Солиқ ишларини юритиш, солиқ қонунларига риоя этилишини назорат қилиш - Экономика - Рефераты

Солиқ ишларини юритиш, солиқ қонунларига риоя этилишини назорат қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

149 KB

Солиқ ишларини юритиш, солиқ қонунларига риоя этилишини назорат қилиш Режа: 1. Солиқ ишларни юритиш тартиби. 2. Юридик шахсларга нисбатан қўлланиладиган санкциялар. 3. Ортиқча тўланган солиқ суммасини ҳисобга олиш тартиби.

Давлат ҳокимияти исталган органининг ҳуқуқий мақоми, унинг фаолияти унсурлари ва фаолиятининг мазмуни масаласига тухталиб утиб, даставвал унинг ваколатини белгилаб берувчи ҳужжатларга таяниш лозим. Давлат ҳокимияти органларининг тизими – республиканинг мумий ваколатли органлари, функционал ва тармоқ органларининг ягона мажмуавий ва фаол ўзаро ҳамкорлик қилувчи тизимидир. Улар ваколатлари ўзаро муносабатлари, уларнинг самарали ўзаро ҳамкорлигини адекват юридик расмийлаштириш, ҳокимият ва бошқарувнинг узига хос хусусиятлари билан боглиқ хусусий белгиларни аниклаш бошқарувнинг динамизмига, барқарорлигига ҳамда солиқ соҳасида давлат назоратини амалга оширишга, раҳбарлик қилишнинг илмий асосланишига, давлат аппарати имкониятларидан Тула қонли фойдаланишга бевосита таъсир курсатади. Солиқ солиш соҳасида давлат бошқарувининг самарадорлиги куп жиҳатдан давлат аппаратининг турли бутинлари ҳаракатидаги мослашувчанликка боглик. Ваколат ҳар бир органнинг специфик ролини белгилайди ва бир вактнинг узида унинг бошқа органлар ҳаракати билан мувофиклашувини таъминлайди. Бошқарув тизимини ташкил этиш даражаси қанча юқори булса, уни унсурларининг ўзаро ҳамкорлиги тутрисидаги масала шунчалик катта аҳамиятга эга булади. Давлат асосий вазифаларидан бирининг ҳал этилиши - бюджетни тулдириш - солиқ тўловчиларнинг иқтисодий ва юридик хатти-ҳаракатига таъсир этишнинг у ёки бу дастагига эга булган барча давлат ҳокимияти орган лари ишининг жипс мувофиклаштирилувисиз мумкин эмас Юридик адабиётда таъкидланадики, концептуал солик тамойилларидан бири ''давлат (қонун чиқарувчи, ижроия, молия ва ҳ.к.) органларининг солик сиёсатини ишлаб чиқишда ва амалга оширишда биргаликдаги иштироки" ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қумитаси (ЎзР ДСҚ) бошқа давлат органлари билан доимий равишда ҳамкорлик қилади. Ҳар қандай давлат органининг давлатнинг бошка ҳамжамият тузилмалари билан ўзаро муносабатлари тартиби алоҳида унсур булиб, уни куриб чикмасдан туриб,

ижроия ҳокимияти органининг ҳукукий мақомини тулақонли таҳлил килиш мумкин эмас. Бу жойлардаги ДСҚ органларининг бошка маҳаллий давлат органлари билан ўзаро ҳамкорлиги тизимига бевосита мутаносиб равишда таъсир курсатади. Ўзаро ҳамкорлик вазифалари конунчиликда фақат қисман акс. Афсуски, ДСҚнинг бошка назорат қилувчи давлат органлари, ташкилотлар билан ўзаро ҳамкорлиги масаласи адекват тарзда акс эттирилмаган, бу давлат органлари, ташкилотларнинг тулиқ миқёсли ўзаро ҳамкорлигининг ҳукукий имкониятларига тулик баҳо берилмаганлигидан далолат беради. Солиқ солиш соҳасини давлат томонидан бошкариш тизими, солик сиёсатини олиб бориш, агар барча жиҳатларни, шу жумладан, иктисодий ва ҳуқуқий жиҳатларни бир хил даражада инобатга олса ва уларни узида реал мужассамлантирса, юридик жиҳатдан аниқ ишлаб чикилган деб ҳисобланиши мумкин. Айни бошқа давлат органлари билан ўзаро ҳамкорликда давлат солиқ органлари тизими юридик жиҳатдан пухта ишлаб чиқилган, самарали ва замонавий давлат тузилмаси сифатида куриб чиқилиши мумкин. Ўзаро ҳамкорлик механизми, ДСИ ва уни жойлардаги органларининг умумдавлат органлар тизимидаги реал ролини белгилаш унинг тулақонли фаолият курсатишининг муҳим шартидир. ДСҚ иштирокида юзага келадиган маъмурий-ҳукуқий муносабатларни куриб чиқа туриб, давлат қумитаси на зорат остидаги томон ҳисобланадиган муносабатларни ва ДСҚ ижроия ҳамжамиятнинг тула ҳуқуқли, мустақил субъекти сифатида иштирок этадиган муносабатларни ажратиш мумкин. Биринчи ҳолатда бу, бир томондан, давлат ва ижроия ҳокимият бошлири - ЎзР Президенти, шунингдек Вазирлар Маҳкамаси - республика ижроия ҳокимияти органи билан ҳамда, иккинчи томондан, ДСҚ уртасида юзага келадиган муносабатлардир. Ушбу муносабатлар мажмуини куриб чиқамиз. ЎзР Президенти - давлат ва ижроия ҳокимият бошлигининг ДСҚ билан муносабатлари ЎзР Конституциясининг меъёрлари билан белгиланган.

Деярли барча давлатларнинг Конституциялари ҳокимиятнинг булиниши тамойилларига риоя этилган ҳолда тузилган. Мазкур тамойилни Конституциянинг 11-моддасида эълон қилган Ўзбекистон, буни нафақат истисно этмайди, балки уларнинг қушма саъй ҳаракатлари ва Конституциянинг узи ва Ўзбекистоннинг бошқа қонунлари билан белгиланадиган чегаралардаги ўзаро ҳамкорликни назарда тутади. Ҳокимиятларнинг ўзаро ҳамкорлигини таъминлашнинг асосий вазифаси Конституция билан Президент зиммасига юклатилади. "Президентлик ҳокимиятида Президентнинг давлат бошлиқлари ва ижро этувчи ҳокимият бошлиқлари сифатидаги ваколатлари мужассамланган. Бу ҳокимият жамиятдаги барқарорликнинг ва Ўзбекистон ислоҳотлар йулидан муваффаққиятли боришининг кафолати булгани ҳолда, янги узбек давлатчилиги биносининг асосий таянчига айланиб қолди". Айни Пре зидент Конституциянинг 93-моддаси 1-бандита мувофиқ ''фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига риоя этилишининг кафилидир". Бунда, давлат ҳокимияти ва бошка руви органларининг фаолиятини таъминлаган ва бошқарган, фаол мувофиқлаштирувчи функцияни бажарган ҳолда, Президент айнан Конституция билан белгиланган доирада ҳаракат қилади. Конституциянинг 89-моддасига мувофиқ республика Президенти айни вақтда Вазирлар Маҳкамасининг Раиси ҳисобланади ва унга юклатилган ваколатларга кура, у ижро этувчи ҳокимият девонини тузади ва унга раҳбарлик қилади; республика олий ҳокимияти ва бошқарув орган ларининг баҳам жиҳат ишлашини таъминлайди; Ўзбекистон Республикаси вазирликларини, давлат қумиталарини ҳамда давлат бошқарувининг бошқа органларини туза ди ва тугатади (Конституциянинг 93-моддаси 8-банди). Шунингдел Президент Конституцияга биноан Вазирлар Маххамасининг аъзоларини тайинлайди ва уларни лавозимидан озод қилади (93-модданинг 9- банди), республика бошқарув органларининг қабул қилган ҳужжатларини

тухтатади ва бекор қилади (93-модданинг 13-банди) ва ниҳоят Ўзбекистон Республикасининг қонунларини имзолайди (93-модданинг 14-банди). Давлат солик органлари тизимининг вужудга келиши ва ривожланишида, шунингдек республиканинг бутун солиқ солиш тизимини такомиллаштиришдаги Президентнинг роли у томонидан чиқариладиган давлат фаолиятининг ушбу соҳасига тааллуқи булган ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмунида яқол кузга ташланади. Президентнинг куплаб фармонлари хусусияти, уларнинг изчиллиги, уларда мужассамланган чор- тадбирларнинг тезкорлиги мазкур давлат-ҳуқуқий институтнинг Олий Мажлис, ҳукумат ва ДСҚ ўзаро ҳамкорлигининг умумий механизмида муҳим эканлигини белгилаб беради. Дастлаб Президентнинг ҳуқуқий мақоми солиқ сиёсати унинг таркибий қисми булган иқтисодий сиёсатни янада оқилона, самарали ва комплекс амалга ошириш мақсадида барча давлат органларининг фаолиятини мувофиқлаштиришга қаратилган. Таъкидлаш лозимки, Прези дент фармонларида купинча ҳам курсатмалар, ҳам муайян вазифалар мужассамланган, шу билан бирга, ҳyкумат ва ДСҚ ҳаракатларининг мувофиқлашуви таъминланади. ЎзР Вазирлар Маҳкамаси ва ЎзР ДСҚ уртасида ўзаро жипс муносабатлар мавжуд. Вазирлар Маҳкамаси - Ўзбекистон ҳукумати республиканинг ижроия органи ҳи-собланади ва давлат бошкаруви органларининг мувофиқлаштирилган ҳаракатини таъминлаган ҳолда, улар - нинг бутун тизимига етакчилик қилади. "Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси тўғрисидаги ЎзР қонунининг 1-моддасига мувофиқ ҳукумат Конституция ва қонунга биноан унинг ваколатига кирувчи республикани бошқаришга тааллуқли давлат ва хужалик бошқарувининг барча масалаларини ҳал этиш ҳyқyқигa эга. Айни Вазирлар Маҳкамаси давлат органининг таркибий тузилишини ва унинг ваколатини белгилаган, улар нинг ҳокимиятлар билан ўзаро ҳамкорлигини таъминла ган, бунда юзага келган тортишувли масалаларни ҳал этган ҳолда, вазирликлар, давлат

қумиталари тўғрисидаги тегишли низомларни тасдиқлайди. Қонуннинг ушбу меъёрлари шуни англатадики, ДСҚ, бошқа давлат органлари сингари, Вазирлар Маҳкамасига буйсунади ва унинг олдида жавобгардир. Конституция ва ''Ўзбекистон Республикасининг Вазир лар Маҳкамаси тўғрисида''ги қонун солиқ сиёсатини амалга оширишда ва иқдиқодиётнинг мазкур соҳаси бошқарувини умумий ташкил этишда ҳукуматнинг ролини белгилайди. Солиқ юкини жорий этиш ёки уларни бекор қилиш, уларни тулашдан озод этиш (солиқ солишнинг имтиёзли тартибини белгилаш) тўғрисидаги қонун лойиҳалари ҳукуматнинг хулосаларисиз Олий Мажлисда куриб чиқилиш учун тақдим этилиши мумкин эмас. Бюджет жараёнини (ишлаб чиқиш ва унинг ижросини) ташкил кила туриб, ҳукумат, табиийки, ушбу ишда марказий иқтисодий органларнинг иштирокини мувофиклаштиради, муайян вазифаларни олдинга қўяди, уларни бажариш муддатларини, барча таклифлар ва ҳисоб-китобларни келишиш механизмини белгилайди, умум-давлат мақсадларидан келиб чиқан ҳолда - бюджет тақчиллигини қисқартириш, бюджетнинг даромад қисмини мустаҳкамлаш ва уни усишининг янги манбаларини қидириш ишларини олиб боради, бу ДСҚнинг фаолияти билан бевосита боғлиқдир. Шундай қилиб, ҳукуматнинг ушбу вазифалари ДСҚнинг бошқа давлат органлари, биринчи навбатда, Молия вазирлиги, Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги ҳамда республика Марказий банки билан кон структив ишлашини шарт қилиб қўяди. ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 6 февралдаги 66-сонли қарори билан солиқ ва тўловлар интизомини мустаҳкамлаш бўйича ҳукумат Комиссияси тузилди, унинг мақсади қуйидагилардан иборат бўлди: солиқлар, мажбурий тўловларнинг бюджетга ва бюджетдан ташқари фондларга уз вақтида келиб тушишини таъминлаш, солиқ ва тўлов интизомини мустаҳкамлаш йули билан боқимандаликларни қисқартириш, солиқлар ва тўловларнинг тўлиқ йиғилишини таъминлаш. Комиссиянинг барча қарорлари вазирликлар, давлат қўмиталари, маҳаллий ҳокимият ва

бошқарув органлари, хўжалик юритувчи субъектлар ва уларнинг бирлашмалари, фуқаролар томонидан ижро этиш учун мажбурий хисобланади. Комиссиянинг вазифалари ва функциялари куп жихатдан у билан яқин алоқада иш олиб борувчи ДСҚнинг вазифалари билан мос келади. Ҳукуматнинг ДСҚга бевосита рахбарлик қилиши солиқ хизмати амал қиладиган меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш орқали намоён булади. ДСҚнинг уз ҳужжатларига келсак агар улар қонунчиликка зид бўлса, ҳукумат уларии бекор қилиши мумкин (қонун 12-моддасининг иккинчи хатбошиси). Давлат қўмитаси фаолиятини назорат қилиш буйича хукуматнинг функцияси "Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Махкамаси тўғрисида"ги қонунда мустахкамланган ва одатда муайян масалалар буйича ДСҚ рахбариятини мунтазам эшитиб бориш билан амалга оширилади. Агар республика Президенти Конституцияга биноан, ДСҚ раисини тайинласа ва уни лавозимидан озод қилса, хукуматга эса ДСҚ Раисининг ўринбосарларини, шунингдек унинг раёсати аъзоларини тайинлаш ва лавозими дан озод қилиш xyқyқи берилган. Шу билан бирга, ДСҚнинг фаолияти куп жихатдан Ва зирлар Махкамаси ишининг ташкил этилишини таъминлайди. Масалан, республика бюджетини тайёрлаш ва ижро этиш, солиқ солиш ставкаларини белгилаш ёки узгартириш каби фақат хукумат мажлисларида хал этиладиган муҳим масалаларнинг муваффақиятли хал этилиши функциясига солиқлар ва бошқа тўловларнинг бюджетга келиб тушишини таъминлаш вазифаларининг бажарилиши натижаларини тахлил қилиш вазифаси кирган ДСҚнинг тулақонли ахборотисиз мумкин эмас. ДСҚ шунингдек икки томонлама солиқ солинишига бархам бериш масалалари буйича хорижий давлатлар билан халқаро шартномаларни тайёрлашда ва тузишда, солик сиёсатини мувофиклаштиришда хамда солик солишни бошқаришда фаол иштирок этади. Конституцияда (78-, 80-, 86-, 93-, 98-моддалар) мазкур давлат

тузилмалари ўзаро хамкорлигининг фақат умумий тамойиллари белгиланган. ДСҚ билан ўзаро хамкорликнинг муайян шакллари ва услубларини, биргаликда харакат қилишга доир таклифларни мухокама қилиш ва солиқ муаммоларини хал этиш тартибини белгилаш мақсадга мувофиқдир. Ушбу масалаларни тартибга солувчи хуқуқий ҳужжатда давлат органлари ўртасида солиқ сохасидаги низоларнинг хал этилишини регламентлаш кечиктириб бўлмайдиган ва алохида долзарб масаладир. Бундай ҳужжатнинг мазмуни, бизнинг фикримизча, фақат мазкур иқтисодий сохадаги бошқарувнинг хусусияти би лан шартланган ушбу масалалар билан чегараланиши керак. Мазкур ҳужжатда хукумат томонидан ваколатларнинг, яъни "Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Мах камаси туғрисида"ги қонуннинг 11-моддаси олтинчи қисмида мустахкамланган унинг ваколатига кирувчи давлат бошқарувига доир айрим масалаларни хал этишнинг вазирликлар ва давлат қўмиталарига берилишига тил теккизиш мумкин эмас; солиқ сохаси билан 6оғлиқ барча масалалар республика бюджетини тайёрлаш ва ижро этиш, давлат бюджетдан ташқари фондларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш, солиқ солиш ва давлат божи ставкаларини белгилаш ва узгартириш масалалари хуку матнинг махсус ваколатига киритилган (ушбу қонунни 13-моддасининг учинчи ва олтинчи хат бошилари). Таъкидлаш лозимки, асосий иқтисодий хуқуқлар ва солиқ тўловчи фуқароларнинг эркинлигини сақлаш қонун чиқарувчи ва ижро этувчи хамжамиятнинг доимий назорати остида туради. Президент томонидан уларнинг фаолиятига нисбатан билдириладиган асосий талаблар бевосита солиқ сохасидаги ишларнинг умумий ахволи, уни бошқариш, унинг турмушнинг сифатига таъсир курсатиши, фуқароларнинг тадбиркорлик ташаббусини ривожлантириш ва х.к.лар билан боғланади. Табиийки, ДСҚ ва республиканинг бошқа идоралари ишини мувофиқлаштирган ҳолда ҳокимиятнинг ушбу сохалари солиқ солиш билан бoғлиқ шахс хуқуқларини таъминлаш учун юқори даражали жавобгарликни уз зиммасига олади хамда уларнинг манфаатлари йулида муаммоли вазиятларнинг олдини олиш

максадида ўзаро хамкорликнинг барча жиҳатларини мукаммал тартибга солади. Солишни тартибга солиш сохасида қонун чиқарувчи томонидан ижро этувчининг зиммасига юклатиладиган жиддий ишнинг бутун ҳажмини тушуниш учун ЎзР Солиқ кодексидан қатор моддаларни курсатишнинг узи кифоя. Масалан 13-моддага биноан Вазирлар Маҳкамаси юридик шахсларнинг бюджет билан ҳисоб-китоблари буйича қарорлар қабул қилади, 28-моддага мувофиқ уларга юридик шахсларнинг даромадига солинадиган соликнинг камайтирилган ставкаларини белгилайди, 52-моддага биноан, тадбиркорлик фаолияти буйича харажатларни аниқлаш тартибини белгилайди, 82-моддага кура акциз туланадиган товарлар руйхати ва акциз солиги ставка ларини белгилаш ҳуқуқига эга. Уз навбатида, қонун чиқарувчи орган Конституциянинг 78-моддаси 8- банди ва “Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси тўғрисида”ги қонуннинг 4-моддасига мувофиқ, ҳукуматнинг тақдимига кўра солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни белгилайди. ДСҚнинг унинг ваколатига кирувчи масалалар буйича қонунчиликни қуллаш амалиётини умумлаштириш асосида солиқ қонунчилигини такомиллаштиришга доир таклифларни ишлаб чиқиш ва уларни ҳукуматга киритиш ҳуқуқи ДСҚнинг Олий Мажлис билан ўзаро муносабатлари ҳукуматнинг иштироки билан қурилишига яққол мисол бўла олади. Бу шу билан изоҳланадики, Вазирлар Маҳкамаси ДСҚга нисбатан яқин рахбар органи ҳисобланади. Солиқ қонунчилигини қуллаш амалиётини доимий равишда умум лаштириш, давлат ҳокимияти ва бошқарувининг юқори органларини мазкур соҳанинг хусусиятли жараёнлари ҳақида мунтазам хабардор қилиб туриш лозим. ДСҚнинг бошқа ҳокимият органлари, ташкилотлар би лан турли йуналишларда амалга ошириладиган ўзаро ҳамкорлигини ташкил қилиш муҳим саналади. Ушбу ўзаро ҳамкорлик узининг юридик табиатига кура давлат-ҳуқуқий бўлгани ҳолда, муносабатлар предметинингузига хослиги би -

лан тавсифланади, солиқ соҳасидаги ҳуқуқий муносабатлар ана шундай тоифага киради. Маҳаллий ҳокимият органлари ва давлат солиқ органларининг ўзаро ҳамкорлигини тартибга солувчи меъёрлар турли юридик кучга эга булган қатор меъёрий ҳужжатларга таянади. Умумий хусусиятларга кура ўзаро ҳамкорлик Конституция меъёрларида бошқа қонунчилик ҳужжатларида акс эттирилган, ўзаро ҳамкорликнинг янада оид юзага келиши купинча солиқ соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи бошқа меъёрий ҳужжатларда уз аксини топган. Мазкур давлат тузилмаларининг ўзаро муносабатла ри хусусиятига таъсир этувчи объектив омил маҳаллий вакиллик ва ижроия ҳокимияти органларининг ҳудуднинг иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожланиши, маҳаллий бюджетни шакллантириш ва ижро этиш, маҳаллий солиқларни белгилаш, бюджетдан ташқари фондларни шакллантириш масалаларини ҳал этиш учун конституциявий белгиланиши ҳисобланади. Бу билан давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг тегишли даражаларида ҳал этиладиган бошқарувнинг барча масалаларида, шу жумладан, молиявий соҳада ҳам, кенгашларнинг юридик ваколатлилиги мустаҳкамланади. Солиқ органлари ва маҳаллий ҳокимият органлари уртасида юзага келадиган муносабатларга нисбатан ўзаро ҳамкорлик республикада олиб бориладиган ягона солиқ сиёсатини амалга оширишда, солиқар ва бошқа тўловларнинг ҳудуд бюджетига келиб тушишини таъминлаш буйича вазифаларнинг бажарилиши натижаларини таҳлил (қилишда иштирок этиш орқали намоён булади. Назорат қилинадиган объектлар тегишли маҳаллий ҳокимият органининг ҳудудида жойлашган. Улар муносабатларининг хусусияти учун яна шундай вазият муҳимки, мазкур маъмурий-ҳудудий бирликдаги солиқ органлари марказлашув ва қонунчилик тартибида ҳаракат қилади. Солиқ органлари ҳудудий давлат органлари ичида функционал ва ташкилий жиҳатдан уз урнини эгаллаган ҳолда, бир вақтнинг узида улардан мустақил ҳаракат қилмайди, балки улар билан солиқ инспекциясининг маҳсадли

йўналишини акс эттирувчи касб фаолиятини амалга ошириш жараёнида юзага келадиган ҳуқуқий муносабатларга киришади. Солик органлари бошқарувдаги қонунийлик тамойилига амал қилган, уз ваколати чегараларида ҳаракат қилган ҳолда, бошқа давлат органлари томонидан уларнинг зиммаларига юклатилган вазифаларнинг бажарилишида ноқулайликлар тўғдирмаслиги зарур. Маҳаллий ҳокимият органларига бюджетни шакллантириш буйича ҳуқуқларнинг берилиши умуман маҳаллий солиқлар ва йигимларнинг жорий этилишидан иборат эмас. Оқилона минтақавий солиқ сиёсати ундириладиган солиқ юкнинг миқдори билан баҳоланмайди унда купроқ ушбу маъмурий тузилмадаги солиқ тизимининг барқарорлигини, аниқлигини таъминловчи ҳуқуқий институтлар уз аксини топиши лозим. Бу купроқ юридик хусусиятли чоралар, тегишли тадбирларнинг кераклича қулланишига боғлиқ, уларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш вазифаси ДСҚ зиммасига юклатилган. Шуни таъкидлаймизки, маҳаллий ҳокимиятлар пул маблағларини сафарбар қилиш жараёнида ишлаб чиқариш соҳасини амалий назорат қилган ҳолда молиявий ресурсларнинг усишига кумаклашади. Маҳаллий ҳокимиятларнинг солиқ органлари томонидан, биринчи галда солиқ қонунчилигига риоя этилишини назорат қилиш буйича утказиладиган тадбирларда фаол иштирок этиши, биринчидан, маҳаллий вакиллик ва ижроия органларининг назо рат функциялари тўғрисида қабул қилинган конституциявий тамойилга мос келади, иккинчидан, уларнинг назорат фаолияти шакллари ва услубларининг янада кенг институтлашувига кумаклашади. Масалан, маҳаллий органларнинг маҳаллий солиқларни жорий этиш буйича ваколатларини амалга ошириш объектив тарзда солиқ органла - ри назорат ишининг қўшимча ҳажми билан касбий бандлигининг ошишига олиб келади, бу уларнинг штатларини меъёрлашда солиқ назорати сифатининг пасайишида акс этади. Маҳаллий ҳокимиятларнинг солиқ солиш соҳасидаги мустақил ҳаракатлари давлатнинг солиқ сиёсатига қарши бориши мумкин эмас.

Маълумки, солиқ тўловларининг суммаси нормативлар буйича ҳудудларнинг бюджетларига ёки тўлигича маҳаллии бюджетларга утказилади. Ушбу иқтисодий чоралар маҳаллий ҳокимиятларнинг солиқ органлари ва маҳаллий ҳокимиятларнинг солиқларнинг тўғри, тулиқ ва уз вақтида ундирилишини таъминлаш ҳамда ушбу жараённи назорат қилишдаги ўзаро ҳамкорлигини йулга қуйиш буй ича ҳаракатларининг йуналганлигини шартлайди. Бу катта имкониятни узида мужассамлантирган ва ҳудудларнинг фаровонлигини, мустақиллигини, уларнинг гуллабяшнаши динамизмини мустаҳкамлашнинг энг муҳим мо лиявий омили ҳисобланган ҳамкорликнинг юридик жиҳатдан чуқур ишланган механизмини йулга қуйишдан кескин ва холисона манфаатдор булган вилоятлар ва Тошкент шахри ҳокимиятлари билан солиқ соҳасини бошқариш буйича ўзаро муносабатларда ДСҚ ролининг объек тив кучайганлиги ҳақида хулоса қилиш учун асос булади. Илгари солиқ органларининг ваколатини инобатга олган холда, уларга барча даражадаги вакиллик органларига қуйи маҳаллий ҳокимият органларининг солиқ қонунчилигига зид келадиган қарорларини бекор қилиш тўғрисида таклифлар киритиш ҳyқyқи берилган эди. Вилоятлар ва Тошкент шаҳри ҳокимиятларининг маҳаллий солиқ солиш масалаларини тартибга солувчи барча ҳужжатлари ЎзР Адлия вазирлигида мажбурий равишда руйхатдан утиши ва ЎзР Солиқ кодексига мос келиши мақсадга мувофиқтир. Солиқ муносабатлари амалиётида маҳаллий ҳокимият органлари ва ДСҚ ўзаро ҳамкорлигининг ҳуқуқий шакли сифатида қулланиладиган маъмурий шартномаларни тузишдан фойдаланиш масаласи эътиборга лойиқ. Шу муносабат билан республика солиқ қонунчилиги учун янги ҳисобланган солиқ (инвестиция) кредити каби ҳуқуқий институт ҳақида гапирмасликнинг иложи йуқ. Бундай шартнома бюд жетни намоён қилувчи молия ва солиқ органлари, шунингдек ҳокимиятларнинг манфаатларини акс эттиради. Эслатиб утмоқчимизки, маъмурий шартномани давлат-бошқаруви фаолиятининг амалиётида қуллаш муаммоси мунозаралидир, унинг ижро

этувчи ҳокимият функциясини амалга оширишдаги ролига нисбатан қарашлар бир хил аҳамиятга эга эмас. Солиқ кредитини бериш учун шартнома - "маъмурий шартноманинг" ЎзР Солиқ кодексининг Умумий қисмида узининг батафсил таърифини талаб қилувчи хусусиятли ҳолатидир. Қатор қонунлар, шу жумладан, солиқларга тааллуқли қонунларнинг таҳлили проф. Ю.М.Козловга давлат ҳокимияти ижроия органларининг фаолият курсатиши чогида юзага келадиган шартномавий муносабатларни умумлаштирган ҳолда "маъмурий-ҳуқуқий келишувлар" деб аташ имконини берди. Уз фаолияти давомида ДСҚ ижро этувчи ҳокимиятнинг бошқа органлари билан ҳуқуқий муносабатларга киришади. ДСҚнинг тармоклар ва тармоқлараро органлар билан муносабатлари унинг фаолиятининг узига хос хусусиятларини ажратиб беради. Соликлар - бозор иқтисодиётининг асосий бошқарувчисидир, буни давлат органлари у ёки бу даражада инобатга олишларига тўғри келади ва бу ҳол ДСҚнинг ушбу органлар билан турлича муносабатларининг объектив заруратлигини белгилаб беради. ДСҚ ва Молия вазирлиги уртасида вазифалар ва мақсадларнинг умумийлиги асосида яқин ўзаро ҳамкорлик юзага келди. Афсуски, юридик адабиётда уларнинг ўзаро ҳамкорлиги муаммолари батафсил урганиш учун мавзу булмади, Мазкур оргонларнинг ўзаро муносабатларини ташкилий булиниш тамойили буйича баён этишга уриниб курилди, қатор масалаларни Молия вазирлигининг ёки солиқ хизмати марказий органининг ваколатига киритиш таклиф этилди. Қозогистонлик олим М.Т.Оспанов томонидан таклиф этилган муаммолар доираси ушбу оргонларнинг ролини аниқлаб берди, лекин унинг схемаси солиқ хизматини Молия вазирлиги таркибидан тулиқ ажратиш мак садида баён этилган. Назаримизда, ушбу оргонларнинг ўзаро муносабатларининг биз куриб чиқаётган жиҳатларида масаланинг бундай қуйилиши самарасиздир. Сузсиз, бу қайсидир маънода улар функцияларининг такрорланишига йул қуймасликка ёрдам берган булур эди, бироқ солиқ солиш соҳасидаги

умумдавлат манфаатларини ҳимоя қилиш, уларнинг ўзаро ҳамкорлиги, улар ишларининг мувофиклаштирилишини таъминлаш йулларини қидириш нукдаи назаридан идоравий фарқларни қидириш эмас, балки ўзаро бир- бирини тулдириш тамойили буйича бир-бирига боглиқликнинг умумий нукдаларини қидириш истиқболга эга. "Солиқ тушумларини хомчут қилиш ва режалаштириш" функциясини фақат солиқ хизмати марка зий органининг функцияларига киритилиши ҳам баҳс-мунозарали масала ҳисобланади". Ушбу функция молия вий органларга хосдир, боз устига, бу улар учун асосий функциялардан бири ҳисобланади. Шубҳасиз, агар солиқларни хомчут қилиш ва режалаштириш, йигиш ва бир вактнинг узида уларнинг йигилишини назорат қилиш функцияси фақат солиқ хизматининг ваколатида қолдирилса, бу молиявий натижаларнинг бузиб курсатилишига олиб келиши мумкин. Уларнинг ҳамкорликда ишлашининг энг юқори самарасини қидириб топиш жуда муҳим давлат вазифаси - давлат бюджети лойиҳасини тузиш ва унинг ижроси билан белгиланган. Молия вазирлигининг асосий вазифаси - маблағларнинг бюджетга келиб тушишини таъминлаш солиқ орган ларининг амалдаги тизимининг барча имкониятларидан фойдаланишни талаб этади. Молия вазирлиги республика молия сиёсатини амалга оширишда ягоналикни таъминлаган ҳолда, узининг органлари тизимини бошқариш жараёнида барча саъй - ҳаракатларни ягона келишилган солиқ, молия, валюта, монополияга қарши ва нарх-наво сиёсати ни шакллантиришга йуналтиради (ЎзР Молия вазирлиги туғрисидаги низомнинг 1-булими 6-банди). Молия вазирлигининг асосий вазифалари сифатида қуйидагиларни санаб утамиз: республиканинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига солиқ ва молия сиёсатининг фаол таъсири, миллий даромаднинг усишини таъминлаш, молиявий-кредит дастаклари ва хужалик механизмининг бошқа унсурларини мустаҳкампаш, молия, бюджет, валю та ҳамда солиқ соҳасидаги режалаштириш услубларини такомиллаштириш, солиқ солиш соҳасидаги қонунчилик ва бошқа меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқишда иштирок этиш.

ҳукумат Молия вазирлигининг юқорида қайд этилган вазифаларига мувофиқ унинг зиммасига давлат органларидан республиканинг бюджет, валюта режасини тузиш ва уларнинг бажарилишини назорат қилиш учун материаллар, шунингдек молия-бюджет, валюта ва солиқ соҳасидаги режалаштириш ҳамда харажатларни бюджет ва валюта фондидан молиялаштириш, бюджетнинг мувозанатлашуви заруратидан келиб чиқан ҳолда, республикада солиқлар ва бошқа даромадлар тизимини тако - миллаштириш буйича чора-тадбирларни ишлаб чиқиш учун бошқа материаллар ва ҳисобот маълумотларини олиш каби вазифаларни бажаришни юклади. ҳукумат, шунингдек Молия вазирлигига вилоятлар даромадлари ва даромад манбалари буйича маҳсулот сотиш ҳажмининг ва солиқ солиш ставкаларининг узгариши билан боглиқ булган узгартиришларни киритиш ҳуқуқини ҳам берди. Мазкур органлар манфаатлари қушилиб кетадиган энг муҳим соҳа - бу бухгалтерлик ҳисобидир. Маълумки, бухгалтерлик ҳисоби ва ҳисоботларни тартибга солиш, бухгалтерлик ҳисоби андозаларини ишлаб чиқиш ҳамда тасдиқлаш, молиявий ҳисоботларни бериш муддатлари Молия вазирлиги зиммасига юклатилади ("Бухгалтерлик ҳисоби тўғрисида"ги қонуннинг 5- моддаси, 16-моддасининг туртинчи қисми, 19-моддасининг бешинчи қисми). Ушбу органлар ваколат доирасини ҳуқуқий жиҳатдан аниқ табақалаш мақсадида уларнинг мазкур соҳадаги ваколатларини мустаҳкамлаш зарур, чунончи: белгилаб қуйиш лозимки, бухгалтерлик ҳисоби ҳисобварақлари режаларини юритиш ва уларни қуллаш буйича йуриқнома, хужалик операциялари ҳисобини юритиш тамойиллари, қоидалари ва усулларини белгиловчи андозаларни ишлаб чиқиш, мол-мулкни руйхатга олиш (инвентаризация) тартиби ва уни бахолаш услублари ҳамда бухгалтерлик ҳисобини ташкил этиш учун зарур булган бошқа масалалар (бухгалтерлик ҳисоби методологияси) Молия вазир лиги ваколатига, давлат назорати методологияси, солиқ ҳисоб-китобларини та қ дим этиш шакли ва жараёнини тасдиқ л аш масалалари ЎзР ДСҚ ваколатига киради. Бу, шубҳасиз, тегишли

органнинг ваколатига кирувчи у ёки бу масалани муҳокама қилишда уларни фаол иштирок этишдан четлатмайди. ЎзР ДСҚ, масалан, бартер операцияларини утказиш ва бюджетда солиқ йуқотишларига йул қуймаслик учун уларнинг бухгалтерия ҳисоботларида кераклича акс эттирилиши ишларида фаол иштирок этди. Молия вазирлиги мувофи қл аштирилган солиқ сиёсатини олиб боришдан манфаатдор ва бу нафақат унинг ДСҚнинг методология ишларида, балки айрим солиқларнинг бюджетга келиб тушишини таъминлаш амалиётида иштирок этишида намоён булмо қ да. Масалан, 1997 йил 1 январдан бошлаб йирик корхоналар, биринчи галда вино-ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг даромадлари устидан доимий назорат қилиш ва уларнинг бюджет олдидаги мажбуриятларининг уз вактида бажарилишини таъминлаш учун Молия вазирлиги штатларига акциз солиги буйича нозирларнинг киритилиши мақсадга мувофиқ деб топилди ҳамда уларга акциз соли қлари тушумини хомчут қилиш ва таъминлаш вазифаси топширилди. ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 26 ноябрдаги 418-сонли "Ўзбекистон Республикаси Мо лия вазирлигининг бюджетга акциз соли ғ ининг келиб ту шишини назорат қилиш буйича молиявий нозирлари лавозимини жорий этиш тугрисида"ги қарори акциз солигининг республика бюджетига тулиқ ва уз вактида келиб тушиши устидан давлат назоратини кучайтириш мақсадида ушбу лавозимлар киритилган акциз солигининг йи рик тўловчилари булмиш корхоналарнинг руйхатини ва молиявий нозирлар тутрисидаги низомни тасдиқлади. Бунда қарорнинг 5-банди белгилаб бердики, ЎзР Молия вазирлигининг молиявий нозирларига ЎзР ДСҚ марказий аппаратининг бош давлат солиқ нозирлари учун амал қилаётган мехнатга ҳaқ тулаш шартлари жорий этилади. ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 23 декабрдаги 532-сонли "Товарларнинг айрим турларини ишлаб чиқариш ва сотиш устидан давлат назоратини кучайтириш буйича қушимча чора-тадбирлар туғрисида"ги қарори молиявий нозирларнинг ҳуқуқари, мажбуриятлари ва ай рим товарларнинг бут сақланиши ва ҳаракати, уларни сотишдан тушган пул маблатаридан мақсадли

фойдаланиш, солиқ қонунчилигига мувофиқ акциз солирининг туғри хисоблаб чиқилиши ҳа м да уларнинг тулиқ ва уз вақтида туланиши устидан назорат қилиш буйича жавобгарлиги туғрисидаги Низомнинг янги тахририни тасдиклади. Ушбу низомнинг узига хос томони шундаки, молиявий нозирлар лавозимпари нафақат акциз солири тўловчилари булган корхоналарда, балки алохида махсус ахамиятли товарлар ишлаб чиқарувчи корхоналарда хам киритилади. Бундай корхоналар руйхати ЎзР Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдикланади. Молиявий нозир ЎзР Молия вазирлиги томонидан лавозимга тайинланади ва бушатилади. Молиявий нозирлар асосий функцияларининг таҳлили бизга шартли равишда функцияларнинг туртта гурухини ажратиш имконини берди: а) уларнинг алохида мақоми, улар олдига қуйилган вазифаларнинг мустақиллиги ва уларнинг Молия вазирлигига хисобот бериб туриши мақомини тавсифловчи функциялар; б) уларнинг солиқ органлари ва бошқа давлат тузилмалари билан ўзаро ҳамкорлигини тавсифловчи функциялар; в) уларнинг корхонанинг тегишли хизматлари билан узвий алоқаларини тавсифловчи функциялар; г) бошқа функциялар. Молиявий нозир зиммасига юклатилган қатор мажбуриятлар у ЎзР Молия вазирлигининг вакили булиш билан бирга, солиқ тўловчининг функциясини хам бажаради, деб ҳ исоблаш имконини беради. Масалан, у хар куни акциз туланадиган махсулотларни н г сотилиши ва акциз соли ғ и нинг туланиши ту ғ рисида жамгариш қайдномаларини расмийлаштиради, улар асосида " бюджетг а тул а ниши лозим булган акциз соли ғ и сумм а сининг хисоб-китобини туз а ди" ва кейинчалик "корхонанинг тегишли хизм а ти бил а н х а мкорликда тулаш муддатлари буйича бунакли тўловларнинг хисоб- китобини тузади Ушбу хисоб-китобларни, маълумки, солиқ тўловчининг узи тайёрлаши керак (ЎзР Солиқ кодекси 84-моддасининг иккинчи қисми). Юқорида қайд этилган функцияларнинг бажарилишини таъминлаш учун унга солиқ органлари ходимларининг ҳ yқyқ ва мажбуриятларига жуда яқин булган ҳуқуклар, яъни акциз солиқларини хисоблаб чиқиш билан боглиқ

булган Ҳужжатларни текшириш ва солиқ солиш объектларини сақлаб туриш билан боглиқ булган биноларни куздан кечиришдан тортиб, то банклардан акциз солирининг хи соблаб чиқилишини назорат қилиш учун зарур булган корхоналар операциялари ҳақи даги маълумотларни ёки корхона жойлашган жойдаги солиқ органларидан деби тор булмиш товар ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг олинган ва сотилган махсулотлар хажми буйича маълу - мотларни талаб қилиш ҳуқуқи берилади. Молия вазирлиги ва ДСҚ фаолияти бир-бирига боглиқ булган мухим сектор - бу солиқ солиш сохасидаги қонунлар лойиҳаларини ишлаб чиқишда иштирок этиш ҳамда солиқ қонунчилигига узгартиришлар ва қушимчалар киритиш ҳ ақида биргаликда таклифлар тайёрлаш соҳасидир. Бироқ ҳозирча қонунчилик бундай имконият фақат Молия вазирлигида булишини назарда тутмокда. Шуни инобатга олган ҳолда, ДСҚнинг асосий вазифалари ичида Молия вазирлиги билан ҳамкорликда солиқ солиш соҳасидаги қонунлар лойиҳаларини ишлаб чиқишда иш тирок этиш ҳамда солиқ қонунчилигига узгартиришлар ва қушимчалар киритиш ҳақида таклифлар тайёрлаш вазифасини "Давлат солиқ хизмати тугрисида"ги қонуннинг 7-моддасида алоҳида банд қилиб мустаҳкамлаган ҳолда, белгиланишини таклиф қиламиз Айни пайтда ушбу бандни қуйидаги қоида билан тулдириш мақсадга мувофиқдир: "солиқ соҳасида киритилган янгиликлар ва имтиёзларни қуллаган ҳолда, солиқлар ва йигимларнинг алоҳида турларини солиш мониторингини амалга ошириш". Ижроия ҳокимияти органларининг ДСҚ билан ўзаро ҳамкорлиги, солиқ қонунчилиги меъёрларини амалга ошириш жараёнида зарур булган махсус билимлар ва ваколатли хулосани қуллашга доир бошқа мисоллар ичида - Архитектура ва қурилиш Давлат қумитаси (ЎзР АВД Қ ), ЎзР ФТД Қ , ЎзР Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги (ЎзР МИСВ), Давлат стандарти ва бошқалар билан ҳамкорликни ажратиш мумкин. ДСҚнинг, масалан, солиқ ни ҳисоблаб чиқиш ва тулаш тартибига оид қатор ҳужжатлари фаолият ёки хизмат турининг солиқ дан озод қилинганлар жумласига киритилиши чо ғ ида

ЎзР МИСВ томонидан ишлаб чиқилган соҳавий таснифловчиларнинг қулланилишини талаб қилади. Таснифловчилар фақат ДСҚнинг розилиги билан қулланилади. Бу билан ДСҚ билан ЎзР МИСВнинг ўзаро ҳамкорлиги тугалланмайди. Солиқ солиш базасининг тавсифи ҳақидаги тулиқ, объектив ахборотни таъминлаш мақсадида мазкур органлар учун қуйидаги ишларнинг амалга оширилиши жуда муҳим булур эди:  статистик тизимларнинг ривожланишини таъминловчи биргаликдаги методологик ва ташкилий ишлар;  селекция ишлари ва солиқ солиш объектлари тавсифига ҳамда солиқ солиш базасини баҳолашга алоқаси булган статистик ахборотнинг руйхатини келишиш; фақат статистик кузатувлар учун ёки фак ат солиқ мақсадларида қулланилади;  ҳисобга олиш субъектларига бериладиган республи ка таснифловчиларининг кодлари ҳақидаги ахборотни ва улардаги кейинги узгаришларни, солиқ назоратига доир вазифалар ва мақсадларни самарали амалга ошириш учун бошқа ахборот тақдим этиш туғрисидаги низомни ишлаб чиқиш; ЎзР МИСВнинг солиқ статистикаси маълумотларини, ДСҚда қабул қилинган ажратилиш буйича (худуд, мулкчилик шакли, иқтисодиёт тармоги ва ҳ.к.) солиқ тўловчиларнинг сони ҳақидаги маълумотларни, шу жумладан, соликлар буйича юридик шахсларнинг таснифи ҳақидаги ахборотни бериш ва ҳ.к. Солиқ тўловчиларнинг идентификация рақамларини (СТИР) бериш ва қуллаш тизими муҳим аҳамиятга эга. Агар илгари ушбу тизимни барпо этиш буйича ишлар фақат ДСҚнинг саъй ҳаракатлари билан амалга оширилган булса, эндиликда СТИР тизими Марказий банкнинг ягона базасида ҳисобга олинади, юридик ва жисмоний шахслар буйича маълумотлар базасининг узи Дав лат патент идорасида руйхатга олинган. Амалиёт шуни курсатдики, лозим булган ўзаро ҳамкорликнинг йулга қуйилмаслиги муаммоларни ҳам келтириб чиқариши мумкин. ДСҚ узининг кодлаш тизимини юритувчи органларнинг (масалан, МИСВ юридик

шахсларга нисбатан, ИИВ жисмоний шахслар буйича) айрим ишларидан фойдаланди, лекин солик л арнинг тўғри ҳисоблаб чиқилиши ва тулиқ туланишини нозорат қилишнинг амортизацияси талабларига риоя этилмаслиги, солиқ органлари ҳамда солиқ тўловчиларнинг бошқа давлат органлари билан давлатнинг иқтисодий ҳуқуқл арини таъминлаш масалалари буйича ўзаро ҳамкорлигини таъминлашга қодир эмаслиги боис, уларни тулигича қуллай олмайди. ДСҚ, унинг жойлардаги органлари ва республиканинг банк тизими, хусусан, Марказий банк уртасида жипс ҳамкорлик йулга қуйилган. Банклар - солиқ солиш субъектларидир, бироқ уларнинг ўзаро ҳамкорлигининг узига хос хусусияти шундаки, бир томондан солиқ тўловчилар сифатида иштирок этиб, иккинчи томондан банклар солиқ органларининг алоҳида ҳамкорлари (солиқ агентлари)дир. Айни банклар солиқ қонунчилигининг касса ижросини амалга оширади: деярли барча солиқ жараёни - солиқ тўловчи ларнинг соликлар ва бошқа тўловларни бюджетга киритиш буйича топшириқларини бажаришдан тортиб, то боқимандаликларни ундириб олишгача булган жараён банк лар орқали кечади. 1995 йил 21 декабрда қабул қилинган "Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида"ги қонунга мувофиқ МБ юридик шахс ("иқтисодий мустақил муассаса") ҳисобланади ва у давлатнинг мутлақ мулки булиб, республика Олий Мажлисига ҳисобот беради (1 -, 5-мод д алар); у "Ўзбекистон Республикаси ҳукумати ва дав лат органларининг фискал агенти" сифатида қатнашади (44-, 47-моддалар), "Валютани тартибга солиш тўғрисида"ги қо нунга мувофиқ эса, ДСҚ - валюта назорати органидир (17-модда). Айнан ушбу ж иҳ атдан улар утказилаётган валюта операцияларининг қонунчиликка мос келишини, мазкур операцияларни амалга ошириш учун зарур лицензияларнинг мавжудлигини, резидентлар томонидан соликлар ва бошқа тўловларни бюджетга тулаш буйича уз мажбуриятларининг, чет эл валютасини Марказий банкка сотиш буйича мажбуриятларининг бажарилиши, ниҳоят, ушбу операциялар буйича ҳисобга олишнинг тулик ли ги ва объективлигини текширишади.

1996 йил 25 апрелдаги "Банклар ва банк фаолияти тутрисида"ги қ онунга кура банклар юридик шахсларнинг ҳисобрақамлари тўғрисидаги ахборотни ана шу ташкилотларнинг узларига, прокурорга, солиқ органларига, судларга, жиноий ишлар қузгатилган булса, суриштирув ва тергов органларига беришади (38-модданинг иккинчи хатбошиси). Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 11 мартдаги 88-сонли қ арори билан банкларга, шунингдек ДСҚнинг Валюта ва экспорт-импорт операцияларини назорат қилиш Бош бошқармасини хужалик юритувчиларнинг валюта ва бошқа ташқи иқтисодий операцияла рини назорат қилиш билан ботиқ ахборот билан таъ минлаш вазифаси топширилди (5-банд). МБ ҳар ойнинг 12-кунида ДСҚ ва Молия вазирлигига жамлама ҳисобот-ни тақдим этади. Банклар ДСҚга юклаб жунатилган товарлар буйича мажбурий сотувларнинг 50 фоизини белгиланган муддатда утказмаган корхоналар руйхатини белгиланган шаклда топширади. Солиқ органлари уз мажбуриятларини бажариши ва уз ҳуқуқларини амалга ошириши чогида аудиторлик хизматларини жалб этиш ҳуқуқига эга. Уларнинг ўзаро муносабати алоҳида урганиш объекти. Улар уртасидаги ҳуқу қ ий муносабатлар доирасида фақат шуни таъкидлаймизки, қатор мутахассислар томонидан аудиторлик моли явии назорат давлат бошлияи, юқори вакиллик органлари, ижроия ҳокимият органлари каби давлат институтлари то монидан амалга ошириладиган назорат билан бир қаторда куриб чиқилади. Бизнингча, уларнинг тижорат тузилмалари сифатидаги фаолияти, фаолият мақсади ва предметининг бошқа давлат органлари билан мос келишига қарамасдан, уни амалга оширувчи бо шқ а махсус вакил этилган давлат органлари билан бир қаторда давлат молиявии назоратининг турларидан бири сифатида қараш мақсадга мувофиқ эмас. Аудит фуқаролик ҳyқyқn меъёрлари билан тартибга солинади ва шартномалар асосида амалга оширилади, тафтиш эса, маъмурий ҳ yқyқ меъёрлари билан тар тибга солинади ва крнунлар ҳамда идоравий меъёрий ҳужжатлар асосида амалга оширилади. Мазкур қиёс л ашни асослашнинг айрим мунозарали томонига

қарамасдан, у аудитнинг тавсифи ва унинг давлат молиявии назорати тизимидаги урни масаласидаги ноаник ли кни тасдиклайди. Яна шуни таъкидлаймизки, аудитни ташкил қилиш фойда олишни назарда тутади. Шубҳасиз, аудитнинг давлат молиявии назорати тизимига интеграциялашни, аудиторлик фирмаларининг назо рат функцияларини амалга оширувчи ошкора-ҳуқ уқ ий му носабатлар субъектлари ичида тилга олинишини фақат аудит мақсадларининг давлат солиқ органлари фаолияти билан жуда мос келиши (бухгалтерлик (молиявии) ҳисоботлари, тўлов ҳисоб- китоб ҳужжатлари, солиқ декларацияларининг туғрилигини ва амалга оширилаётган молиявии ҳамда хужалик операцияларининг меъёрий ҳужжатларга мос келишини аниклаш) сифатида баҳолаш мумкин. Бозор иқтисодиётининг ривожланиши аудитга назорат қилишнинг давлат тизими эмас, балки бизнес тузилмасининг ажралмас қисми булишига ёрдам бериши керак. Солиқ хизматининг бошқа давлат тузилмалари билан ўзаро ҳамкорлиги масалаларини тах ли л қила туриб, давлатда барпо этилган хужалик юритувчи субъектларни текширишни ташкил этиш тизимига эътибор қаратмас л ик мумкин эмас, унинг мақсади - турли назорат органлари томонидан амалга ошириладиган текширувларнинг бир-бирига ухшашлиги ва бир-бирини такрорлашларига бар дам бериш, уларнинг хужалик юритувчи субъектлар фаолиятига асоссиз равишда аралашувларига йул қуймасли к шунингдек тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдан иборатдир. Қо нунчилик текширув тушунчасини назорат органлари амалга оширадиган хужалик юритувчи субъектлар томо нидан қонунлар ва улар фаолиятини тартибга солувчи бош-қа қонунчилик ҳ ужжатларининг бажарилиши устидан бир вактнинг узида назорат қилиш деб изохлади, шунингдек текширувларнинг турларини таснифлади: 1) қисқ а муд д атли (назорат органлари томонидан бир кун давомида амалга ошириладиган ва хужалик юритувчи субъектлар молиявий-хужалик фаолиятининг текшируви

билан бог лиқ булмаг а н текширув), 2) ялпи (бир вақтнинг узида икки ёки ундан ортиқ назорат органлари томонидан амалга ошириладиган текширув), 3) режадан ташқари (назорат органла ри томонидан қонунчиликда кузда тутилган ҳолатларда амалга ошириладиган текширувларнинг йиллик (чораклик) режа-жадвалига киритилмаган текширув, шу жумладан, қисқамуддатли текширув), 4) қарши (бир-бири билан операцияларнинг ягоналиги билан 6о ғ лиқ булган ва турли хужалик юритувчи субъектлар ёки бир хужалик юритувчи субъектнинг турли булинмаларида булган ҳужжатларнинг қиёсланишидан иборат булган текширув) ва ниҳоят, 5) назорат тартибидаги текширув (назорат органлари томонидан амалга ошириладиган хужалик юритувчи субъектларнинг аввалги текширувда таъкидланган қоидабузарликларга бардам берганлигини текшириш). қонунчилик текширув утказишнинг асосини, ҳар бир турдаги текширувни утказишни келишиш механизмини, қарорлар қабул қилиш муддатлари ва ҳоказоларни белгилайди. Назорат органлари томонидан утказиладиган хужа лик юритувчи субъектлар фаолиятининг текширувларини мувофиқлаштириш тартиби туғрисидаги низом назорат органларининг назорат функцияларини Назорат органлар фаолиятини мувофиқлаштириш буйича Республика кенгашининг қуши м ча розилигисиз амалга оширилиши ҳолларини махсус равишда мустаҳкамлади. Назорат органларининг назорат функциялари амалга оширила диган, лекин келишув талаб этилмайдиган ҳолатларни санаб утамиз: 1. кредитлардан мақсадли фойдаланиш ва уларнинг қайтарилиши Марказий банк ва ушбу кредитларни берган тижорат банклари томонидан назорат қилиниши; 2. Кенгаш билан келишилган Давлат табиат қумитаси, Сорлиқни сақлаш вазирлигининг СЭС ва унинг ҳудудий б у линмалари томонидан объектларда утказиладиган тупроқлар, сувларнинг ифлосланиши манбаларининг мониторинги; 3. Давлат архитектура-қурилиш назорати органлари ва қурилиш

буюртмачилари уртасида, шунингдек буюртмачилар ва пудратчи қурилиш ташкилотлари уртасида шартномалар мавжуд ҳолларда амалга ошириладиган қурилиш ишларининг қурилиш меъёр ва қоидаларига, рес публика андозаларига, ГОСТ ва ТУларга мос келишини назорат қилиш; 4. Уздавнонинспекцияси булинмалари томонидан Кен гаш билан келишилган руйхат буйича намуналарни танлаб олиш йули билан утказиладиган нон қабул қилувчи корхоналар, тегирмонлар ва элеваторлар омборларида сақланаётган ғ алланинг ҳуллигини ва ифлосланганлигини таҳлил қилиш; 5. қонунчиликда белгиланган тартибда тегишли руйхатга олувчи органларнинг қабул қилинган қарорлари асосида корхоналарни тугатиш; 6. суд ижрочилари томонидан утказиладиган судлар қарорларининг уз вақтида бажарилишини назорат қилиш; 7. адлия органлари томонидан амалга ошириладиган хужалик юритувчи субъектларнинг шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятларини бажариш буйича ҳyқy қ ий ёрдам курсатиш, шунингдек тадбиркорлар ҳyқy қла рининг ҳимоя қилинишини таъминлаш; 8. зарур ҳолларда (синовларнинг сифатсиз утказилганлиги, носоз асбоб-ускуналардан фойдаланилганлиги, малакасиз мутахассислар ва ҳ.к. ҳақида қушимча маълумотлар келиб тушганда) Уздавстандарт ёки унинг топшири ғ ига кура махсус вакил этилган шахс (эксперт-аудитор) томонидан амалга ошириладиган Уздавстандарт томо нидан аккредитация қилинган ва лицензияланган синов лабораториялари (марказлари) билан лицензия келишувлари шартларига риоя этилишини назорат қилиш; 9. саноатда ишларнинг хавф с из олиб борилишини на зорат қилиш ва торларни назорат қилиш Агентлигининг доимий бириктирилган ва Кенгаш билан келишилган объектларда турувчи нозирлари томонидан амалга оширилади ган объектларда ишларнинг олиб борилиши ва юкларни ташишнинг хавф с излиги ҳолатини назорат қилиш; 10. ЎзР Молия вазирлигининг Назорат-тафтиш Бош бошқармаси

томонидан тижорат банклари муассасаларида, қишлоқ хужалиги ва боилқа корхоналарда Молия вазирлиги қошида ташкил этилган давлат фондлари маблагларидан мақсадли фойдаланиш билан 6о ғ лиқ масалалар буйича назоратни амалга ошириш, бунда ушбу текширувлар тасдиқланган режа ва ЎзР Молия вазирининг буйруқлари асосида утказилади; 11. Кенгаш томонидан мазкур масала буйича махсус қарорнинг қабул қилиниши. Текширувларни утказиш муддати 30 тақвим кунидан ошмаслиги керак. Истисно ҳолларда назорат органлари фаолиятини мувофиқлаштириш буйича республика кенгашининг қарорига кура муддатлар чузилиши мумкин.

Похожие

Солиқ ҳуқуқий муносабатлари тушунчаси ва объектлари. Солиқ ҳуқуқий муносабатлари иштирокчилари. Солиқ юридик таркибининг элементлари

Бухгалтерия хисоби ишларини ташкил қилиш ва юритиш

Мулк ҳуқуқи ва солиқ тизими

Бюджет-солиқ сиёсатининг макроиқтисодий таҳлили

Солиқ ва солиққа тортиш ҳақида илмий қарашлар. Умумий ва хусусий солиқ назариялари