари солиқ юкини енгиллаштириш ҳ ам ў зининг мантиқий чегарасига эга б ў либ, бу чегара к ў п жи ҳ атдан давлат бюджетидан қилиниши лозим б ў лган х аражатларнинг ҳ ажми билан боғлиқдир. Шу муносабат билан ҳозирча бизнинг назаримизда Ўзбекистон шароитида тадбиркорлик фаолиятини янада фаоллаштириш учун солиқ юкини янада енгиллаштириш эмас, балки мавжуд таркиб топган солиқ юкини иқтисодиётнинг тармоқлари ў ртасида қайта тақсимлаш ни долзарб масала сифатида қарамоқ лозим. Республикамиз Солиқ сиёсатини такомиллаштиришда хў жалик юритувчи субъектлар Солиқ юкини камайтиришга аҳамият берилмоқда.

www.arxiv.uz Солиқ юкини аниқлашнинг турли мамлакатларда, шу жумладан республикамизда ҳам ў зига х ос усуллари мавжуд б ў либ, лекин Солиқ юкини аниқлашнинг энг мақбул усулларини ишлаб чиқиш ва амалиётга қ ў ллаш долзарб муаммолигича қолмоқда. Бизга аниқ бўлдики, Солиқ юки ҳам ишлаб чиқарувчилар, ҳам истеъмолчилар зиммасига тушади. Бироқ йўқотиш ҳажми одатда бир х ил бўлмайди . Солиқ юкининг хусусияти бозор талаби ва бозор таклифининг эгилувчанлигига боғлиқ бўлади. Ортиқча Солиқ юки жамиятнинг солиққа тортила диган товарни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишни уларнинг мақбул даражасидан қисқартириш оқибатида кўрган зарари ҳаж мидир. Бу қоидадан келиб чиқадиган хулоса шуки, давлат иқтисодиёт ни ҳаддан ташқари катга солиқлар билан қийнаб қўйма слик учун ўзининг қайта тақсимлаш сиёсатини ҳақиқий «зарур минимум» билан чеклаши лозим. Нега деганда, даромадларни қайта тақсимлаш, биз аниқлаганимиздек, жамият учун муайян йўқотишларга сабаб бўлади. Солиқ оғирлигини камайтириш иқтисодиётимизда юридик шахсларнинг ўз ихтиёрида қоладиган даромадларини кўпайтириш ва шу орқали ишлаб чиқаришни кенгайтириш, кредиторлик қарзларини камайтириш ва ниҳоят, боқимандалар бўлмаслигига олиб келади. Бу эса солиқнинг иқтисодиётга таъсирини янада кучайтиради, тадбиркорликнинг эркин ривожланишига шароит яратади. 3. Лэффер эгри чизи ғ и ва унинг эластликлиги. Жаҳон иқтисодий тараққиётида ў зининг муайян ў рнига эга б ў лган таклиф иқтисодиёти назарияси бугунги кунда ҳам ў з аҳамиятини й ў қотгани й ў қ. Таклиф иқтисодиёти назарияси солиқни камайтириш ва корпорацияларга Солиқ имтиёзларини беришни назарда тутади. Ушбу назарияга к ў ра юқори Солиқ ставкалари тадбиркорлик қизиқишини камайтиради ва инвестиция сиёсати, ишлаб чиқаришни янгилаш ва кенгайтиришни чеклаб қ ў яди. Бу назариянинг асосий ғояларидан бири давлат х аражатларини камайтиришдир. Уларнинг шиорларидан бири тартибловчи куч - бу бозорнинг ў зидир, давлат

www.arxiv.uz бошқаруви ва юқори солиқ фақатгина уни нормал амал қилишига ҳалақит беради. Солиқ ставкалари шкалаларини шаклланиш даражаси б ў йича умумий қонун бор. Кенг солиққа тортиладиган базага нисбатан камроқ солиққа тортиш ставкасини қ ў ллаш, етарли даражада кам б ў лган Солиқ базасига нисбатан эса бунинг тескариси, алоҳида Солиқ турларини юқори ставкада қ ў ллаш керак. К ў риниб турибдики юқори ва паст Солиқ ставкалари хў жалик фаолиятига ва тадбиркорларни иш фаоллигига ҳар х ил таъсир к ў рсатади. А. Смитнинг фикрича Солиқ юкини камайтирилиши натижасида давлат к ў проқ ютади, яъни Солиқдан озод б ў лган суммадан ортиқча даромад олиш мумкин ва натижада олинган даромад солиққа тортиш учун қ ў шимча солиққа тортиш объекти б ў лади. Шу билан бирга Солиқ т ў ловчилар Солиқ суммасини ў з ҳо х ишлари ва енгиллик билан бюджетга ў тказиб беришади. Бу эса давлатни ортиқча х аражатлардан, яъни солиқни ундириш, Солиқ бў йича жиноятларни топиш ва унга нисбатан жазоларни қ ў ллаш х аражатларини камайтиради. А.Смитнинг бу ғоялари унинг давомчиларига эмас, балки кейинги иқтисодчи олимлар учун аксиома б ў либ қолди. 1980 йилларда А Қ Шда иқтисодий таклиф назариясини ривожланишига салмоқли ҳисса қ ў шган олимлар М.Бернсон, Г.Стайн ва А.Лэффер лардир. Бу олимлар Солиқ ставкаларини пасайтириш орқали Солиқни прогрессивлигини камайтиришга эришиш, бу эса кор х оналарни келажакда инвестиция қилишлари учун жамғарма манбаларини к ў пайишига олиб келади деб ҳисоблашган. А.Лэффер прогрессив Солиқ ставкаси ва бюджет даромадларини парабола к ў ринишидаги эгри чизиқ билан ифодалади ва у қуйидаги фикрга келди: Солиқ ставкасини пастлиги х усусий секторнинг инвестиция фаолиятига ижобий таъсир к ў рсатади. К ў плаб иқтисодчилар солиқ т ў ловчиларнинг даромадини бюджетга олишнинг чеҳараси борлиги ва солиқ оғирлигини к ў пайтириб юбормаслик ҳақида ёзиб ў тганлар. Давлат миллий ишлаб чиқаришни ў сиши ёки пасайишига солиқ ставкаларини ў з г артириш ва

www.arxiv.uz бюджет х аражатлари орқали таъсир к ў рсатади. R R 0 R 2 R 1 0 r 1 r 0 r 2 100 r R -солиқ тушуми r -солиқ ставкаси А. Лаффернинг ҳисобига к ў ра солиқларни камайтириш натижасида иқтисодиётнинг ў сиши ва давлат даромадларининг ў сишини исботлаб берган. Бу тари х да Лаффер эгри чизиғи деб аталади. Агар солиқ ставкаси 0 б ў лса, давлат ҳеч қандай солиқ тушумига эга б ў лмайди. Агар ставка 100 б ў лса натижа давлат учун тушум яна шунга тенг б ў лади, чунки ишлаб чиқарувчиларнинг ҳамма даромади бюджетга олиб қ ў йилади. Ишлаб чиқаришга ҳеч қандай қизиқиш б ў лмайди. Солиқ ставкасининг бошқа ҳамма ҳолатларида давлат у ёки бу миқдорда даромадга эга б ў лади. (0<r<100%). Солиқ ставкаси r0 тенг б ў лганда солиқ тушумлари максимал даражага етади. Х улоса шуки, солиқ фоизи ставкаси маълум даражага етиши солиқ тушумларини к ў пайтиради, унинг янада оширилиши аксинча солиқ тушумларини камайтиради. Иқтисодий субъектларнинг солиқ ставкасининг динамикасига таъсири бир ондаёқ сезилмайди, балки қандайдир ва қ т ў тгандан с ў нг сезилади. Лэффер эгри чизиғи давлат даромадларининг ў сиши солиқ ставкаларининг камайишига объектив боғлиқ

www.arxiv.uz эканлигини яна бир бор тасдиқлайди. Бу эгри чизиқда ётувчи фундаментал ғоя шундаки, Солиқ ставкасининг чеҳараси қанча юқори б ў лса, индивидларни Солиқни т ў лашдан четлашлари шунча к ў п б ў лади. Чунки одамлар Солиқ т ў лаш учун ишламайдилар. Соф фойда, яъни даромадлардан солиқни айириб ташлаган сумма индивидларни ишламаяптими ёки й ў қлигини к ў рсатади. Агар тадбиркор ў зининг ишлаб чиқариш фаолиятидан даромад олиш келажагига ишонмаса, яъни уни даромадлари юқори прогрессив ставкали солиқ билан олиб қ ў йиладиган б ў лса, тадбиркор бозорда нормал фаолият к ў рсатмай қ ў яди. Даромаднинг к ў п қисми солиқ орқали тортиб олиб қ ў йиладиган б ў лса, тадбиркорни ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, янгилашга ва янги ишлаб чиқаришга инвестиция қилишга қизиқиши й ў қолади. Солиқ ставкасининг ў сиши фақатгина маълум даражага етгунича бюджетга тушадиган даромадларни ў сишига олиб келади, кейин бу ў сиш секинлашади ва яна ошган сари бюджет даромадлари унинг ошишига нисбатан тезроқ камаяди. Шундай қилиб Солиқ ставкаси маълум даражага етганидан тадбиркорлик инициативаси ў лади, ишлаб чиқаришни кенгайтиришга б ў лган рағбат камаяди, солиққа тортиладиган даромадлар камаяди, натижада Солиқ т ў ловчиларнинг бир қисми иқтисодиётни «қонуний» сектордан «яширин» секторига ў тади. Лэффер назариясига к ў ра иқтисодиётнинг ривожланиши Солиқ юкини ошишига т ў ғри пропорционалдир, яъни солиқ ошиши билан яширин иқтисодиёт к ў паяди, натижада олинган даромадларнинг к ў п қисми декларацияда к ў рсатилмайди. Бунга аксинча, солиқни камайтирилиши иқтисодиётни ривожлантиришга рағбат беради. Бу эса давлат даромадларини солиқ ставкаси ва юкини к ў пайиши ҳисобига эмас, балки солиққа тортиладиган базани к ў пайиши ҳисобига ошади. 4. Солиқни ялпи талаб ва ялпи таклифга таъсири. Солиқларнинг жорий қилиниши ва мавжуд солиқ тизимига ў згаришлар киритилиши бевосита ёки билвосита ялпи талаб ва ялпи таклифга таъсир этади. Товар

www.arxiv.uz нар х и қанча юқори б ў лса, уни сотиб олишга тайёр х аридорлар шунча кам ва уни ишлаб чиқарувчидар эса к ў проқ таклиф қиладилар. Бозор мувозанати талаб ва таклиф кесишган нуқтада т ўх тайди. Талабнинг эгилувчанлиги харидорнинг таклиф қилинаётган товарни сотиш шартларига боғлиқ равишда (энг аввало нархига қараб) сотиб олишга тайёрлиги даражасини кўрсатади. Харидор лар келишувга қанчалик кўп интилсалар, талаб шунчалик кам эгилувчан бўлади. Талаб эгилувчан бўлмаса, сотувчилар Солиқ юкини харидорлар зиммасига осонгина ўтказиб юборадилар. Талабнинг нарх эгилувчанлиги асосий омилларига қуйидагилар киради: 1. ў рнини босувчи товарларнинг мавжуд бўлиши. Агар бозор да бир- бирининг ўрнини босувчи товарлар қанча кўп бўлса, та лаб ҳам шунча эгилувчан бўлади: харидорда қиммат товарлар нинг ўрнига арзонроғини сотиб олиш имконияти туғилади. Ле кин бозорда бир-бирининг ўрнини босадиган неъматлар мавжуд бўлмаса, харидор белгилаб қўйилган нархга кўнишга мажбур бўлиб, бундай ҳолатда талаб эгилувчан бўлмайди. 2. Товарга кетган х аражатларнинг х аридор бюджетидаги улу ши. Неъматлар қиймати х аридор бюджетида қанчалик катта ў рин тутса, унга талабнинг эгилувчанлиги шунчалик юқори бўлади. Агар қаламнинг нархи 10 фоиз кўтарилса, унга талаб сезиларли даражада пасаймаслиги мумкин: қаламнинг нархи шу қадар ки чикки, харидор бу товар нархи ошганини пайқамаслиги ҳам мумкин Лекин автомобилнинг нархи 10 фоиз ошса (бошқа тенг шартлар қаторида), талаб анча-мунча камайиб кетиши аниқ: нархнинг мутлақ ўсиши харидорнинг «ҳамёни» учун ҳаддан зиёд катта бўлади. 3. Товарнинг фойдалилик даражаси. Кундалик эҳтиёж товар ларига талаб одатда эгилувчан бўлмайди; зийнат буюмларига талаб эса эгилувчандир. Масалан, нон, гугурт, тузга талаб анъа навий эгилувчан саналмайди. Аксинча, қимматбаҳо, кўнгилочар ва шу каби бошқа буюмларга талаб бир мунча эгилувчан бўлади. 4. Вақт омили. Харид қилиш хусусидаги қарорга келиш учун муддат қанча кўп бўлса, талаб ҳам шу қадар эгилувчан тус олади. Х аридорлар янги нархга

www.arxiv.uz мослашишлари учун вақт керак: улар нинг диди ва истеъмол технологияси аста- секин ўзгариб боради. Масалан, қимматлашган мол гўшти ўрнига маълум муддат мо байнида емиш сифатида балиқ ва паррандалардан фойдаланила ди. Мана, бошқа мисол: 1970 йилларда Ғарб давлатларида нефть нархи кўтарилиши сабабли эски технологияларни энергияни тежайдиган янги технологияларга алмаштириш жараёни бир неча йил давом этди, оқибат- натижада нефть маҳсулотларига бўлган талаб кескин камайиб кетди. Товарга талаб қанчалик кам эгилувчан бўлса Солиқнинг катта қисми истеъмолчилар зиммасига тушади, чунки бозордаги нарх кескин кўтарилади. Бунинг аксича, харидорлар қимматлашган товарлар ни олишдан осонгина воз кечсалар нарх деярли кўтарилмайди ва зарарни сотувчиларнинг ўзлари қопла шга мажбурдирлар. Таклифнинг эгилувчанлиги сотиш шароити ўзгарганда так лиф этилаётган товарларнинг миқдорини сотувчиларнинг кўпай тириш ёки камайтириш имкониятларини белгилаб беради. Со тувчилар келишувга қанчалик кўп интилсалар, бозор таклифи шунчалик кам эгилувчан бўлади. Таклиф эгилувчан бўлмаганида Солиқ юкини маълум даражада ишлаб чиқарувчилар ўз зиммала рига олишга «рози» бўладилар. Солиқ ставкаларини ўсиши давлат бюджети даромадларини оширишга қаратилганлиги билан у маълум муддатгача амал қилади. Давлат Солиқ ставкаларини ўзгартириш орқали иқтисодиётга турлича таъсир кўрсатади. Лекин давлатнинг Солиқ ставкаларини юқори ёки паст қилиб белгилаши натижасида ялпи талаб ва таклифнинг эгилувчанлигига қай даражада таъсир этиш муаммоси пайдо бўлади. Таклиф эгилувчанлигининг асосий омили товар сотиш шароити ўзгаришига муносабат билдириш учун ишлаб чиқарувчи ихтиёрида мавжуд бўлган вақт миқдоридир. Иқтисодиётнинг тар моқлари ўртасида ресурсларни (ишчи кучи, ускуналар, хом ашё) қайта тақсимлаш маълум муддатни талаб этади. Бинобарин, тадбиркорлар ихтиёри даги вақт қанча кўп бўлса, улар ишлаб чиқаришнинг тузилишини ўзгарган бозор шароитига мослаштириш учун

www.arxiv.uz шунчалик катта имкониятга эга бўладилар ҳамда таклифнинг эгилувчанлиги ҳам ортади. Эгилувчан таклифли вазиятда билвосита солиқ жорий этилганда ишлаб чиқарувчилар маҳсулот тайёрлаш ҳажмини осонгина қисқартириб, шу ҳисобдан бозорда нархни кўтаришлари кўрсатилган. Бундай ҳолатда Солиқ юкининг катта қисми х аридор зиммасига ўтказилади. Аксинча, таклиф эгилувчан бўлмаганида ишлаб чиқарувчилар маҳсулот тайёрлаш ҳажмини кескин даражада қисқартира олмайдилар ва бозорда нарх деярли ўзгармайди. Бундай ҳолатда Солиқ тўловларининг асосий қисмини тадбиркорларнинг ўзлари қоплайдилар. Шундай қилиб, солиқ нархнинг ўсиши орқали истеъмолчи зиммасига ўтиши мумкин. Солиқнинг истеъмолчи зиммасига ўтказилиши бозорнинг ўзига хос хусусиятларига, бозор талаби ва таклифига боғлиқдир. Агар товарга талаб барқарор бўлса, яъни кам эгилувчан вазиятларда солиқларни истеъмолчилар зиммасига маҳсулот баҳосини кўтариш йўли билан ўтказиши мумкин. Агарда талаб эгилувчан бўлса баҳони кўтаришга бўлган интилиш товар ҳажмининг, шунга тегишли равишда ишлаб чиқариш, фойда ва солиқ ҳажмларининг камайиб кетишига олиб келади. Талабнинг эгилувчанлиги солиққа тортишни тартибга солиб турувчи ва чеклайдиган омилдир. 5. Солиқ ва инвестицияларнинг ўзаро бо к лиқлиги . Солиқ механизмидаги ўзгаришлар ялпи талаб ва ялпи таклифнинг ўзгаришига таъсир қилиши билан биргаликда, инвестициялар ўзгаришига ҳам таъсир этади. Бундай олиб қараганда солиқлар ва инвестициялар ўртасида узвий алоқадорлик мавжуд. Солиқлар воситасида янгидан яратилган қийматнинг давлат ва солиқ тўловчилар ўртасида тақсимланиши солиқлар ва инвестициялар ўртасидаги алоқадорликни таъминлайди. Солиқлар бўйича енгилликлар берилиши кўп жиҳатдан солиқ тўловчиларни ишлаб чиқаришга рағбатини кучайтиради, уларда ишлаб чиқаришни кенгайтириш, янги техника ва технологияларни жорий қилиш мойиллигини кучайтиради. ўз навбатида солиқлар воситасида инвестицияларнинг рағбатлантирилиши

www.arxiv.uz келажакда давлат бюджетига ундириладиган солиқ базасини кенгайишига хизмат қилади. Солиқлар билан инвестициялар ўртасидаги боғлиқликни ёритар эканмиз, шуни алоҳида қайд этишимиз лозимки, инвестицияларнинг ўсиши ҳам ўз навбатида солиққа тортиладиган базанинг ошишига олиб келади. Юқоридаги мисолимизга қайтадиган бўлсак, малакатимиз солиқ тизимида амал қилаётган ушбу имтиёзлар инвестицияларни ўсишига олиб келиши билан биргаликда келажакда солиқ базасини ҳам кенгайишига хизмат қилади. Солиқлар воситасида янгидан яратилган қиймат кўпроқ миқдорда давлат томонидан ўзлаштирилса корхоналарнинг ишлаб чиқаришни кенгайтириш имкониятларини чеклайди. Лекин бунда шуни ҳам таъкидлаш ўринлики, бунинг ҳам айрим ижобий жиҳатлари мавжуд. Маълумки, давлат сиёсатининг муҳим йўналишларидан бири норентабел соҳаларга инвестиция киритишдан иборат. Ишлаб чиқарувчиларга қанчалик имтиёзлар берилган билан уларда норентабел соҳаларни инвестиция қилишга мойилликни кучайтирмайди. Чунки, уларнинг бундай фаолияти уларга келажакда фойда бермайди. Ана шунинг учун давлат солиқлар ҳисобига шакллантирилган маблағлар ҳисобидан ана шундай соҳаларга инвестиция киритишини ҳам қайсидир маънода солиқлар ва инвестициялар ўртасидаги алоқадорликнинг бир кўриниши сифатида изоҳлаш мумкин.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: «Адолат» , 1992.- 32 бет. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси.-Т.: Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами.2007 йил декабр 52 (1) сони.219-б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Д авлат солиқ х измати т ў ғрисида» ги қонуни. -Т.: « Х алқ с ў зи» , 1997 йил, 29 август. 4. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт - пировард мақсадимиз. - Т.: «Ўзбекистон» , 2000. 8-том, 528 бет. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Макроиқтисодий таҳлилнинг услубиёти ва усуллари

Жисмоний шахслардан олинадиган солиқлар ва йиғимлар

Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари

Демографик ҳолатнинг мамлакат иқтисодий ривожланишига таъсири

Миллий иқтисодиёт ва унинг макроиқтисодий ўлчамлари