Солиқлар. Божхона хизмати ва давлат бюджети. Банк ва молия тизими - Экономика - Рефераты

Солиқлар. Божхона хизмати ва давлат бюджети. Банк ва молия тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Молиянинг моҳияти ва вазифалари. 2. Банклар ва уларнинг иқтисодиётни молиялаштиришдаги роли. 3. Банк кредитлари ва фоизлари.

www.arxiv.uz Инсониятнинг энг буюк кашфиётларидан бири пул бўлиб, у одамларни ҳаракатга келтирувчи асосий омил сифатида хизмат қилади. Пул аслида ўзи ҳам товар бўлиб, одамларни меҳнат қилишга, билим олишга, ўз малакасини муттасил ошира боришга, тадбиркорлик ва бизнес билан шуғyлланишга ва ҳоказоларга ундайди. Бозор иқтисодиёти шароитида пул ута муҳим иқтисодий восита сифатида намоён бўлади. У туфайли ишлаб чиқаришнинг такрорланиши амалга ошади, иқтисодий усишга эришилади. Пул шаклидаги маблағлар бозорда бошқа ресурсларга айланади, товарлар сотилиб, яна пулга айлантирилади. Пул маблағларини ҳосил қилиш, уларни жамлаш, тақсимлаш ва ишлатиш жараёнида юзага келувчи иқтисодий муносабатларни молия ёки молиявий муносабатлар деб юритилади. Бозор иқтисодиёти шароитида барча иқтисодий жараёнларнинг амалга оширилиши пул маблағларининг ҳаракатланиши билан боғланиб кетган. Шунинг учун молиявий муносабатлар жамият иқтисодий ҳаётида марказий ўринни эгаллайди. Ҳар қандай ижтимоий фаолият пул маблағларини талаб қилади. Ишлаб чиқариш қасрда бўлмасин, барибир, молияни юзага келтиради. Маҳсулотлар ва хизматлар фақат тақсимлангандан сўнг исътемол этилиши мумкин. Улар қиймат шаклида тақсимланганда, дастлаб турли мақсадларга мўлжалланган пул ресурслари ҳосил бўлади, улар товарларга айирбошланиб, шундан кейин истеъмол қондирилади. Масалан, қиймат шаклидаги маҳсулот тақсимланганда, уни яратиш учун сарфланган меҳнат қуроллари қийматини ифодаловчи қисми амортизация фонди шаклига киради. Бу ўз навбатида молиявий ресурсга aйланади, йиғилиб боради, унга янги машина ва механизмлар сотиб олиниб, эскирганлари урнига тикланади. Маълумки, умумжамият эҳтиёжлари давлат йўли билан қондирилади. Булар жумласига атроф-муҳитни ҳимоя қилиш, мудофаа, миллий хавфсизлик ижтимоий тартибни сақлаш, ҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва бошқалар

www.arxiv.uz киради. Мазкур эҳтиёжларнинг қон дирилиши давлатнинг молиявий фаолияти билан боғлик аммобундан молиянинг зарурлиги давлатнинг мавжудлигидан келиб чиқилади, молиявий муносабатларни фақат давлат яратади, деган хулосакелиб чиқмайди. Давлат молияни яратувчи эмас, балки молия муноса - батларининг иштирокчисидир. Молиявий ресурсларни ташкил этишда ва ишлатишда иштирок этувчилар молиявий муносабатларнинг субъектлари ҳисобланади. булар жумласига давлат идоралари, корхоналар, фирмалар, ташкилотлар, турли муассасалар, оилалар ва айрим шахслар киради. Улар молиявий муносабатларда умумдавлат эҳтиёжлари (аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш, унинг соғлиғини сақлаш, унга таълим бериш, мамлакат мудофаасини мустаҳкамлаш, экологик муаммоларни ҳал этиш ва ҳ.к) ҳамда корхона ва фирмаларни ривожлантириш эҳтиёжларини қондириш мақсадида иштирок этадилар. Молиявий муносабатларнинг объекти эса пул маблағларидан иборатдир. Жамият тараққиётида молиявий муносабатларнинг урни беқиёс дир. Зеро, уларни инсон организмини доимий равишда қон билан таъминлаб турувчи қон- томир тизимига ўхшатиш мумкин. Иқтисодиётни ривожлантиришда молиявий муносабатларнинг роли улар томонидан бажариладиган қуйидаги функциялар (вазифалар) орқали намоён бўлади. Тақсимлаш функцияси. Бу функция ўз навбатида бирламчи ва иккиламчи тақсимлаш функцияларидан иборат. бевосита ишлаб чиқаришда юзага келадиган тақсимлаш бирламчи деб юритилади. Бундай тақсимлаш натижасида иш ҳақи фонди, социал cyғypтa учун ажратмалар, амортизация жамғармалари, фойда ва рағбатлантириш пуллари шаклланади. Иккиламчи тақсимлаш давлат билан корхоналар (фирмалар), ташкилотлар ўртасида рўй беради. бундай тақсимлаш жараёнида турли хил солиқлар ва ажратмалар воситасида давлат корхона ва ташкилотлар пул

www.arxiv.uz маблағларининг бир қисмини ўз бюджетида мужассамлаштиради ва юқорида кўрсатиб ўтилган умумдавлат эҳтиёжлари учун сарфлайди. Масалан, корхонада бир йилда 100 млн. сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарилади. Бирламчи тақсимлаш натижасида унинг 60 млн. сўми амортизация фондига, 20 млн. сўм иш ҳақи фондига, 15 млн. сўми фойдага ва 5 млн. сўми ижтимоий cyғypтaғa ажратилади, дейлик млн. сўмлик иш ҳақи фондининг 5 млн. сўми даромад сoлиғи сифатида, олинган 15 млн. сўмлик фойданинг тахминан 8 млн. сўми тўловлар шаклида давлат бюджетига тушади. Давлат ўз ихтиёрига утган 13 млн. сўмни умуммиллий вазифалардан келиб чиқиб, турли мақсадларга тақсимлайди, яъни молиявий ресурсларни иккиламчи тақсимлаш содир бўлади. Рағбатлантириш функцияси. Молия воситалари орқали давлат хўжалик субъектларини иқтисодий фаолликка ундайди. Солиққа тортишда имтиёзлар бериш ёки уларнинг миқдорини (фоизини) камайтириш корхона (фирма)лар ихтиёрида қоладиган пул маблағларини кўпайтиришга олиб келади. Бу эса ўз навбатида ишлаб чиқа ришни ривожлантириш ва жамоа аъзоларининг моддий манфаат дорлигини ошириш имкониятларини кенгайтиради. Иқтисодий ва ижтимоий нуқтаи назардан мақсадга мувофиқ ҳолларда давлат томонидан корхона ва ташкилотларга молиявий кўмак (субсидиялар) ҳам ажратилади ва бу билан уларнинг фаолияти рағбатлантирилади. Ижтимоий қимоя функцияси. Давлат жамият аъзолари маълум қатламларининг минимал тирикчилик юритишини молиявий жиҳaтдан таъминлаб туради. Жамиятда шундай ночор ижтимоий қатламлар борки, улар объектив сабабларга кўра, ўз-ўзини тўла таъминлай олмайди. масалан, ногиронлар, кўп болали оилалар, ишсиз қолганлар. уларнинг тирик чилиги махсус ташкил этилган пул маблағлари ҳисобидан, масалан, ишсизлик нафақалари, болалар учун нафақалар, ногиронлик пен сиялари орқали таъминланади. Бу маблағларни нафақат давлат, балкикорхона, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ўз маблағлари ҳисоби дан ҳам уюштиради.

www.arxiv.uz молиянинг ижтимоий ҳимоя функцияси, айниқса, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти шароитида ёрқин намоён бўлади. Иқтисодий ахборот бериш функцияси – хўжалик субъектлари ва жамият иқтисодий фаолиятининг молиявий якунлари хусусида маълумот ва хабарлар бериб туришдан иборат бўлиб, иқтисодиётни бошқаришда муҳим аҳамият касб этади. Иқтисодий ҳолат молияда ўз ифодасини топади. молиявий кўрсаткичлар орқали ишлаб чиқариш нинг қандай бораётганини кузатиш мумкин. Молиявий фондлар ҳаракатига қараб, ишлаб чиқариш, тақсимот ва исътемол бир-бирига нақадар монандлигини, улар орасидаги мутаносибликни билиш мумкин. Корхона ва ташкилотларнинг молиявий ҳолатига қараб, уларнинг хўжалик фаолиятини яхши ёки ёмон эканлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Молиявий ахборотларга қараб тадбиркорлар ўз ишининг бориши, ўз шерикларининг аҳволи, рақобатчилар имкони дан огоҳ бўладилар. Молия ўз функцияларини аниқ молиявий воситалар орқали бажаради. Харажатлар, амортизация, фойда, акция курси, дивиденд, солиқлар, тўловлар, бож ҳақи, cyғypтa. ҳақи, субсидия, дотация, компенсация кабилар шулар жумласига киради. Улар айни вақтда молия ресурсларини ташкил қилади ва хўжалик юритувчи субъект ларнинг хўжалик – молия фаолиятига таъсир этиш омиллари бўлиб хизмат қилади. Масалан, дивиденд миқдорининг ошиб бориши ўз акциясини чиқарган корхона молиявий аҳволининг яхшилигидан дарак беради, натижада акция курси ошади, корхонага ташқаридан пул оқиб кела бошлайди. Молия ресурслари пул манбаи бўлиб хизмат қилади. Амортизация фонди ва фойдадан ажратилган пул маблағлари инвестиция учун хизмат қилади, уларни кўпайтириш ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш демакдир. Молиявий ресурслар орасида фойда муҳим урин тутади, чунки у соф даромад сифатида иқтисодий усиш манбаи бўлиб хизмат қилади. Унинг ҳисобидан нафақат инвестиция фонди, балки ҳар хил резерв ва cyғypтa фондлари, шунингдек ижтимоий фондлар ташкил этилади. Молия ресурслари иқтисодиётни кутилмаган ҳодисалардан, масалан,

www.arxiv.uz табиий офатлар, фалокатлардан ёки жҳон бозори нархининг пасайиб кетишидан ҳимоя қилади. Молиявий ресурслар пул шаклида бўлиб, бу пуллар иқтисодиётга амалий таъсир этиши учун, албатта, моддий жиҳатдан таъминланиши керак яъни тўпланган пул ортида керакли мопдий мҳсулотлар бўлиши шарт. Акс ҳолда улар пуллигича (қоғoзлигича) қолиб, ишлаб чиқаришга наф келтирмайди. Молиявий ресурслар икки турда бўлади биринчиси микроресурслар ёки марказлашмаган ресурслардир. Ула корхона, фирма, компания, концерн, ташкилот, жамоат уюшмалари ва бошқа хўжалик субъектларининг ўзига тегишли ёки улар қарзга олган пул маблағларидан иборат. Иккинчиси – макроресурслар бўлиб, улар умумдавлат миқёсида ташкил топади. улар бюджет ҳисобидан ёки бюджетдан ташқари фондлар ҳисобидан пайдо бўлади ва давлат ихтиёрида туради. Микроресурслар корхона, ташкилот фаолиятига хизмат эca, макроресурслар умумиқтисодий, умумдавлат эҳтиёж ларини қондиришга йуналтирилади. Бозор иқтисодиётида микро ресурслар бирламчи (устуворлик) мавқега эга бўлади. Чунки иқтисодий фаолият эркинлиги шароитида хўжаликнинг дастлабки бўғини бўлган корхона, фирма, компания ва хўжаликлар молияси иқтисодий ўсиш таянчи ҳисобланади. Аммо макроресурслар иқти содиётни тартибга солишда асосий роль ўйнайди ва давлатнинг иқтисодий вазифаларини амалга оширишга хизмат қилади. Молиявий ресурсларнинг турли даражада ташкил топиши ва ишлатилиши туфайли иқтисодий фаолиятни молиялаипириш усуллари ҳам турличадир. Биринчидан, иқтисодий субъектлар ўзини ўзи молиялаштиради. Улар ўз сарф- харажатларини ўзларининг пуллари билан қоплайдилар. Иккинчидан, иқтисодий субъектлар ўз маблағлари етишмаса, қилинган сарф-харажатларни банк кредити ҳисобидан қоплайдилар. Учинчидан, субъектлар фаолияти учун пул маблағлари зарур бўлган ҳолларда давлат ҳисобидан ҳам бундай маблағлар ажратилади.

www.arxiv.uz Банклар ва уларнинг иқтисодиётни молиялаштиришдаги роли. Иқтисодиёт тараққий эта борган сари жамиятдаги пул муносабатлари ҳам ривожланиб боради, яъни жамият қанча бой бўлса, унинг пул маблағлари ҳам шунча кўп бўлади. Ҳар қандай бой давлатда, бинобарин, вақтинча бўш пулларга эга бўлган фирма (корхона), компания ва ташкилотлар, шунингдек ҳолининг сони ҳам кўп бўлади. Ана шу пулларни бир ерга жамлаш ва уларни иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида қайта тақсимлаш, яъни пул маблағларига эхтиёжи бор бўлган хўжалик субъектларига қарэга бериш нихоятда мухим ахамиятга эга бўлган фаолиятдир. Айнан шу фаолият билан шyғyлланувчи муассасалар банк деб юритилади. Демак банклар пул муносабатларини ривожланиши билан юзага келган муассасалардир. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида барча иқтисодий жараёнларни амалга ошириш, хусусан иқтисодиётни молиялаштириш, яъни пул маблағлари билан таъминлаш банклар фаолияти билан чамбарчас боғланиб кетган. Ўзбекистон Республикасининг «Банк ва банк фаолияти тyғрисида»ги қонунида уларга қyйидагича таъриф берилган: «Банк – тижорат ташкилоти бўлиб, банк фаолияти деб хисобланадиган фаолият турлари мажмуини амалга оширадиган юридик шахсдир». Банк фаолияти иқтисодиётда инвестицион жараёнларни ва товарларнинг сотилишини тезлаштиради, муомала харажатларини камайтиришга кўмаклашади. Пул муомаласи тезлашуви ва тўловларнинг нақд пулсиз бажарилиши пировард натижада хўжалик юритувчи субъектлар учун катта қлайликлар яратади. Кредит муассасалари орқали маблағларни ишлаб чиқаришга сафарбар этиш натижасида уни кенгайтириш, замонавийлаштириш, фан-техника ютуқларини жорий этиш имкониятлари кенгаяди. Кредит операциялари орқали капитал энг кўп фойда келтирадиган сохаларга оқиб ўтади ва оқибатда миллий иқтисодиётда таркибий ўэгаришларнинг такомиллашуви содир бўлади. Ҳозирги кунда банқ одатда, акциядорлар жамиятидан иборат бўлиб,

www.arxiv.uz молиявий операциялар заминида ётадиган ўз капиталига эга бўлган ташкилотдир. Банкларнинг асосий вазифалари вақтинча буш турган пул маблағларини тўплаш ва турли фирма (корхона), ташкилот ва муассасаларга қарз бериш эканини биз юқорида айтиб ўтилганлардан билиб олдик. Шу билан биргаликда, қимматли қоғoзлар билан операциялар ўтказиш, миллий иқтисодиётда пул тўловлари ва хисоб китобларни амалга ошириш, кредит пуллари ва бошқа муомала воситаларини чиқариш (банкнотлар, чеклар ва ҳ.к), молиявий маслаҳат ва иқтисодий ахборот бериш кабилар ҳам уларнинг муҳим вазифалари ҳисобланади. Банк операциялари актив ва пассив операцияларга бўлинади. пассив операциялар натижасида банкнинг ресурслари шаклланади. Уларга банкнинг ўз маблағлари, жалб этил ган маблағлар (омонатлар, депозитлар ва бошқалардан олинган кредитлар) ҳамда эмиссия туфайли ҳосил бўлувчи маблағлар (муомалага пул, акциялар ва облигациялар ҳамда бошқа қарз мажбуриятномаларини чиқариш) киради. Пассивларда жалб этилган маблағлар асосий ўринни эгаллайди. Банкнинг актив операциялари натижасида унинг ихтиёридаги маблағлар турли йўналишларда жойлаштирилади. Буларга кредитлар бериш, векселларни ҳисобга олиш ва қимматли қоғoзларни сотиб олиш каби операциялар киради. Банклар воситачилигида миллий иқтисодиётда нaқд пулли ва нақд пулсиз ўзаро ҳисоб-китоблар олиб борилади. Кўпгина мамлакатларда ҳисоб- китобларнинг энг муҳим қуроли бўлиб чек (банк даги маблағидан бошқалар ҳисобига ўтказиш ҳақида ёзма фармо йиш) хизмат қилади. Бозор иқтисодиёти шароитида молиявий ресурсларнинг ҳаракатланиши соҳасида ҳам рақобат ва тадбиркорликни ривожлантириш талаб этилади. Бунга эришишнинг асосий йўлларидан бири банкларга тижорат муассасаси мақомини беришдир. Тижорат мақоми банкка кредитлаш мақсадлари, шартлари ва муддатларини танлашда, ўзфаолиятининг турли шаклларини ривожлантиришда, ўз штатлариҳамда ходимларининг иш ҳақи даражасини

www.arxiv.uz белгилашда ва бошқа ҳолларда мустақиллик учун имконият яратади. Фойда олиб ишлаш банк фаолиятининг тижорат мақсадига айланиши мижозларни ўзига жалб этиш учун кўрашишга, актив, пассив ва воситачилик операцияларини бажаришда тадбиркорлик билан ҳаракат қилишга мажбур қилади. Натижада ишбилармонлик рақобати ривожланади, банк хизматларининг турлари кўпайиб боради ва сифати ҳам яхшиланади. Тижорат банклари тизимининг яратилиши ва амал қилиши натижасида қyйидаги муҳим иқтисодий вазифалар ҳал этилади: Биринчидан, тижорат банклари тизимининг фаолияти орқали ижтимоий ишлаб чиқаришдаги макроиқтисодий мувозанатларга иқтисодий усуллар билан таъсир кўрсатилади, яъни иқтисодиёт пул кредит дастаклари воситасида тартибга солинади. Иккинчидан, молиявий ресурсларнинг улар энг юқори самара берадиган соҳалар ва корхоналарга эркин ўта олиши учун шароит вужудга келади. Капиталнинг манбаи буйича давлат банклари ва хусусий банклар, операцияларининг характери буйича эса универсал ва ихтисослашган (ипотека, омонат, инвестицион ва ҳ.к) банклар мавжуд. Ҳозирги кунда банклар томонидан бажариладиган траст, лизинг ва факторинг операциялари кенг тус олмокда. Траст (ишонч) опера цияларида мижозлар банкларга банкдаги ўз маблағларига қимматли қоғoзлар сотиб олиш ҳyқуқини ёки банкка топшириб қўйилган қимматли қоғoзлар билан боғлик фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқини ишониб топширадилар. Бу операциялардан келган даромадлар мижоз билан банк ўртасида тақсимланади. Лизинг операцияларида банк ўзихтиёридаги моддий мулкни кредит шартлари асосида ижарага топширади. Факторингда компания ўз дебиторлик қарзларини бош қариш бўйичa операцияларни банк ихтиёрига бериб қўяди. Ҳозирги кунда банклар фақат хусусий бизнес билангина эмас, балки давлат билан ҳам чамбарчас боғланиб кетган. банклар ҳyкyмaт харажатларини маблағ билан таъминлашда, давлат бюджетининг камомадини қоплашда қатнашадилар, ҳукуматнинг қимматли қоғoзларини бозорда сотадилар ёки

www.arxiv.uz ўзлари сотиб оладилар. Кўпчилик мамлакатларда пул эмиссияси билан шуғулланувчи ва кредит тизимини назорат қилувчи марказий банк билан бир қаторда кўпгина йирик тижорат банклари ҳам давлат ихтиёридадир. Бундан ташқари иқтисодиётнинг айрим соҳаларини (қишлоқ хўжалиги, ташқи савдо, уй-жой қурилиши ва ҳ.к) кредитловчи махсус давлат муассасалари ҳам мавжуд. Фаолият характерига кўра банклар эмиссия, тижорат ва ихтисослашган банклардан иборат. Мамлакат кредит тизимининг марказий бўғини эмиссион банк бўлиб, давлат унга монопол равишда муомалага пул чиқариш ҳyқуқини берган. Эмиссия банки бошқа банкларни кредитлаш билан шуғулланади ва шу маънода у банкларнинг банкидир. Ўзбекистон республикасида бу вазифаларни Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бажаради. Марказий банк эмиссия вазифалари билан бир қаторда бошқа кредит муассасалари пул резервларини, мамлакат олтин ва валюта резервларини сақлаш билан шуғyлланади, давлатнинг қимматли қоғoзларини сотиб олади, банклараро клиринг (бир-бири билан қарзларни эътиборга олиб ҳисоб-китоб қилиш) ҳисоб-китобларини амалга оширади. «Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида»ги қонунга биноан Марказий банк давлатнинг бош банки ҳисобланади. Ўз сарф-харажатларини ўз даромадлари ҳисобидан қоплайди ва иқтисодий жиҳатдан мустақил ҳисобланади. Ўзбекистонда тижорат банклари юридик ва жисмоний шахслардан омонатлар қабул қилиш ҳамда қабул қилинган маблағлардан таваккал қилиб кредит бериш ёки инвестициялаш учун фойдаланиш ҳамда тўловларни амалга ошириш билан шуғулланувчи тижорат ташкилотларидир. Тижорат банклари банк тизимининг қуйи буғини бўлиб, улар тижорат қоидалари асосида мижозларга кредит ва ҳисоб-китоб хизмати курсатади. Кўпчилик ҳолларда тижорат банклари универсал характерда, яъни банк фаолиятига оид барча ёки кўпчилик операция ларни ижро этадилар. Молия-кредит операцияларини муайян турларини бажаришга ихтисослашган тижорат банклари иxтисослашган банклар деб аталади.

www.arxiv.uz Масалан, инвестицион банклар капитал қўйилмаларни молиялаш ва кредитлаш билан, экспорт-импорт банклари ташқи иқтисодий алоқаларга хизмат кўрсатиш билан шуғyлланадилар. Банкнинг асосий вазифаси пул маблағларини уларнинг эгаларидан қарз олувчиларга, яъни сотувчилардан харидорларга еткази лишида воситачилик қилишдир. Бу вазифани банклар билан бирқаторда бошқа молиявий муассасалар (инвестиция фондлари, cyғypтa компаниялари, брокерлик дилерлик фирмалари ва бошқалар) ҳам бажаришлари мумкин. Бироқ, банкларга ҳос молиявий таваккал чиликнинг икки мухим белгиси мавжуд: Биринчидан, банклар ўз қарз мажбуриятномаларини (депозитлар, омонат гувоҳномалари, омонат сертификатлари ва бошқалар) жойлаштириш орқали ўзларига маблағларни жалб этадилар. жалб этилган маблағлар ўэгаларнинг қарз мажбуриятномаларига жой лаштирилади. Инвестиция фондларининг акциялари қарз мажбу риятномалари эмас, балки умумий мулкдаги улушни ифодалайди. Молиявий брокерлар эса ўз қарз мажбуриятномаларини чиқармайдилар. Иккинчидан, банкнинг омонатчилар ва мижозлар олдидаги мажбуриятлари суммаси олдиндан белгилаб қўйилган ва бу мажбуриятлар банк эришадиган молиявий натижадан қатъий назар бажарилиши лозим. Ўзбекистонда тижорат банклари, одатда, очиқ турдаги акциядорлик жамияти куринишида таш кил этилган бўлиб, уларни бошқаришнинг олий органи акциядорлар умумий йиғилишидир. Тижорат банкларининг фаолияти тижоратчилик қонун-қоидаларига асосланади, улар ўз ихтиёридаги маблағлар доирасида ва фойда олиш мақсадида иш олиб борадилар. Тижорат банки қонунда белгилаб қўйилган чегараларда иқтисодий мустақилликка эга ва ўз фаолияти натижалари учун масъулдир. Тижорат банкларининг мижозлар билан ўзаро муносабатлари бозор муносабатларига, яъни ихтиёрийлик ва ўзаро манфаатдорликка асосланади. Банк кредитлари ва фоизлари

www.arxiv.uz Жамиятдаги пул русурслари ҳаракатининг нотекислиги туфайли пайдо бўладиган пул жамғармаларини тармоқлар ва корхоналар ўртасида қайта тақсимлашда банк кредитлари муҳим роль ўйнайди. Вақтинча бўш бўлган пул маблағларини жамғариш, уларни қарз (ссуда) капиталига айлантириш, белгиланган муддатларда қайтариш ва улардан фойдаланганлик учун фоизлар ундириш бозор қоидалари асосида амалга оширилади. Бозор иқтисодиёти шароитида банк кредитлари қуйидаги 4 хил вазифани бажаради: Биринчи – пулга тенглаштирилган тўлов воситалари (вексель, чек сертификат, ва ҳ.к)ни юзага чиқариб, уларни хўжалик оборотига жалб қилади. Иккинчи – бўш пул маблaғларини ҳаракатдаги, ишдаги капиталга айлантириб, «пулни пул топади» деган қоидани амалга оширади. Учинчи – қарз бериш орқали пул маблағларини турли тармоқлар ўртасида қайта тақсимлаб ишлаб чиқариш русурсларининг кўчиб туришини таъминлайди. Тўртинчи - қарз бериш, қарзни ундириш воситалари орқали иқтисодий ривожланишни таъминлайди. Кредит механизми орқали маблағлар юқори фойда берадиган тармоқлар (корхоналар)га ёки умумдавлат дастурларида белгилаб берилган мақсадларга йўналтирилади. Банк кредити мамлакатда пул массаси ҳажми ва таркибига, тўлов оборотига, пул муомаласининг тезлигига жуда катта таъсир курсатади. Банклар векселлар, облигациялар, сертификатлар ва бошқа муддатли мажбуриятли қимматли қоғoзлар чиқариш орқали кредит пулларини вужудга келтиради ва кредит маблағлари бозорини шакллантиради. Банк кредити бозори давлат томонидан тартибга солинади. Кредитлаш тартиб-қоидаларини ўз ваколати доирасида марказий банк белгилайди. Муайян тармоқ ва соҳаларнинг ривожланишини рaғбатлантириш мақсадларида қарз олувчиларнинг турли гурyҳларига давлат кафолатлари ва имтиёзлари жорий этилади. кредитлаш мамлакат экспорт салоҳиятини юксалтириш, уй-жой

www.arxiv.uz қурилиши, капитал қилмаларни рағбатлантириш, ҳyдудларни жадал ривожлантириш мақсадларида фойдаланилади. Тижорат банкларининг кредитлари давлат ҳокимият органларига, фалик юритиш субъектларига ва аҳолига берилиши мумкин. Муддатлилик ва берилишини табақалашганлиги банк кредитининг муҳим тамойиллари ҳисобланади. Муддатлилик қарэга берилган маблағнинг қатъий белгиланган муддатда қайтарилишини билдиради. Муддатида қайтарилмаган кредит пул муомаласига салбий таъсир кўрсатади. Чунки у муомалада товар таъминотига эга бўлмаган пул мавжудлигини билдиради. Кредитга берилган пул маблағ банкка қайтиб келмаслиги туфайли шу кредит ресурсларидан бошқа хўжалик юритиш субъектлари маҳрум этиладилар. Тижорат банкининг ликвидлиги ёмонлашади. Булардан ташқари қарздорнинг ўзи ҳам банкдан янги кредитлар олиш имко - ниятидан махрум бўлади ва кечиктирилган кредит учун оширилганфоизлар тўлашга мажбур бўлади. Кредитлашни табақалашда тижорат банки кредит беришда мижозларнинг молиявий аҳволи, баланси, ликвидлиги, ўз маблағларига эга эканлиги, ҳозирда ва келажакда рентабеллик даражаси ва кредитдан самарали фойдаланиш ҳамда уни қайтариш имкони ятларини характерловчи боиҳа сифатларини эътиборга олиши лозим. Банк кредит беришда хар бир мижоэга алоҳида ёндашади. Кредит берилиш муддатига кўра қуйидаги турларга бўлинади: - қисқа муддатли кредитлар (муддати бир йилгача); - ўрта муддатли кредитлар (муддати бир йилдан уч йилгача); - ўзоқ муддатли кредитлар (муддати уч йил ва ундан ортиқ). Халқаро кредитлар берилиш муддатига кўра бирмунча фарқ қилади. Бунда бир йилдан беш йилгача муддатга берилган кредитлар урта муддатли, беш йил ва ундан ортиқ муддатга берилган кредитлар эса ўзоқ муддатли кредитлар хисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида банклар учун энг асосий муаммолардан бири берилган ссудаларни ўз вақтида қайтарилмаслигидир. Ушбу муаммони

www.arxiv.uz қисман хал этиш, яъни мижоз томонидан кредитни қайтара олмаслик хавфини камайтириш йўлларидан бири мижоз мулкининг маълум қисмини берилган ссуда учун гаров сифатида қабул қилишдиp. Масалан, ер, қимматли қоғoзлар, дебитор қарздорлик йиғиндилари, тегишли хужжатлар билан бирга такдим этилган товарлар ва бошқалар шундай гаров сифатида қуйилиши мумкин. Айниқса, ер гаров учун мухим объект хисобланади, чунки у хеч қачон ўз қийматини йўқотмайди. Қимматли қоғoзлар банклар учун маъқулроқ таъминлаш воситаси хисобланади. Чунки қимматли қоғoзларни бозорда осонгина сотиш, мулк эгасини тезда ўэгартириш мумкин. У ларни банкда сaқлаш оpтиҳча харажатлар талаб қилмайди. Шулар билан бир қаторда уларни сотиш ва сотиб олишда ортиқча расмиятчиликнинг йўқлиги қимматли қо ғoзларни гаров объекти сифатида ҳамиятини оширади. Дебитор қарздорлик йиғиндиси деганда, очиқ счётлар буйича ҳисоб- китоблардаги қарздорлик йиғиндиси тушунилади. Бу пул банкнинг мижози жунатган товарлари учун харидорлардан олиши лозим бўлган пулдир. Бу турдаги таъминлаш объекти жаҳон амалиётида кeнг қўлланилади. Хом ашё, материаллар ва тайёр мҳсулотлар кўпчилик давлатларда, хусусан Республикамизда кредитнинг кенг қўлланиладиган таъминланиш объекти бўлиб хизмат қилади. Cyғypтa қилинувчи cyғypтa компаниясига бадал тўлаб боради. cyғypтa муддати тугаши билан тўланган бадаллар йиғиндиси уни тўлаган шахсга қайтарилади. Банк cyғypтa полисини ҳам йиғилган бадаллар йиғиндиси миқдорида гаров сифатида қлбул қилади. кредитни беришда қyйидаги тартибларга риоя қилинади: - кредит олиш учун берилган аризани кўриб чиқиш ва бўлғyси мижоз билан яқиндан танишиш; - мижознинг кредитни тўлашга лаёқатлилигини аниқлаш ва ссуда буйича хавф-хатарни бҳолаш; - кредит шартномасини тайёрлаш ва имзолаш;

www.arxiv.uz - шартномада белгиланган шартларнинг бажарилиши ва кредитнинг қопланиши устидан назорат олиб бориш. Мижоз банкдан кредит (қарз) олиш учун дастлаб ариза ёзади. Унинг аризасида қарз олишдан кузланган мақсад, унинг миқпори ва қайтариш муддатлари ўз аксини топади. Ариза банкнинг кредит сиёсатига мос тушса, у ҳолда банк миқознинг кредитни тўлашга лаёқатлилигини аниқлашга киришади. Банк мижознинг кредитни тўлашга лаёқатлилигини аниқтшш учун қуйидаги маълумотлардан фойдаланади: - мижознинг бевосита ўзидан олинган маълумотлар; - банкнинг архивида ушбу мижоз тўғрисида мавжуд бўлган маълумотлар; - мижоз билан шартномавий алоқада бўлган ҳуқуқий ва жисмоний шахслардан олинган маълумотлар; - турли хусусий ва давлат муассасаларининг ҳисоботлари ва бошқа маълумотлар. Банкнинг кредит бўлими ходимлари банкдаги архив материаллари билан танишадилар. Агар ариза берувчи олдин ҳам банк кредитидан фойдаланган бўлса, унда, албатта, архивда бу ҳақда маълумотлар бўлади. Мижоз тўғрисида муҳим маълумотларни бошқа молиявий муассасалардан ҳам олиш мумкин. Масалан, инвестиция компаниялари мижоз депозитларининг миқдори тўғрисида, тўланмаган мажбуриятлари тўғрисида ва бошқа маълумотларни бериши мумкин. Мижоз кредитни тўлашга лаёқатли деб топилганда, банк у билан кредит шартномасини тузади. Кредитнинг асосий шарти бу – қарз учун ҳақ тўлаш. Бу ҳақ қарз сўммасига нисбатан фоиз ҳисобида олинганидан уни қарз фоизи ёки кредитиинг фоиз ставкаси деб юритилади. бу ставка кредит (қарз) олувчининг маълум эҳтиёжини қондиргани учун тўлаши шарт бўлган ҳақдир. Қарз пули капитал сифатида, одатдаги тўлов ёки харид воситаси сифатида ишлатилади. Мана шунинг учун ҳам қарздор шахс пул эгасига фоиз ставкасини тўлайди.

www.arxiv.uz Кредитнинг фоиз ставкаси мамлакатнинг ссуда капиталлари бозорида аниклaнади. Халқаро кредитнинг фоиз ставкаси эса жаҳон ссуда капиталлари бозорида аниқланади. Бу бозорларнинг асосий қисми Лондон, Токио, Нью- Йорк, Франкфурт, Париж, Брюссель шаҳарларида жойлашган. Фоиз даражаси (ёки ставкаси) унга таъсир этувчи омиллар туфайли ўзгариб туради. У ларнинг асосийлари қуйидагилардан иборат: 1. Пул бозоридаги талаб ва таклифнинг нисбати, яъни бозорда қанча миқпорда қарз пулига талаб бор ва унга нисбатан қайта миқдорда қарзга бериладиган пул мавжуд. Талаб ошса, фоиз ортади, таклиф ошса, у камаяди. 2. Карзга олинадиган пулни ишлатишдан кутиладиган наф, ақорироғи, шу пулнинг истеъмол қиймати. Карз пули тадбиркор учун кўп фойда келтирса ёки истеъмолчи эҳтиёжини тўлароқ қондирса, фоиз юқорироқ бўлади, акс ҳолда у камайиб кетади. Шунда пулни ҳозир ишлатиш ва келажакда ишлатишдан кўзланган наф таққосланади. Агар ҳозир пулни 10% ҳисобидан қарз олиб, келажакда ундан 25% ҳисобидан фойда кўрилса, қарз олувчига шу фоиз маъқул бўлади. 3. Қарзни тўлаш муддати ва шарти. Агар қарз ўзоқ муддатга берилиб, уни секин-аста кичик-кичик қисмларга бўлиб, бемалол қайтариш мумкин бўлса, қарздор юқори фоизга рози бўлади. Агар қарз қисқа вақтга берилса ва уни бир йўла тўлаш шарти бўлса, қарз олувчи пастроқ фоизни маъқул кўради. Гап шундаки, қарз қанчалик ўзоқ муддатга берилса, уни ишлатиб, шунчалик кўпроқ даромад кўриш мумкин ва шу ҳисобдан фоиз тўлаш енгил бўлади. 4. Қарзни қандай пул билан берилиши. Агар қарз эркин алмаштириладиган валютада берилса, фоиз юқори, агар у оддийвалютада берилса, фоиз нисбатан паст белгиланади. Эркин алмаш тириладиган валюта обрў-эътиборли бўлганидан уни ишлатиш осон, ундан тез даромад кўриш ва қарзни қайтариш мумкин. 5. Инфляция даражаси. инфляция юз берса, қарзга берилган пул эгаси ютқазади. Шу сабабли фоиз инфляиияни ҳисобга олиб белгиланади. Фоиз инфляиия шиддатига нисбатан туғри мутаносибликда ўзгаради.

www.arxiv.uz 6. Пулни қарз беришдан кўра бошқа йусинда ишлатишдан тушадиган даромад. Бунда пул эгасининг афзал кўриш тамойили амал қилади. агар акция дивиденди кўтарилса, фоиз пасаяди ва аксинча. Агар акцияга 15 фоиз дивиденд берилса, фоиз ундан юқори бўлиши шарт. Акс ҳолда пул эгаси уни қарзга бермай, акция сотиб олишни афзал кўради. 7. Қарз беришнинг хатар даражаси. Агар қарзнинғ қайтиб келиши кафолатланса, фоиз паст, агар бу хатарли бўлиб, қарз қайтиши шубҳали бўлса, фоиз юқори бўлади. Одатда, молиявий бақувват ва нуфузли фирмалар учун паст фоиз тайинланади. Юқори ва паст фоизлар ўртасидаги фарқ пул эгалари учун маълум даражада қарз хатарини камайтиради, чунки бир ерда фоизнинг камлиги бошқа ерда унинг ортиқ бўлиши билан қопланади. Кредит ташкилотлари пул ва капитал бозорининг фаол иштирокчилари бўлиб, бозор иқтисодиётида муҳим роль ўйнайди. улар ўзмижозларига хизмат кўрсатганликлари учун фойда оладилар. Банк фойдаси банк тўлаган фоиз билан у олган фоиз ўртасидаги фарқаанунинг харажатларини чегириб ташлагандан сунг қолган сўммага тенгбулади. Банк даромадининг асосий манбаи фоиз ҳисобланади. Банк берадиган ва оладиган фоизлари уртасидаги фарқ маржа деб юритилади. Банклар фоиз сиёсатини ишлаб чиқиладилар, фоизни ўзгартириш орқали пул оқимига таъсир этадилар. Кредит сиёсатини ишлаб чиқишда марказий банк етакчилик қилади. Кредит ва унинг турлари бозор иқтисодиётига асосҳ l нган мамлакатлар иқтисодиётида кредит мухим роль уйнайди. кредит деб пул ёки товар курини шида тегишли фоизлар билан қайтариладиган қарзни тушунилади. қарэга берувчи (кредитор) билан қарз олувчи уртасида пайдо бўлувчи муносабатларни кредит муносабатлари деб айтилади. кредит муносабатларининг мохияти шундан иборатки, хўжа лик юритувчи субъектларнинг молиявий ахволи хамма baқғ хамбирдай бўлавермайди. айрим субъектларнинг вақгинча буш бўлганпул маблағлари ва товар ресурслари

www.arxiv.uz мавжуд бўлган бир пайтда, бошқаларнинг уларга эхтиёжи бор. масалан, фирма (корхона) ўз махсулотини сотишдан олган пул маблағларини бирданига сарф - лайди. бу пуллар хом ашё ва материаллар сотиб олгунча, иш хақива мукофотлар тўлангунига қадар маълум вақт давомида буштуради. ишлаб чиқариш, фан ва техникани ривожлантиришгамулжалланган маблағлар ҳам жамғарилиб боради. дҳолинингвақтинча буш бўлгани учун банкка қуйган жамғармалари хаммамлакат миқёсида каттагина маблағларни ташкил этади. кредит механизми воситасида мамлакатдаги .вақтинча буш бўлган маблағлар ун га мухтож бўлган хўжалик субъектларига маълум муддатга қарэга берилади. эркин тадбиркорликка кенг йул очиб берувчи бозор иқтисодиёти шароитида пул ёки бошқа мод дий ресурсларни қарэга олишга бўлган эхтиёж нихоятда катта. бундай эхтиёж нафақат янгидқ қ иш бошлаётган тадбиркорларда, балки муайян даврдан бошлқ фаолият курсатаётган фирма (кор хона)ларда ҳам мавжуддир. кредитнинг мухим вазифаси инвестиция жараёнларини фаол - лаштиришдир. кредит механизми воситасида корхоналарнинг жам ғараётган фойдаси ва ахолининг жамғармалари тезроқ муддатлардакапиталга айланади. кредит туфайли ишлаб чиқаришнинг янги ланиш жараёнларини тезлаштиришга имконият яратилади. куриниб турибдики, кредит ишлаб чиқаришнинг ривожлани шида мухим роль уйнайди. кредит илмий-техника тараққиётига, капиталнинг айланиш тезлигига, ишлаб чиқариш харажатларининг қисқариши ва самарадорликнинг ортишига ёрдам берувчи омилдир. иқтисодиётнинг ривожланишида ўз-ўзини молиялаштириш манбаларининг, амортизация ажратмалари ва жамғnрилган фойданинг роли жуда катта. шу билан бирга бу манбаларни кредит билан қушиб олиб бориш ишлаб чиқариш корхоналари учун энг яхши натижалаг беради. бунда корхона (фирма) эхтиёжларининг асосланганлиги, маблағлардан фойдаланиш масъулиятининг кучлилиги, кредитни қайтариш ва фоизларни тўлаш учун рсал жавобгарлик муҳим аҳамият касб этади.

www.arxiv.uz кредит мамлакат ташқи алоқаларининг ривожланишига ҳам ижобий таъсир курсатади. давлат кредитлаш жараёнларига фаол аралашади. иқтисодиётни жадал ривожлантириш мақсадларида давлат қарз олувчиларнинг муайян гуруҳлари учун кредит олишнинг кулай шароитларини яратиб беради. бу кредит учун фоиз даражаларини табақалаштириш, ҳукумат кафолатлари ёки имтиёзларини бериш, айрим тармоқлар ва кор хоналар учун давлат маблағларидан кредит ресурслари ажратиш йулибилан амалга оширилади. кредит алоқалари пул (товар) эгаси билан қарз олувчи урта сида бевосита ва билвосита бўлиши мумкин. биринчи ҳолда улартуғридан-туғpи муомалага киришади. иккинчи ҳолда эса уларнингалоқаси воситачилар орқали юз беради. шунга кўра, кредитнингкуйидаги асосий шакллари келиб чиқилади: тижорат кредити, банккредити, истеъмолчи кредити, давлат кредити, халқаро кредит вабошқалар. тижорат кредити бу - сотувчиларнинг харидорларга товар шаклида берадиган кредитидир. бунда товарлар маълум муддатда пулини тўлаш шарти билан насияга берилади. тижорат кредитини насияга олувчи унинг эгасига вексель (қарзнинг мажбуриятнома си)ни беради. кредитнинг бу тури, одатда, маҳсулотни сотувчисибилан унинг харидори уртасида бевосита содир бўлувчи кредит муноса батларига тааллуқлидир. бевосита кредитнинг оммавий куринишларидан бири қиммат баҳо товарларни (автомашина, уй, телевизор, компьютер ва ҳоказо) аҳолига насияга сотишдир. у товарлар етарли, бинобарин, тақчиллик йуқ бозорда қулланилади. банк кредити - хўжалик юритувчи субъектларга қарз бериш нинг асосий ва энг кўп тарқалган тури бўлиб, у билвосита кредитҳисобланади. бунинг сабаби шундан иборатки, бунда пул эгаларибилан уни қарз олувчилар уртасида банк ташкилотлари воситачиликқилади. улар пулни унинг эгаларига фоиз тўлаш шарти билан ўзқулларида жамлайдилар ва ўз номидан қарэга бериб, фоизлар оладилар. бунда уч субъект (пул эгаси, кредит ташкилоти ва қарз олувчи)нинг кредит алоқаси пайдо бўлади.

www.arxiv.uz банклар қарзни ишончли, пулни самарали ишлатишга қодир бўлган хўжалик субъектларига берадилар. улар ўз навбатида пулни инвестиция учун сарфлаб иқтисодиётни устиришга кумаклашадилар. банклар фирмаларга тадбиркорлик учун қарз берса, истеъмол чиларга товар сотиб олиш учун қарз беради. бунинг натижасида истеьмолчи кредити пайдо бўлади. масалан, лкшда банкларнингистеъмолчиларга берадиган кредити ҳисобига нархи 2500 лкшдолларигача бўлган товарлар харид қилиш мумкин. харид қилинган товар пулини банклар магазинларнинг берган счётига қараб тўлайдилар. бундай кредит ғoят имтиёзли бўлади. унинг фоизи бошқа кредитлар фоизидан кам, қатто фоизсиз бўлиши мумкин. истеъмолчи кредити аҳолининг истеъмол эҳтиёжларини қон диришга қаратилган бўлиб, у товар ёки пул куринишида бўлишимумкин. давлат кредити дейилганда, бир нарсага эътибор бериш керакки, давлат унда қарз берувчи (кредитор) сифатида эмас, балки қарз олувчи сифатида қатнашади. карз берувчи вазифасини аҳоли, фирма (корхона) ва ташкилотлар )iтайди. давлат қарзни турли шаклда, энг аввал давлат заёмлари (заём (русча) - қарз демакдир) шаклида олади. 3аём давлатнинг қарздорлик ғyвоҳномаси бўлиб, у қарзни вақти келғанда қайтариб бериш ва фоиз тўлашни кафолатлайди. 3аёмларни марказий ва маҳзллий ҳокимиятлар чиқаради. 3аёмлар қарз ҳзқи тўлаш жиҳатидан фоиз тўланадиган ва баъзан фоизсиз қам бўлади. кредит муносабатларида давлат фақат қарздор вазифасини утамай, қарз берувчи ролини қам бажаради. давлат ўз маблағлари ҳисобига банкда қарз фондини ташкил қилади, хазинадан қам қарз беради. хазина қарзи давлат бюджетидан корхона, фирма ва ташкилотларга уларни молиявий санаиия lq1лиш (соғломлаштириш) учун сарфланади. мазкур қарз қам маълум муддатга, қайтариб бериш ва фоиз тўлаш шарти билан берилади. аммо фоиз ғoят имтиёзли бўлади ва даром ад олишни кузламайди. халқаро кредит - ссуда (қарз) капиталининг халқаро миқёс даги ҳаракати бўлиб, бу қаракат товар ва валюта куринишидагимаблағларни қайтариб

www.arxiv.uz беришлик муддатлилик ва қақ тўлашликасосида бериш билан боғлиқ халқаро кредит муносабатларида қатнашувчи субъектлар бўлиб тижорат банклари, марказий банклар, давлат органлари, ҳукуматлар, йирик корпораииялар қамда халқаро ва минтақавий молия-кредит ташкилотлари ҳисобланадилар. халқаро кредит муносабатларининг иштирокчилари сифатида, иккинчи томондан, одатда, хорижий мамлакатлар фирма ва компаниялари, хусусий банклар қамда халқаро ташкилотлар (халқаро валюта фонди, жаҳон тикланиш ва тараққиёт банки, осиё ривожланиш банки ва бошқалар) қатнашадилар. яна шуни қам алоҳида таъкидлаб )iтиш лозимки, республика миз олий уқув юртларида тўлов-контракт асосида уқиётган талабаларгаЎзбекистон республикаси вазирлар маҳкамасининг 200ғ йил 2б июлдаги 3ғ8-сонли қарори билан таъ.лим кредитлари бериш бошланди. тамим кредитлари тижорат банклари томонидан олий таъ.лим муассасаларининг кундузги бўлимларига тўлов-контракт асосида қабул қилинган Ўзбекистон республикаси фуқароси бўлга н тала баларнинг уқиши учун талабаларнинг ўзларига, уларнинг ота оналарига ёки васийларига берилади. кредит ташкилотлари пул ва капитал бозорининг фаол ишти рокчиси сифатида бозор иқтисодиётида муҳим роль уйнайди. жаҳон амалиётида кредит ташкилотлари сифатида, асосан, турли хил банклар фаолият курсатадилар ва улар бозор инфратузилмасининг мухим унсури ҳисобланади. Ўзбекистонда кичик ва урта бизнеснинғ ривожланиши Ўзбекистонда тарихан жуда қисқа давр мобайнида эришилган ютyқлар амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг пухта ва изчиллигидан далолат бермоқца. улар мамлакат иқтисодий ҳаёти нинг муҳим масалаларини ҳал этилишида, ижгимоий тараққиётнингҳаётбахш кучларини ишга солинишида 9з самарасини фсатмоқца. ушбу ислҳотлар иқтисодий ҳаётнинг

www.arxiv.uz барча жабҳаларини қамраб олган б9лса-да, уларни амалга оширишдан к9зланган мақсадлар ичида кичик ва 9рта бизнесни ривожлантириш алоҳида 9рин тутади. дарҳақиқат, кейинги йилларда барча ривожланган мамлакатлар иқти - содий сиёсатида кичи к ва 9рта бизнесга б9лган эътиборнинг куча йиши фга ташланмоқца. тадбиркорликнинг бу сҳаси 9зининг қаторижтимоий-иқтисодий хусусиятлари билан, хусусан, соғлом рақобатмуҳитини вужудга келтириши, йирик корхоналар фаолиятига ҳара катчанлик бахш этиши, бозордаги талаб ва таклифга самарали таъсирфсатиши, аҳоли ва ишлаб чиқариш эҳтиёжларини қондириши билан9зининг катта салоҳиятга эга эканлигини тасдиқламоқца. бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда кичик ва 9рта бизнес иқтисодиётнинг ривожланиш суръатларини, ялпи миллий маҳсулотнинг таркиби ва сифатини аниiqшб берувчи етакчи сектори сифатида шаклланган ва тобора ривожланмоқца. ана шундай мамлакатларда иқтисодиётнинг ушбу сектори ҳиссасига ялпи миллий маҳсулотнинг 70 фоизи ғyғpи келади. ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни к9рсатадики, кичик ва 9рта бизнес сектори бозорни товар ва хизматлар билан тўлдириш, тармоқлараро ва ҳудудлараро монополияга барҳам бериш, рақобатни кучайтириш, фан ва техника тараққиёти ютуқларини жорий қилиш, мамлакатлар экспорт салоҳиятини кенгайтириш, қишлоқ ва кичик шаҳарларни ривожлантириш каби мyҳим ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал этишнинг кудратли омилидир. бизда ҳам чет давлатлардаги каби янги иш уринларини ташкил этиш ва ишсизликнинг кўпайишини олдини олиш, оилалар бюдже тини мустҳкамлаш, мҳаллий бюджетга тушумларни кўпайтиришба умуман, иiq1iсодиёт тараwlёти суръатларини ошириш мақсадлари дан келиб чиқиб, кичик ва урта бизнесни ривожлантиришга алоҳидаэътибор берилмоқца ва бунинг учун юқорида курсатиб утилганидек зарур 'o'қyқий замин яратилди. бироқ шуни алоҳида қайд этиб утиш лозимки, кичик ва урта бизнес субъектларининг ривожланиши юқори давлат идоралари томонидан рағбатлантирилиб, тартибга солиб турилсада, мҳаллий ҳудудий бошқарув

www.arxiv.uz идоралари томонидан улар учун муайян шарт шароитлар яратилмаса, кузланган мақсадга эришиш қийин кечади. чунки ўз иқтисодий табиатига кўра, кичик ва урта бизнес, асосан, мҳаллий иқтисодиётнинг ўзвий қисми бўлиб, ана шу ҳудуддаги мавжуд шарт- шароитлар замирида фаолият курсатишга мослашган бўлади. унинг мҳаллий-ҳудудий иқтисодиётга боғлиқлиги қyйидаги лар орқали намоён бўлади: биринчидан, кичик ва урта бизнес корхоналари, асосан, муайян ҳудудлардаги мавжуд эҳтиёжлар эътиборга олинган ҳолда, турли хил талабларни қондириш учун ташкил этилади, истеъмолчилар ҳам ўз эҳтиёжларини қондириш учун биринчи галда энг яқин ишлаб чиқарувчилар билан муносабат урнатишга интиладилар; иккинчидан, бу каби корхоналарнинг ташкил этилиғnида мҳаллий хом ашё ва табиий ресурслардан фойдаланиш имкониятлари ҳисобга олинади; учинчидан, кичик корхоналар маҳаллий шароитларга мосла шувчанлиги, яъни, биринчи навбатда ўз харидорлари эҳтиёжлариниэътиборга олиши ва аввало, маҳаллий бозорга йуналтирилганлигибилан ажралиб туради. '9'збекистонда меҳнатга қобилиятли ҳолининг 70 фоизидан купроқ қисми қишлоқ жойларда яшашини эътиборга олсақ шу жойларда хусусий тадбиркорлик кичик ва урта бизнес соҳалари нинг ривожлантирилиши, айниқса, катта самарадорлик бериши табиий бир ҳолдир. кичик ва урта бизнес қишлоқжойларида қуйи даги қалишларда ривожланиши мумкин: - қишлоқца етиштирилаётган мҳсулотлар сифатини ўзоқ вақт бузилишдан сақлаб турадиган совуткич омборхоналар, мева ва сабза вотларни қайта ишловчи кичик цехлар ташкил этиш; - улардан турли хил шарбатлар ишлаб чиқариш; -. сут ва сут мҳсулотларини қайта ишлаш; - 0зиқ-овқат, қандолатчилик ва макарон мҳсулотлари тайёрлаш; - трикотаж-тикувчилик буюмларини ишлаб чиқариш; - ҳоли эҳгиёжлари учун кир ювиш воситалари тайёрлашни йулга

www.arxiv.uz қиш; - миллий-бадиий, уй-рузғoр буюмлари тайёрлаш; - қурилиш материаллари ишлаб чиқариш; - кичик қурилиш ва таъмирлаш ишларини ташкил этиш; - кичик тиббий хизматларни йулга қуйиш ва хоказо. утган йилларда тупланган тажриба шундан далолат бермоқда ки, кичик ва урта бизнеснинг ян ада ривожланиши ва мамлакатиқтисодиётида ўзининг муносиб урнини топиши учун, авваламбор, давлат идоралари, мутасадди рҳбар ташкилотлар, қолаверса, барча жамият аъзоларининг унга бўлган муносабатини тубдан ўэгартириш талаб қилинади. юридик шахс сифатида давлат руйхатидан утган кичик ва урта бизнес субъектларининг 80 - 85 фоизигина фаолият курсатаётгани, қолганлари эса турли сабабларга кўра фаолият курсата олмаётгани ёки ўз фаолиятини тўхтатиб қуяётгани юқоридаги фикри мизнинг далили хисобланади. Ўзбекистон;;ҳ мexнaлa лаёқатлиларнинг сони, ҳолининг умумий сонидан келиб чиқиладиган бўлсақ б0 фоизини ташкил қилади. шундан 1998 йилда ахoлининғ банд қисми 35 фоизини ташкил қилган. ана шу банд ҳолининг бор й:yм 2,5 фоизи кичик корхоналарда фаолият юритишган, улар яратган мҳсулот эса республика ям м нинг 12,б фоизини ташкил қилади.1 вҳоланки, кўпгина хорижиймамлакатларда бу курсаткичлар анчагина юқори. келтирилган рақамлардан куриниб турибдики, мамлакатимизда кичик ва урта бизнеснинг халқимиз олдида турган ижтимоий иқтисодий муаммоларни ҳал этишдаги роли ҳми жуда паст. бу сҳадаишга солиниши керак бўлган салоҳият ва резервлар эса нҳоятдакатта ва ф. уларнинг энг муҳими қишлоқ хўжалигида иқтисодййислҳотларни амалга ошириш жараёнида иқтисодий инфратузилманиривожлантиришдир. шу билан биргаликда, фермер хўжаликлариниянада риво)!9iантириш ва уларни ҳaм ташкилий, ҳaм иқтисодийжиҳатдан қуллаб-қувватлаш миллий иқтисодиёт тараққиётинингмуҳим омили бўлиб қолади. тадбиркорлик фаолиятининг энг кенг тарқалган шакли бўлган кичик ва

www.arxiv.uz урта бизнес корхоналари йирик корхоналарнинг имкони бўлмаган иқтисодий жараёнлар оралиғига ниҳоятда тез кириб бора олади. чулки улар юқори малакали бошқарувни талаб этмайди, талабга мослашишда эпчиллик хусусиятига эга бўлиб, рақобатга ва аниқ истеъмолчилар суровига тезда жавоб бера олади. кейинги йилларда кичи к ва урта бизнес корхоналарига бўлган эътиборнинг асосий сабаблариҳам шундадир. уларнинг товар (иш ва хизмат)ларга бўлган талабни тез урганиш ва қондириш хусусиятига эгалиги иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг дастлабки кунлариданоқ курина бошлаган. шу боисдан ҳaм республикамизда кичик ва урта бизнесни ривожлантириш яқлн келажакда давлат иқтисодий сиёсатининг устувор йуналишларидан бири бўлиб қолади. Оила даромадининг ўсиш омиллари Мамлакатимизда изчиллик билан амалга оширилаётан иқтисодий ислҳотлар, хусусан, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусу - сийлаштириш натижасида жамият аъзоларининг турмуш даражаси ва улар даромадларининг таркибида ҳам жиддий ўзгаришлар содир бўлди. Ўзининг мулкий мақомини ўэгартирган ва мулк соҳибларига айлан ган фуқароларнинг сони йилдан-йилга ортиб бормоқца. Оилалар ижти моий мақомининг ўзгариши натижасида тадбиркорлар, фермерларба ижарачилардан иборат янги ижтимоий қатламлар пайдо бўлмоқца. Фикримизнин далили сифатида келтирилган қyйидаги рақамларга эътибор берсангиз, ана шу янги ижтимоий қатламларнинг бугунги иқтисодиётимизда тутган ўрни ҳақида ўз мулҳазаларингиз пайдо бўлишига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. 2000 йилнинг бошида аҳолининг 12 фоизини ишчилар, 12 фоизини хизматчилар, 48 фоизини тадбиркорлар ва фермерлар, 20 фоизини ижарачилар ва 8,0 фоизини пенсионер оилалар ташкил этди. Кўп уклaдли бозор иқтисодиёти шароитида оила даромaдларининг 2 хил

www.arxiv.uz тури мавжуд бўлиб, уларнинг таркиби ва истиқболлари ҳусу сида тўхталиб ўтамиз. Биринчиси, бозор даромадлари бўлиб, улар, асосан, бозор иқтисодиёти қонунлари асосида ишлаб топилган даромaдлардир. Уларга тадбиркорлик фаолиятидан топилган даромадлар, мулкни ижарага беришдан топилган даромадлар, қимматбаҳо қоғoзлардан тушган дивидендлар, томорқа ва дехқон хўжалигидан олинган фойда, корхона ва ташкилотлардаги ёлланма меҳнат эвазига олинган иш ҳақи ва бошқа шунга ўхшаш даромадлар киради. Иккинчиси, бозор қонунларига алоқаси бўлмаган ва муҳтожлик сабабли юзага келувчи даромадлардир. Бу даромадларга аҳолига бериладиган турли хил пенсия ва нафақалар, стипендиялар, хайрия жамғaрмалари, корхоналар, фирмалар ва турли ташкилотлар томон и дан пул ёки натура кўринишида бериладиган моддий ёрдамлар киради. Бозор иқтисодиётининг ривожланиши натижасида мамлакатнинг иқтисодий тараққиёт суръатлари тезлашиб, ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлиги ҳам ўсиб бораверади. Бунинг натижасида ижтимоий фойдали меҳнат билан банд бўлган кишиларга муайян ишни бажаргани учун бериладиган иш ҳaқи микдорларини муттасил ошира бориш имкониятлари кенгая боради. Шу билан биргаликда, тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган фойданинг мутлақ миқдорлари ҳам кўпая боради. Ундан ташқари тадбиркорлик билан шyғулланувчилар сони илгари бундай фаолият билан шyғулланмаган ишчи ва хизматчилар ҳисобига кўпая боради. Булар ҳаммаси аҳоли даромадлари таркибида бозорий (шундай десак маъқулроқ бўлади) даромaдларнинг салмоғини ортиб боришига олиб келади. Яқин ва узоқ келажакда нобозор даромадлар аҳоли даромадларининг таркибида ўз салмоғини камайтирса ҳам, бироқ ўз ўрнини мутлақо йўқотмайди. Гап шундаки, аҳолининг ижтимоий муҳофазага муҳтож қисми ҳар қандай жамиятда ҳам мавжуд бўлади. Булар, асосан, ногиронлар, пенсионерлар, вақтинча ишга яроқсизлар, ишсизлар ва бошқалар. Аҳолининг бу тоифадаги ижтимоий қатлам лари, ҳатто, ривожланган мамлакатларда ҳам мавжуд бўлиб,

www.arxiv.uz давлат, фирма ва компаниялар уларга муносиб турмуш шароитлари яратиш чораларини кўради. Аҳоли даромадлари, одатда, пул ва натура кўринишида бўлади. Пул кўринишидаги даромадларга ёлланма меҳнат учун олинадиган иш ҳақи, тадбиркорлик фаолиятидан олинган фойда, пенсия, нафақа, стипендия ва шунга ўхшашлар киради. Даромадларнинг натура кўринишидаги хилига ишчи, хизматчи ва дехқонларнинг меҳнат фаолиятига тўланадиган ҳақ эвазига озиқ овқат, кийим- кечак ва бошқа кўринишда бериладиган неъматлар ва буюмлар ҳамда томорқа хўжалигидан шахсий истеъмол учун қолдирилган маҳсулотлар киради. Даромадларнинг бундай тури қўпроқ қишлоқ хўжалигида учраб туради. Натура кўринишидаги даромадлар табиатан бозор иқтисодистига тўла- тўкис мос тушмайди. Қишлоқ хўжалигини истисно қилганда, меҳнат ҳақини натура кўринишида тўлашни, умуман, мазкур тизим тамойилларига зид деса бўлади. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти аҳолининг барча ижтимоий қатламлари турмуш даражасини яхшилаш, барча фуқаролар учун муносиб турмуш шароитларини яратишга қаратилгандир. Бунинг учун, авваламбор, ҳоли даромалларини муттасил ошира бориш учун давлат томонидан ҳукуқий ва иқтисодий замин яратилиши даркор. Шу муносабат билан мамлакатимизда бир қатор қонунлар қабул қилиндики, улар аҳолини нафақат иқтисодий жиҳатдан қўллаб -қувватлашни назарда тутади, балки унинг меҳнат қилиш ҳуқуқини тўла-тўкис намоён бўлиши учун ҳуқуқий асос ҳам ҳисобланади. Булар жумласига «Ҳусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш тўғpисида»ги, «Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалик лари) тўғpисида»ги, «Фермер хўжаликлари тўғрисида»ги, «Деҳқон хўжаликлари туғpисида»ги, «Тадбиркорлик фаолиятлари эркинли гининг кафолатлари туғpисида»ги ва бошқа қонунлар киради. Оила даромаллари ўсишининг ташқи ва ички омиллари мавжуд. Ташқи

www.arxiv.uz омилларга мамлакатнинг иқтисодий тараққиёт даражаси ва унинг ўсиш суръатлари ҳамда давлатнинг иқтисодий сиёсатида аҳолининг турмуш фаровонлигини ўстириш масаласига берилаётган эътибор киради. Мамлакатнинг иқтисодий тараққиёт даражаси ва унинг ўсиш суръатлари қанча юқори бўлса, муайян бажарилган иш учун шунча кўпроқ иш ҳақи тўланади. Шу сабабли рибожланган мамлакатлар (АҚШ, Германия, Англия, Япония ва ҳ.к)да ишчи ва хизматчиларнинг иш ҳақи ривожланаётган мамлакатларга нисбатан бир неча баробар юқоридир. Ўзбекистонда ҳолининг 2/3 қисми қишлоқ жойларида яшайди. Демак мамлакат ҳолиси аксарият қисмининг турмуш даражаси қишлоқ xўжaлиги, унинг ривожланиш даражаси ва суръатлари билан бoғлиқ шу сабабли қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш самара дорлигини ошириш, қишлоқларда саноат корхоналари ташкил қилиб, уларга иш билан банд бўлмаганларни жалб қилиш аҳоли даромад ларини ўстиришнинг муҳим омили ҳисобланади. Мамлакатнинг муайян иқтисодий тараққиёт даражасида иш ҳақи учун ажратилаётган маблағлар ва бинобарин, оила даромадлари ҳам турлича бўлиши мумкин. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти қураётган мамлакатлар (ҳусусан, Ўзбекистон)да давлатнинг иқтисодий сиёсатида ҳоли турмуш даражасини ошириш устувор йўналиш ҳисобланади. Бундай шароитда давлат имкони борича иш ҳақини ошира бориш чораларини кўради. Оила даромадлари ўсишининг ички омилларига оиланинг иқтисодий фаолияти ва бу фаолиятнинг самарадорлик даражаси киради. Ҳозир оила даромади ҳақида гап кeлгaндa, кўпчилик уни иш ҳақи билан чегаралаб қўяди. Ваҳоланки, аслида иш ҳақи оила даромадларининг 36 - 38 фоизини ташкил қиляпти, холос. Бозор иқтисодиётига ўтaётгaн мамлакатимизда оила даромадларининг манба лари етарли даражада кўп. муайян бир оилани олсак унин гдаромадини иш ҳақи, фойда, ижара ҳақи, дивиденд, стипендия, нафақа каби тушунчалар ташкил этади. Республикамизда тадбиркорликнинг ривожланиши учун зарур бўлган шарт-шароитлар яратилгани туфайли ундан тушган даромад аила

www.arxiv.uz даромадларида салмоғи ўрин эгаллай бошлади ва ҳозирги кунда у 25 фоиздан ортиб кетди. Тадбиркорлик даромади кичик бизнес соҳиблари, фермерлар ва якка тартибда ишловчиларнинг топган фойдаси ва акциялардан тушадиган дивидендлардан иборатдир. Мазкур даромадлар ичида дивидендларнинг салмоғи ҳозирча етарли эмас, дейиш мумкин. Бунинг биринчи сабаби оилалар иқтисодий салоҳиятининг ҳозирги кунда етарли даражада юқори эмаслиги бўлса, иккинчи сабаби қимматбаҳо қоғoзлар бозорининг ҳали тўла-тўкис шаклланиб бўлмагани ва акцияларга аҳоли ишончи нинг етарли эмаслигидир. Томорқа оила даромадларининг ресурси сифатида яқин орада ўз аҳамиятини йўқотмайдиган манба ҳисобланади, чунки ўз моҳиятига кўра бозор хўжалигидир. Оила томорқаси табиатан тарқоқ ва тартибсиз хўжалик бўлганлиги сабабли баъзан маҳсулот кўп етиштирилиб, унинг бозори касод бўлиши ва арзон-гаров, ҳатто, харажатларни ҳам қопламайдиган нархда сотилиши ҳам мумкин. Сотишни иложи бўлмаганидан баъзи бир маҳсулотлар нес-нобуд бўлиб, оила кутилган даромадга эриша олмай қолади. Оилалар томорқанинг ишлаб чиқариш имкониятларини аниқ ҳисобга олишлари, бозорнинг ҳолатига қараб нимани, қанча етиштириш, маҳсулотни қасрда ва қанчадан сотилишини ҳал этишлари томорқадан тушадиган даромадларни кўпайтиришнинг муҳим шарти ҳисобланади. Ёлланиб ишлаш бор ерда меҳнат даромади мавжуд. Иш ҳақи табиатан меҳнат даромади ҳисобланади. Унинг миқдори меҳнат унумдорлигига боғликқ чунки бозор иқтисодиётида ҳар қандай даромад ресурсларнинг (капитал, ишчи кучи, ер) қанчалик унумли ишлатилганлигининг натижаси бўлади. Шу боис иш ҳақи миқдори меҳнат унумдорлигининг даражасидан келиб чиқилади. Бу қоида моддий ишлаб чиқариш соҳалари (саноат, қишлоқ хўжалиги, қўрилиш, транспорт ва ҳоказо)га тегишлидир. Номоддий соҳалар (маориф, маданият, соғлиқни сақлаш ва ҳока зо )даги иш ҳақи ишлаб чиқаришда

www.arxiv.uz яратилган даромадларнинг бюджет орқали тақсимланишига боғлиқ бўлади. Шу сабабли бюджетдан молиялаштириладиган ташкилот ва муассасалардаги иш ҳақи бюджет имкониятларидан келиб чиқилади. Давлат бозор шароитида ўзини ўзи молиялаштирувчи, яъни топган пулига қараб кўп курувчи корхона ва ташкилотлар берадиган иш хақини белгиламайди. У фақат иш хақининг энг кам миқдорини қонун йўли билан чегаралайди, унинг умумий миқдори, энг юқори даражаси корхонанинг ўзига боғлиқ. Бас, шундай экан, иш хақи хар бир меҳнат жамоасининг бозор талабига нақадар мослаша билишига, самарали ишлай олишига боғлиқ нобюджет корхона ва ташкилотларда иш хақининг оз ёки кўп бўлиши табиий, чунки бозор қоидасига кўра хар бир кишининг даромади унинг меҳнатининг ҳосиласи бўлади. Бозорбоп, рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқарган ва меҳнат унумдорлигини ошира билган корхоналарда иш хақи юқори бўлса, бунинг уддасидан чиқмаганлар эса иш хақи бера олмайдилар. Бозор иқтисодиётининг табиати ва мохиятига кўра хамма фаровон яшаши керак. Бироқ оилаларнинг фаровонлик даражаси хар хил бўлади. Бозор иқтисодиётидам тенгсизлик адолатли, чунки xaммa топган-тутганига қараб даромадга эга бўлади. Аммо топиш-тутиш бир хил бўлмагани туфайли даромад ҳам хар хил бўлади. Маълумки, тадбиркорлар бошқалардан кўп пул топишади, лекин тадбиркорлик хамманинг қўлидан келавермайди. даромаддаги тенгсизлик адолат деб баҳоланганда, албатта, оиланинг қонуний йўл билан топган даромадининг фарқланиши назарда тутилади. фуқароларнинг корхона ёки давлатнинг хақига хиёнат қилиб топилган даромадларини адолатли деб бўлмайди. Аксинча, у яширин иқтисодий фаолият меваси бўлади ва жамият буни қаттиқ қоралайди. Яширин, пинхоний иқтисодий фаолиятнинг олдини олиш ва унга барҳам бериш чора-тадбирларини амалга ошириш давлатнинг мухим вазифаси ҳисобланади.

Похожие

Ўзбекистонда банк ва молия тизими Давлат бюджети ва уни шакллантириш

Давлат бюджети ва марказий банк пул баланси

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими.