Мулк ҳуқуқи ва солиқ тизими - Экономика - Рефераты

Мулк ҳуқуқи ва солиқ тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107.5 KB

Мулк ҳу қ у қ и ва соли қ тизими РЕЖА: 1. Мол-мулк ва ворислик 2. Ислом қонунчилиги ва солиқ тизими

Мулк ҳуқуқи ва ворислик ҳуқуқи ислом қонунчилигининг диққат марказида туради. Фиқҳнинг кўчмас мулкка оид қоидалари кўчар мулкни тартибга солувчи қоидаларга қараганда кўпроқ бўлиб, бу мулкнинг илоҳий келиб чиқишини тўла тасдиқлайди. Ислом ҳуқуқшунослари мулк ҳуқуқи предметини ташкил этувчи ернинг беш турини фарқлайди: 1) «жонсиз» ерлар; 2) «жонлантирилган» ерлар; 3) таноб ерлар; 4) хирож ерлар; 5) ҳобус. Бу ерларни уч гуруҳга бирлаштириш мумкин: 1) мулк (ёки хусусий мулк) тариқасидаги ерлар; 2) хирож (солиқ солинадиган) ерлар; 3) ҳобус (хусусий мулк эгалари диний муассасалар ёки худойихоналарга мулк қилиб берган ерлар). 1. Хирож ерлар. Халифаликка ихтиёрий равишда бўйсунган жойларда маҳаллий аҳоли ерга бўлган мулк ҳуқуқини сақлаб қолган бўлса, фатҳ этилган ҳудудларда мусулмон жамоаси ерга нисбатан олий ҳуқуққа эга бўлган. Ер эгалари бу ер авлоддан авлодга ўтишини истисно этувчи айрим узуфрукт ҳуқуқинигина сақлаб қолганлар 1 . Талабаларга эслатма! Узуфрукт (лотин. usufructus ) - роман давлатлари ҳуқуқида қонунга биноан ёки шартнома бўйича бошқа шахсга қарашли мол-мулкнинг моҳиятини сақлаб қолган ҳолда ундан фойдаланиш, унинг меваларини 1 +аранг: Шарль Р. Мусульманское право. Пер. с франц. С.И.Волка. Под ред. и с предисл. Е.А.Беляева. - Москва: Изд-во «Иностранная литература», 1959. – C .6.

ўзлаштириш ҳуқуқи. Узуфрукт умрбод, муайян муддатга ёки юз бериши узуфруктарий (фойдаланувчи) ҳуқуқини тугатувчи шарт билан белгиланиши мумкин. Бундай ерлар хирож ерлар деб аталган, чунки уларга ҳар йили мол ёки пул кўринишида ундириладиган солиқ - хирож солинган. Хирожнинг қонуний хусусияти ижтиҳод қоидаларига асосланади. Шуни таъкидлаш зарурки, хирожнинг назарий асослари ҳижрий V асрда вужудга келган. Илк ислом даврида фатҳ этилган ерлар аскарларга мулк қилиб берилган, лекин бу сиёсат қўшинни заифлаштириш билан бир вақтда, хирожга қараганда камроқ солиқ - закот ундирувчи давлатга зиён етказган. Шу сабабли халифа Умар ерни мулкдорлари ихтиёрида қолдириб, уларга хирож тўлаш мажбуриятини юклаган, шу билан бирга, мулкдорнинг ислом динига кириши ҳам, ер майдонларининг мусулмонларга сотилиши ҳам бу ерларни солиқ - хирож тўлашдан озод қилмаслигини белгилаб қўйган. 2. Ерга мулк сифатида эгалик қилиш ва унга туташ ашёвий ҳуқуқлар. Ерга бўлган мулк ҳуқуқи мусулмонлар учун муқаддас, бинобарин, дахлсиздир. Шу боис жамоат манфаатларида ерга бўлган мулк ҳуқуқини олиб қўйиш имкониятини назарда тутувчи қоиданинг қабул қилинишига эришиш (айниқса ҳанафийларда) жуда қийин бўлди (Туркияда бунга 1885 йилдагина эришилди). қарздорнинг мол-мулкига суд орқали ундирувни қаратишга ижозат берилиши учун ҳам шунга ўхшаш қийинчиликларни енгишга тўғри келди. Мулк ҳуқуқининг эгаси мазкур ҳуқуқдан ўз ихтиёрига кўра фойдаланиши мумкин. Бироқ ислом ҳуқуқи мулкдорга ўз мол-мулкини суиистеъмол қилиш, уни беҳуда исроф этишни тақиқлайди. Ҳуқуқни суиистеъмол қилиш умумий назарияси суд қарорларидан келтириб чиқарилиши мумкин эмас эди. Айни вақтда, бировга зарар етказиши мумкин бўлган ҳар қандай амалдан ўзини тийиш ҳақидаги ислом тамойили (у машҳур ҳадислардан бирига асосланган) ҳуқуқий эмас, балки маънавий хусусиятига кўра ҳуқуқни суиистеъмол қилиш назариясига қараганда кенгроқ асосга эга.

Мулк ҳуқуқи қандай юзага келади? Бу саволга жавоб излаб Р.Шарлнинг «Ислом ҳуқуқи» китобига мурожаат этамиз. Ерни эгаллаб олиш (ҳарбий йўл билан) ва парвариш қилиш каби илк классик усуллардан ташқари, ислом ҳуқуқига ерларни «жонлантириш» ва уларга ишлов бериш ҳам маълум. Эгасиз ерга ишлов бериб, уни ўз мулкига айлантирган одам ҳеч қандай расмиятчиликларсиз шу ернинг мулкдори ҳисобланади; маҳаллий ҳокимнинг рухсати билан бировнинг ерига бировнинг уруғини эккан одам шу уруғни қайтариб беради, лекин олинган ҳосил унинг ўз ихтиёрида қолади. Мулк ҳуқуқи юзага келишининг бош асослари ерни сотиш, мерос олиш, ҳадя қилиш, эгаллаш муддатининг ўтиши ҳисобланади. Мулкдор ўз мол-мулкини қаровсиз қолдириши ёки унинг нобуд бўлиши мулк ҳуқуқининг барҳам топишига сабаб бўлиши мумкин. Ниҳоят, мулк ҳуқуқи мулкдорнинг диндан қайтиши ёки мол-мулк ундан мажбурий олиб қўйилиши натижасида қонун кучига айланиши мумкин. Мулк ҳуқуқи қандай исботланади? Ислом ҳуқуқшунослигида - амалда эгалик ҳолатининг исботловчи кучи тушунчаси ишлаб чиқилган. Ислом ижобий ҳуқуқида битим мулк ҳуқуқининг етарли далили бўлиб хизмат қилмайди, чунки битимнинг мазмуни учинчи шахслар учун кучга эга эмас. Гап шундаки, унинг қонуний кучи мулк эгаси бўлмаган шахсга нисбатан битимни тасдиқловчи ҳужжатни сақловчи шахс уни мазкур мол- мулкка эгалик ҳолати билан ҳам мустаҳкамлай олган ҳолдагина намоён бўлади. Далилларнинг бундай тузилишида ислом ҳуқуқшунослари ҳар хил аҳамиятга молик муайян даражада аниқ белгиланган оқибатларга сабаб бўлувчи турли эгалик шаклларини белгилаганлар: 1) йад ёки оддий эгалик; 2) хияза ёки узоқ муддат эгалик қилиш; 3) ҳавз ёки мураккаб эгалик. Мулк ҳуқуқи амалда мазкур ер майдонининг сиртига ҳам, унинг остига ҳам, унинг устидаги ҳаво бўшлиғига ҳам эгалик қилиш ҳуқуқини беради

(қўшнилар бировнинг боғида ўсган дарахтнинг ўз боғи ҳудудига осилиб тушган шохларини кесишга ҳақли; ер майдонига мулк ҳуқуқида эгалик қилувчи шахс унинг устидаги ҳаво бўшлиғини сотиши мумкин). 3. Давлат кўчмас мулки. Давлат мулки ёки маҳзанга қуйидагилар киради деб айтиш учун асослар бор: 1) хўжасиз ерлар; 2) мусулмон жамоасига иқтисодий (дарёлар) ёки стратегик (гиш ерлар) жиҳатдан зарур деб ҳисобланган ерлар; 3) ниҳоят, «жонсиз» ерлар. 4. Ҳабус мулки (вақфлар). Шимолий Африкада ҳабус деб аталадиган вақфлар ислом мулкдорлигининг ўзига хос тоифасини ташкил этади. Вақфлар ҳақида биз юқорида айтиб ўтдик. Улар ихтиёрий эҳсон, инъомга асосланади. Бу инъом мол-мулкдан олинган даромадни хайрия ишларига ёки ижтимоий фойдали мақсадларга йўналтиришда ифодаланади. Бундай мол-мулкка нисбатан «яланғоч» мулк ҳуқуқи ҳам, ундан фойдаланиш ҳуқуқи ҳам секвестр қилинади. Талабаларга эслатма! Секвестр - фуқаролик ҳуқуқида низо предмети ҳисобланган мол- мулкни сақлаш. Мамлакатнинг Фуқаролик кодексига мувофиқ, мол- мулкка эгалик ҳуқуқи хусусида низолашаётган икки ёки бир неча шахс секвестр тўғрисидаги шартномага биноан бу мол-мулкни низо ҳал бўлганидан кейин уни суд ҳукмига ёки барча низолашаётган шахсларнинг келишувига (шартномавий секвестр) кўра тегишли шахсга қайтариш мажбуриятини ўз зиммасига олган учинчи шахсга топширилади. Мол-мулк кўпинча ҳадя қилувчидан анча узоқда жойлашган шахсга (масалан, бирон-бир масжидга ёки мактаб қурилишига) инъом қилинади.

Вақфлар (ҳабуслар)нинг ўзига хос хусусияти тегишли мол-мулкнинг фуқаролик муомаласидан чиқарилишида намоён бўлади. қонуний вақф таъсис этиш учун қуйидаги тўрт шарт бажарилиши лозим: 1) таъсисчи мол-мулкни тасарруф этиш қобилиятига эга бўлиши керак (у амалда мусулмон бўлиши лозим, бироқ христиан ёки яҳудий ҳам Худога манзур бўладиган иш қилишига йўл қўйилади); 2) вақф (ҳабус) таъсисчиси ҳадя қилинаётган мол-мулкка мулк ҳуқуқида эгалик қилиши керак, бунда мазкур мол-мулк кўчмас ва нақд бўлиши лозим (арш ерлар ёки истеъмол қилинадиган нарсаларни вақфга айлантириш мумкин эмас); 3) таъсисчи мол-мулкка эгалик қилишдан бутунлай воз кечиши керак, чунки вақф таъсис этиш узуфруктни ҳадя қилиш ҳисобланади; 4) вақф таъсис этишнинг белгиланган шаклларига риоя қилиниши лозим. Вақф мулкига ҳеч қандай солиқ ва ўлпон солинмайди. Ўз мол-мулкини вақфга берган одамлар мусулмон уламоларининг мақтовига сазовор бўлади. Вақф мулки яроқсиз ҳолга келганидан кейин ҳам вақф шаклини йўқотмайди. Ислом ҳуқуқи вақф мулки унинг яроқсизлиги баҳонасида айрим шахслар томонидан ўзлаштирилишига йўл қўймайди. Шариат судлари вақф мулкини бошқариш вазифаси юклатилган шахсларни синчковлик билан кузатиб боради. Агар мутавалли (вақф мулкини бошқарувчи) вақф мулкидан нотўғри фойдаланаётган бўлса, шариат суди уни лавозимидан четлатиш ва унинг ўрнига бошқа мутавалли тайинлашга ҳақли. 5. Васият масалалари. Шариат васиятнинг икки асосий турини фарқлайди: 1) қариндошлар ва меросхўрларга бевосита васият қилиш; 2) васийлар ва ишончли шахсларга васият қилиш. Кўпинча васий ёки ишончли шахс этиб уламолар тайинланади. Шуни таъкидлаш зарурки, меросхўрлар васият бўйича нафақат мол- мулкка эга бўладилар, балки уларнинг бўйнига қарзларни тўлаш ва

бажарилмаган диний аҳдларни бажариш мажбурияти ҳам юклатилади. Агар ота-онаси аҳд қилган ибодат, рўза ёки бошқа диний расм-русумларни адо этмасдан вафот этган бўлса, уларнинг вояга етган фарзандлари бу мажбуриятларни уларнинг ўрнига бажаришлари шарт. Бу ҳақда васият оғзаки ёки ёзма шаклда қилинади. Бу ҳолда ҳам васият қилувчи вояга етган, ақли расо ва хотираси бутун одам бўлиши керак. Мол-мулкни меросхўрларга ёки бошқа шахсларга топшириш ҳақида васият одатда кекса ёшда қилинади. Ислом ҳуқуқи мусулмондан диний бурчни адо этишни талаб қилади ва ўлими олдидан у ўз меросхўрларига шу бурчни адо этишни топшириши лозим. Бу энг аввало катта ўғилга юклатилади. Агар меросхўрлар бўлмаса, диний бурчни ҳақ эвазига бажарувчи шахсни ёллаш учун марҳумнинг мол-мулкидан маблағ ажратилади. Мусулмон одам ҳеч ким билмайдиган хазинага эга бўлса, у ўлими олдидан у ҳақда меросхўрларини огоҳ этиши шарт. Меросхўрлар вояга етмаган бўлса, бу ишга ишончли васийлар жалб қилинади. Талабаларга эслатма! Васийа (араб. - кўплиги «васайа»; туркийча - «васият») - ўлим тўшагида ётган кишининг сўнгги иродасини ифода этувчи топшириқ. Васийа ҳақида қуръонда кўрсатма берилган. Бошқа ҳар қандай фармойиш ҳужжатларига қўйиладиган талаблар васийага нисбатан ҳам татбиқ этилади, яъни васият қилувчи ҳуқуқ ва муомала лаёқатига ҳамда васият қилаётган мулкни тасарруф этиш ҳуқуқига эга бўлиши лозим. Мол-мулкнинг барча турлари, муносабатлар, иш юзасидан топшириқлар, қариндош-уруғларга кўрсатмалар, хуллас, «сўнгги хоҳиш- истак»ни англатувчи барча бошқа нарсалар васийа бўлиши мумкин. 6. Ворислик.

Ислом ворислик ҳуқуқи асослари қуръондан келиб чиқади. Ислом қонунчилигида ворисларнинг икки катта гуруҳи мавжуд: 1) асиб - эркаклар ёки эр томондан қариндош-уруғлар; 2) фарз - аёллар ёки хотин томондан қариндош-уруғлар. қонун бўйича ворислик. Мероснинг очилиши учун қуйидагилар асос бўлади: - мерос қолдирувчининг ҳақиқий ёки эҳтимол тутилган ўлими (бедарак йўқолган деб топилиши); - диндан қайтиш (бу ҳолда мол-мулкнинг меросхўрларга ўтишига фақат ҳанафийликда йўл қўйилади, бошқа мазҳабларда диндан қайтган одамнинг мол-мулки мусулмонлар жамоаси мулкига, яъни ғазнага ўтади). Фиқҳ вафот этган ҳар бир қариндошнинг ўлганлиги ҳақида далиллар тақдим этишни талаб қилади. Агар бундай далиллар тақдим этилмаса, мол- мулкнинг тақдири вафот этганлардан кейин ворисликка ким чақирилиши мумкинлигига қараб ҳал қилинади. Ворисликка чақирилиш учун уч шартнинг бажарилиши талаб этилади: 1) мерос очилган пайтда меросхўр тирик ёки ҳомила ҳолида бўлиши ва тирик туғилиши лозим (ислом ҳуқуқида танасининг ярмидан кўпроқ қисми она қорнидан чиққан бола тирик туғилган ҳисобланади); 2) мерос қолдирувчи билан ворисликка чақирилишни асословчи муайян ришталар: қариндошлик билан (лекин фарзандликка олиш ёки кўкракдошлик билан боғлиқ қариндошлик билан эмас; бир вақтнинг ўзида қариндошлик икки сифатининг мавжудлиги иккала сифатда ҳам ворисликка даъвогар бўлиш ва ҳар бир сифатда меросдан улуш олиш ҳуқуқини беради); ёки никоҳ билан (эр-хотин ўртасида жисмоний яқинлик ҳали юз бермаган бўлса ҳам); ёки ҳомийлик билан (хизматкорлар ёки уларнинг авлодларида меросхўрлар бўлмаса, уларнинг мол-мулки хожасига ўтади, лекин хизматкор ўз хожасининг мол-мулкига ворислик қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди) боғланган бўлиши керак;

ниҳоят, ворисликка мусулмон жамоасининг ғазнаси - байтулмол чақирилиши ҳам мумкин; 3) мутлақ асослар бўйича ҳам (диндан қайтиш ёки қуллик), нисбий асослар бўйича ҳам (чет элда доимий яшайдиган, ислом динига эътиқоди қатъий бўлмаган шахс; мерос қолдирувчини ўлдирган одам, ҳатто, ибодийлик мазҳаби қоидаларига кўра, ўлдириш эҳтиётсизлик орқасида юз берган бўлса ҳам) ворисликка чақирилиш ман этилмаган бўлиши лозим (моликийлар, агар одам ўлдиришни оқловчи сабаблар мавжуд бўлса, ворислик ҳуқуқини сақлаб қолиш учун қотилнинг тўла афв этилишига ҳам йўл қўядилар). «Фарз» меросхўрлар қаторига барча ислом мазҳабларида, бошқа меросхўрлар сонидан қатъий назар, меросдан қонунда белгиланган улушларни олиш ҳуқуқига эга шахслар киради. Биринчи даражадаги «фарз» меросхўрлар қаторига вафот этган одамнинг ота-онаси, хотини (эри) киради. Марҳумдан фарзанд қолган бўлса, унинг ота-онаси ҳар бири мероснинг олтидан бир қисмини олади; агар марҳум фарзандсиз бўлиб, ворисликка унинг бутун шажараси чақирилган бўлса, онаси мероснинг учдан бир қисмини олади. Марҳумнинг ака-укалари бўлса, онаси мероснинг олтидан бир қисмини олади. Ўзидан насл қолдирмай вафот этган хотинга қарашли мол-мулкнинг ярми унинг бева қолган эрига тегади; марҳумадан фарзанд қолган бўлса, эр мероснинг тўртдан бир қисминигина олишга ҳақли. Агар фарзандлар бўлмаса, хотин вафот этган эри қолдирган мероснинг тўртдан бир қисмини олиши мумкин; агар эридан фарзандлар қолган бўлса, хотинга мероснинг саккиздан бир қисмигина тегади. Иккинчи даражадаги «фарз» меросхўрлар қаторига боболар ва бувилар, ака-ука ва опа-сингиллар, набиралар киради. Бошқа меросхўрлар бўлмаса, марҳумнинг бобоси ва бувиси биргаликда мероснинг олтидан бир қисмини олишга ҳақли. Марҳумнинг қизи ва ота томондан қиз набираси эркак жинсига мансуб меросхўрлар бўлмаган

тақдирда меросхўр бўлади, бунда ягона қиз мероснинг ярмини олади, агар бошқа қизлар ҳам бўлса, уларнинг ҳаммаси мероснинг учдан икки қисмидан тенг улушлар олади. Марҳумнинг ўғиллари ва қизлари бўлмаса, ягона қиз набираси мероснинг ярмини олади, агар қиз набира бошқа қиз набиралар (сингиллари ёки жиянлари) билан бирга ворисликка чақирилган бўлса, у мероснинг учдан икки қисмини олади. Агар қиз набира мерос қолдирувчининг қизи билан бирга ворисликка чақирилган бўлса, унинг улуши мероснинг олтидан бир қисмига камаяди. Агар қиз набиралар бир нечта бўлса, мероснинг олтидан бир қисми уларнинг ўртасида тенг бўлинади. қонун бўйича ворисликнинг бошқа масалалари тўғрисида Р.Шарлнинг «Ислом ҳуқуқи» китобида (107-112-бетлар) муфассал сўз юритилган. Васият бўйича ворислик масаласига келсак, ислом ҳуқуқи уни мерос қолдирувчининг мол-мулкини тасарруф этиш тўғрисидаги бир тарафлама ва беминнат бекор қилинадиган, умумий қоидага кўра унинг учдан бир қисми билан чегараланадиган битим деб ҳисоблайди. Васият, «васият йўли билан инъом этиш» (зеро, инъом ёки васият ўртасида жиддий фарқ мавжуд эмас) назарий жиҳатдан мулк ҳуқуқи бошқа шахсга ўтишининг қонуний асоси сифатида қаралиши мумкин эмас, чунки у васият қилувчининг ўлимидан кейингина амал қилади. Аммо бу бир тарафлама битим замирида икки тарафлама битимнинг мазмуни яширин - умумий қоидага кўра васиятнома амал қилиши учун зарур бўлган меросни қабул қилиш ёки ундан воз кечиш икки шахс хоҳиш-иродаси уйғунлашувига сабаб бўлади. Шуни таъкидлаш зарурки, меросхўр васият қилувчи вафот этган пайтдан бошлаб унга мулкдор сифатида қаралади, шу боис унинг розилиги декларатив хусусиятга эга. Ислом ҳуқуқида васият институти мерос қолдирувчига ўз мол- мулкининг ҳеч бўлмаса бир қисмидан ўз ихтиёрига кўра фойдаланиш имкониятини беради, бу қисм миқдорининг юқори чегараси меросхўрларга зарар етказмаслик учун мероснинг учдан бир қисми ҳажмида

белгиланганлиги мерос қолдирувчининг моддий (дафн харажатлари) ва маънавий (Аллоҳ йўлида хайр-эҳсон қилиш) эҳтиёжларини қондириш учун етарли деб топилган. Ислом ҳуқуқи бўйича васият қатъий расмиятчиликлардан холи. Васият оғзаки ёки ёзма шаклда тузилиши мумкин. Васият қонуний деб топилиши учун у икки гувоҳ иштирокида қилиниши кифоядир (лекин бу шакл ҳанафийлар ва ҳанбалийлар томонидан тан олинмайди). Васият ўлимдан анча аввал қилиниши мумкин ва васият қилувчи уни хоҳлаган пайтда ўзгартириши ёхуд бекор қилиши мумкин. Борди-ю, васият нотўғри тузилган бўлса ёхуд меросхўрлар унга рози бўлмасалар, қозига мурожаат қилинган. қози васиятни тузатиш, бекор қилиш ҳақида ҳукм чиқарган. Васият қилувчи баъзан васиятни ижро этиш учун бир ёки бир нечта васий тайинлайди. Агар бундай ижрочига берилган топшириқ умумий тарзда баён этилган бўлса, у жабр ҳуқуқига эга бўлган васий ваколатини ҳам олади. Васият қилувчининг тириклик чоғида васийлик мажбуриятини олган шахс кейинчалик уни бажаришдан бош тортиши мумкин эмас. 10.2. Ислом қонунчилиги ва солиқ тизими Шариат солиқ тизимида мусулмонлар ва ғайридинларга солиқ солиш шакллари, усуллари ва солиқ миқдорлари тўғрисидаги ислом қонунчилиги умумлаштирилган. Шариат юридик қоидаларини тарихий ва географик материал билан таққослашда айрим ихтилофлар кузатилиши табиий бир ҳолдир. Шариатда асосан халифалик солиқ тизимининг тарихий тажрибаси умумлаштирилган.

Ўз-ўзидан равшанки, шариат солиқ тизимини ўрганиш айрим (қонунчилик тизими замирида ислом ҳуқуқи ётувчи) мусулмон мамлакатларининг ҳозирги солиқ тизими ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қилиш учун ҳам зарур. Ислом ҳуқуқида солиқнинг қуйидаги турлари назарда тутилган: хумс - мулк солиғи (даромаднинг 1  5 қисми). Хумс (араб. «бешдан бир») - ислом анъанасида мусулмон қўшинлари қўлга туширган ўлжаларнинг бешдан бир қисми. У аввал Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ихтиёрига, кейинчалик халифалар хазинасига ажратилган, қолган қисмини ҳарбий бошлиқлар ўзлари ва лашкарларга тақсимлаганлар. Хумс сифатида тўпланган маблағларнинг бешдан бир қисми аввал Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ва унинг авлодларини таъминлашга, шунингдек қўшин харажатларига сарфланган. Халифалар ва кейинги ҳукмдорлар даврида хумс хазинага тушган; закот - бой мусулмонлар мол-мулки ва даромадидан камбағаллар фойдасига ундириладиган солиқ; закот ал-фитр - Рўза ҳайити муносабати билан бериладиган садақа; садақа - камбағалларга қилинадиган хайр-эҳсон; жизя - мусулмон мамлакатларида мусулмон бўлмаган фуқаролардан олинадиган жон солиғи; хирож - ер солиғи; ушр - ер солиғи (ўндан бир). Кейинги даврда: 1) халифа ёки давлат бошлиғи ихтиёрига ажратилган ўлжадан улуш (ғанима); 2) олинган денгиз маҳсулотлари (марварид, дур, қимматбаҳо тошлар)дан олинадиган солиқ; 3) топилган хазинадан улуш; 4) мусулмон номусулмонга ер сотганида давлатга тўланадиган бож.

Шуни таъкидлаш зарурки, бешдан бир улуш миқдори-даги ҳар қандай солиқ ҳам хумс ҳисобланмаган. Масалан, христианлар - тағлибийлар камситувчи жизя эмас, балки икки баравар миқдорда ушр тўлаганлар. Бу солиқ хумс эмас, балки икки баравар ўндан бир улуш деб аталган 2 . Закот - муҳтож мусулмонлар фойдасига мол-мулк ва даромаддан бериладиган садақа, хайр-эҳсон. қуръоннинг макка сураларида закот хайрли иш, моддий ёрдам маъносида келган. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) вафотидан сўнг закот тўлашни хоҳламаслик ридда сабабларидан бири бўлган (ридда - Муҳаммад Пайғамбар (САВ) вафотидан сўнг 632-633 йилларда баъзи араб қабилаларининг халифа ҳокимиятига қарши ҳаракати; ислом тарихий анъанасида бу ҳаракат исломдан қайтиш деб номланган). Закот Умар I нинг халифалик даврида илк бор тартибга солинган. Закотни фақат вояга етган муомала лаёқатига эга мусулмонлар: - ҳосилдан; - узумзор ва зайтунзорлардан; - мол-ҳолдан; - тилла ва кумушдан; - маҳсулотлардан тўлаган. Закотнинг энг кам миқдори (нисаб): деҳқончилик маҳсулотларидан - 5 васк (975 кг); молдан - беш туя, 20 сигир ёки 40 қўй; тилла ва кумушдан - 20 динор ёки 200 дирҳам; маҳсулотлардан - тегишли нархига қараб. Йиғилган закот маблағларини қози тасарруф этган. Бу маблағлар йил давомида ва фақат у йиғилган маъмурий ҳудуд доирасида сарфланиши лозим бўлган. Закотдан ёрдам олиш ҳуқуқига қуйидагилар эга бўлган: йўқсиллар, камбағаллар, закот йиғувчилар, тақдирлашга сазовор иш қилган шахслар, мукатаблар, қарзни тўлашга қурби етмайдиган одамлар, юртига қайтишга пули бўлмаган мусофирлар. 2 +аранг: Schmidt F . F . Die Occupation im islamischen Recht . - D . J ., 1910, 1. – Рр.300-353.

Садақа (араб. «чин дилдан қилинган эҳсон) - хайр-эҳсон. Садақа бериш ҳақида қуръонда ҳам таъкидлаб ўтилган («Бақара» сураси, 191, 264-265, 273, 277-оятлар). Садақа билан боғлиқ масалаларни фиқҳнинг уқубот ва аҳком бўлимлари талқин қилади. Садақа бериш имкони бўлган ҳар бир киши учун фарз саналади. Бу иш мандуб амаллар қаторига киради. Жизя - мусулмон давлатларида мусулмон бўлмаган фуқаролардан олинган жон солиғи. Хирож - ўрта аср мусулмон давлатларида ер солиғи. Дастлаб хирожни Араб халифалигида фақат ғайридинлар тўлашган. Мусулмонлар ушр солиғи тўлаганлар. Кейинчалик ер эгалари асосан мусулмонлар бўлгач, хирож умумий ер солиғига айланган. Закот ал-фитр (фитр садақа) - исломда рамазон ойи тугаши муносабати билан бериладиган садақа. Ҳар бир мусулмон эркак ва аёл учун икки ярим килограмм хурмо, арпа, ун ёки гуруч ёки уларнинг қиймати миқдорида пул эҳсон қилиш вожибдир. Фитр садақасини каттаю кичик, эр-хотин, оила бошлиғи ўз қарамоғидаги ҳар бир жон ҳисобидан беради. Ушр (араб. - «ўндан бир) - мусулмон мамлакатларида натура шаклида (баъзан пул билан) давлат фойдасига, баъзан камбағал, етим-есирлар ҳисобига ундирилган солиқ. Ҳар йили деҳқончилик маҳсулотларидан олинган. Ушр олинган ер-сув «мулки ушрия» деб аталган. Турли даврларда ушр шакли маҳаллий шарт-шароитга кўра ўзгариб турган. Масалан, Усмонли турк салтанатида - ўнта, ўнталик, саларийъа; Эрон, Бухоро амирлиги ва бошқа жойларда - даҳяк деб юритилган. Кейинчалик янгича даромад солиғи жорий этила бошлагач, ушр баъзи жойларда (1918 йил Жазоирда, 1925 йил Туркияда, 1935 йил Тунисда) бекор қилинди. Аммо айрим мусулмон давлатларида ҳозир ҳам мавжуд. Ўрта Осиёда ХХ аср бошигача ушр сақланган. Шуни таъкидлаш зарурки, ушр ҳаммадан - мусулмонлардан ҳам, зиммийлардан ҳам, ғайридинлардан ҳам олинадиган солиқдир. У деҳқончилик, чорвачилик, балиқчилик маҳсулотларидан ва сотиш учун

мўлжалланган, қиймати 200 дирҳамдан кам бўлмаган бошқа маҳсулотлардан олинади. Ушр солиғи шаклан бозор йиғимларига ўхшаш бўлиб, барча фуқаролардан, четдан келган савдогарлар ва савдо корхоналаридан ундириладиган солиқ тариқасида олинадиган давлат даромадининг анча катта қисмини ташкил этади.

Адабиётлар 1. Шарль Р. Мусульманское право. Пер. с фр. С.И.Волка. Под ред. и с предисловием Е.А.Беляева. - Москва: Изд-во «Иностранной литературў», 1959. – Сс.75-114. 2. Абдулазиз Мансур. қуръони карим маъноларининг таржимаси. – «Тошкент Ислом университети» нашриёти, 2001. - 617б. 3. Рахманов А.Р. Исламское право. – Ташкент, «Янги аср авлоди», 2003, - 480с. 4. Максуд Р. Ислам. - Москва: Издательско-торговўй дом «Гранд», 2001. – С.302.

Похожие

Ўзбекистон Республикаси Солиқ тизими ва унинг шаклланиши

Мулк ва мулк муносабатлари

Молия ҳуқуқи предмети, услуби, тизими ва манбалари

Давлат даромадларини ҳуқуқий тартибга солиш. Солиқлар моҳияти ва уларнинг давлат ҳаётида тутган ўрни. Солиқ ҳуқуқи предмети, усули ва тизими

Солиқ ҳуқуқий муносабатлари тушунчаси ва объектлари. Солиқ ҳуқуқий муносабатлари иштирокчилари. Солиқ юридик таркибининг элементлари