Shaxs xususiyatlari, biznes etikasi va ma’naviyati - Экономика - Рефераты

Shaxs xususiyatlari, biznes etikasi va ma’naviyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106.5 KB

Shaxs xususiyatlari, biznes etikasi va ma’naviyati Reja: 1. Shaxs xususiyati va ularning turlari 2.Shaxslararo muloqotda biznes etikasi va ma’naviyatining boshqarilishi 3. Konsultativ tanqid qoidalari

1. Shaxs xususiyati va ularning turlari Amaliyotda ma’lum bo‘lgan shaxslar tipologiyasi muloqotda ayon bo‘ladigan shaxs turlarining xususiyatlarini qamrab oladi . Masalan, kishilarning muhitga ta’siri, shu jumladan, boshqa kishilarning ularga bo‘lgan murojaatiga bildirgan munosabati, kuchi, ruhiy jarayonlarning tezligi bilan farqlanadi. Bunday ruhiy farqlar o‘ziga xos bo‘lgan ruhiyat - ning dinamik, emotsional ko‘rinishlarining individual, biologik jihatdan bog‘liq bo‘lgan yaxlitligini tashkil qiladi va ular temperament deyiladi. Temperament xolerik, sangvinik, flegmatik va melonxolik turlarga bo‘linadi. Xolerik kuchli hayotiy energiyaga ega bo‘lib, bor kuchi bilan ishga kirishib ketadi, tez va shiddatli, kayfiyati keskin ravishda o‘zgarib turadi. U o‘zini boshqarolmaydi, hissiyotga tez beriladi, kutishni yoqtir-maydi. Uning jahli tez, janjalkash bo‘ladi. Sangvinik - harakatchan, mimikasi yaxshi rivojlangan, hayotdagi o‘zgarishlarga tez moslashadi, yangi taassurotlar olishni yaxshi ko‘radi, muvaffaqiyatsizliklarni oson engadi. Muloqotga tez kirishib, ko‘p tanishlari bor. Shu bilan birga, u tez-tez qiziqishlarini almashtirib turadi. Qiziqarli ish bo‘lganda u mahsuldor shaxs. Aks holatda esa u sust va zerikarlidir. Flegmatik – bu og‘ir va barqaror intilishi bor va yaxshi kayfiyatli, chuqur hissiyotli, harakat va gaplari vazmin, ichki his-tuyg‘ularini tash-qariga kam chiqaradigan shaxs. Mehnatsevar, vazmin, orttirgan malaka va stereotiplardan voz kecholmaydi. Ishga qiyinchilik bilan kirishib, undan qiyinchilik bilan chiqadi. U chuqur bilimga ega, odat, hayot tartibi, sharoit, do‘stlarni, ishni o‘zgartirishni yoqtirmaydi, yangi sharoit - ga asta-sekin moslashadi. Melonxolik - ta’sirchan, hissiyotli, hatto kichik voqealarni ham chuqur his etadi, salbiy his-tuyg‘ulari ustuvor bo‘ladi. Tez xafa bo‘ladi, harakatlari sekin va ovozi past kishidir. Tez charchaydi, ish qobiliyati tez susayib ketadi, uzoq dam olishga muhtoj. Uzoq davom etuvchi keskin holatlarni ko‘tara olmaydi, imtixon,

majlislarda so‘zga chiqqanda o‘zini yo‘qotib qo‘yadi, qo‘rqoq, odatda, tez yig‘lay boshlaydi. 20-30 yillarda asab tizimining (oliy asab faoliyati) turlari haqida to‘liq va asosli ilmiy ma’lumot shaklandi. I.P. Pavlov asab tizimining uchta, ya’ni turtki beruvchi va tormozlash jarayonining kuchi, muvoza-nati va harakatchanlik xususiyatini ajratib ko‘rsatdi. Asab tizimi kuchi tipning eng muhim ko‘rsatkichi, uning xususiyati bilan bosh miya hujayralarining faoliyati, ularning bardoshliligi bog‘liq bo‘ladi. Harakatchanlik – bu bir asab jarayonining boshqa asab jarayoni bilan al - mashishi. Muvozanat – turtki beruvchi va tormozlash jarayonlari o‘rtasidagi muvozanat. Har bir tip o‘ziga xos tarkibiy qismlarni qamrab oladi. I.P. Pavlov ularga quyidagicha ta’rif bergan: Kuchli. Kishi uzoq vaqt davom etgan mehnat davomida ham yuqori darajadagi ish qobiliyatini saqlab qoladi, tez kuchini tiklaydi. Murakkab, kutilmagan holatlarda o‘zini yo‘qotmaydi, bardam bo‘ladi, mayda-chuyda gaplarga e’tibor bermaydi, haqoratlarga hazil-mutoyiba bilan yondashadi. Barqaror. Bu odam eng keskin vaziyatda ham o‘zini bosiq tutadi. Keraksiz ehtiyojlarni osonlikcha bartaraf etadi va ortiqcha xayollardan holi bo‘ladi. Bir tekisda ishlaydi, uning ishida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi. Harakatchan. Bunday odam sharoit o‘zgarishiga tez munosabat bildirib, shakllangan, ammo endi kerak bo‘lmagan stereotiplardan tez xalos bo‘ladi va yangi kishilar va sharoitga tez moslashadi.Tezda turg‘un holatdan harakatchan holatga va bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga o‘tadi. Hissiyoti kuchli. Bir zumda eslab qolib, tez faoliyat kechiradi va tez gapiradi. Ko‘rsatilgan xususiyatlar qadimdan ma’lum bo‘lgan temperament - lar tasnifiga asos bo‘la ol a di. Xususan, sangvinik temperamentga kuchli, muvozanatli, tez (harakatchan) tipdagi asab tizimi xos bo‘lsa, flegmatik temperamentga kuchli, barqaror, sekin harakatli (inert) tur, xolerik temperamentga kuchli, muvozanatsiz, harakatchan tip, melonxolik temperamentga asab tizimining kuchsiz tipi xosdir. Psixologiyada ekstraversiya va introversiyaga asoslangan tempera - mentlarning tasnifi tan olingan. Bu tushunchalar XX asrning birinchi choragida

psixiatr va psixolog K.Yung tomonidan kiritilgan. Ekstravert tipidagi kishilarga tashqi dunyo bilan aloqa qilish, yangi taassurotlarga intilish, tez harakat qilish, boshqalar bilan doimiy muomalada bo‘lish xos. Introversiyalashgan turdagi shaxslarga o‘z ichki dunyosiga e’tibori-ni qaratish, o‘z-o‘zini tahlil qilish, ijtimoiy muhitga qiyin kirib borish, boshqalar bilan aloqa qilmaslik, ba’zida so‘z va harakatlarining sekin-lashishi xos. Keyinchalik ekstroversiya-introversiya nisbatidagi, shuningdek, hissiy barqarorlik bo‘yicha farqlar ingliz psixologi G.Ayzenk tomonidan tadqiq qilingan edi. Ekstroversiya-introversiya shkalasi hissiy barqaror - lik shkalasi bilan to‘ldirildi. Bu yerda qutbning bir tomonida barqarorlik, kayfiyatning doimiyligi, o‘ziga ishonch, salbiy ta’sirlarga faol qarshilik ko‘rsatish bo‘lsa, ikkinchi qutbda esa kayfiyatning keskin almashib turishi, xafagarchilik, “neyrotizm darajasi” “xavotirlanish darajasi” deb nomlanuvchi asabiylashish holati turadi. Buning natijasida tempera - mentning asosiy turlariga yangicha yondashuv yuzaga keldi. Ya’ni sangvinik - bu barqaror ekstravert, xolerik – ekstravert – neyrotik, me - lonxolik – barqaror bo‘lmagan introvert (neyrotik), flegmatik hissiy bar - qaror bo‘lgan introvert. Sotsionika kontekstida O.Kreger va D.J.Tyunson tomonidan ishlab chiqilgan shaxs tipologiyasi quyidagi tiplarni ko‘rib chiqadi 1 . Ekstravert. Oldin gapirish, keyin o‘ylashga moyil, o‘zining muam-molari bilan dardlashishni yaxshi ko‘radi, lekin u tinglashni yaxshi ko‘rmaydi, boshqalar bilan muloqotda bo‘lganda faoliyati samarali bo‘ladi, boshqa kishilar tomonidan e’tibor va qo‘llab-quvvatlashga muhtoj. Introvert. Biror narsa haqida gapirishdan oldin o‘ylab ko‘radi va buni boshqalardan ham kutadi, erkinlikni yaxshi ko‘radi, “yaxshi ting-lovchi” deb tan olingan, boshqalarning gapini bo‘lmaydi va o‘zining gapini ham boshqalar tomonidan bo‘linishini xohlamaydi, bir o‘zi yashashni yaxshi ko‘radi va b. Sensor. Aniq savollarga aniq javob olishni yaxshi ko‘radi, mavjud holatda o‘z e’tiborini bir joyga to‘plashni ustun deb biladi, aniq fakt, raqam va 1 Крегер O., Тюнсон Дж.., –Типи людей и биз нес , – M., 1995.

ko‘rsatmalar bilan ishlashni afzal ko‘radi, umumiy manzara-dan ko‘ra aniq detallarni yaxshi anglab oladi, barcha narsalarni to‘g‘ri ma’noda tushunadi va b. Intuitiv. Bir vaqtning o‘zida bir necha narsalar haqida o‘ylaydi, xayolparast, alohida olingan detallarga e’tibor bermaydi, umumiy holat-larni ustun deb biladi, xayoliy fikrlarni yaxshi ko‘radi, ko‘p narsalarga qiziqadi va bilishga intiladi. Mushohada qilish. Murakkab holatlarda o‘zini yo‘qotmaydi, bahs-da haqiqatni izlaydi, o‘zining xolis ekanligidan g‘ururlanadi, kishi yuzi va ismlaridan ko‘ra raqam va sonlarni yaxshi eslab qoladi. Sezuvchan. Boshqa kishilar hissiyotlarini e’tiborga olishni to‘g‘ri deb biladi, o‘ziga zarar bo‘lsa ham boshqalarga yordam berishni afzal ko‘radi. Nizolarni yoqtirmaydi va ularni bartaraf etishga harakat qiladi. Qaror qabul qiluvchi . Batartib va hech qachon kechikmaydi, o‘zining kun tartibini rejalashtiradi va buni boshqalardan ham talab qiladi, kutilmagan ishlarni yoqtirmaydi va bu haqda boshqalarga tu-shuncha beradi, ishni albatta, oxirigacha etkazadi. Qabul qiluvchi . Xayolparast, tez adashib ketishi mumkin, o‘z oldiga masalalar qo‘ymaydi, hamma narsa ayon bo‘lishini kutadi, ijod-kor emas, tartibni yaxshi ko‘radi, o‘ziga mas’uliyat yuklashlarini yoqtir-maydi, noaniqlikka qarshi e’tiroz bildirmaydi. Agar tipologik xususiyat-lari qutb xususiyatlarga ega bo‘lsa, unda misol tariqasida keltirilgan tiplar muloqot jarayonida o‘zaro til topishda qiynaladi. Mualliflar nafa-qat har bir tipning kuchli tomonini, balki uning qutb ko‘rinishlarini ham muvozanatlashtirishni, antipodlarning sifat ko‘rinishlari va qarama-qarshi tiplarning harakatlarini ham e’tiborga olishni taklif qilishmoqda 2 . 2 Крегер O., Тюнсон Дж., –Типи людей и биз нес , – M., 1995.

1-jadval. Turli psixologik tiplar vakillari bilan olib boriladigan biznes etikasi va ma’naviyatining o‘ziga xos xususiyatlari Tipning nomi Ular nimani xohlashadi Foydali ishlar Ekstravertlar Introvertlar Sensor Intuitiv Mushohadalilar O‘zini ko‘rsatish, hamsuhbat bilan fikrlashish Yozish, mushohada qilish Hayotiy tajriba beruvchi aniq shakllangan yangilik va voqealar O‘z tasavvurini muayyan loyihada ishlatish va o‘rganilgan narsani o‘z tajribasi bilan qiyoslash imkoniyati Sharoitni tahlil qilish, jangga shay bo‘lish va unga qarshilik ko‘rsatish, olingan mukofotdan xursand bo‘lish imkoniyati Qaydlar yoki gazetaga maqola yozish; chuqur refleksiyaga vaqt ajratish. Bahs tashkil qilish yoki o‘zining shaxsiy ishlari bilan ovoralik . Musiqa sadolari ostida xayol surish, mavhum narsalar haqida mushohada yuritish . Hissiyot olamida yashash, jiddiy e’tibor talab qiluvchi ishni bajarish, masalan, kitoblarni tartibga keltirish yoki biror materialni tahrir qilish . Nazorat va kimningdir hokimligidan chiqib ketish ga urinish , noverbal muloqot sohasini tadqiq etish .

Sezuvchilar Hal qiluvchilar Qabul qiluvchilar Qo‘llab-quvvatlash, taqdirlash, bilim olish uchun mavjud bo‘lgan sharoit, narsalarning o‘zi va boshqalar uchun muhimligini anglash Kun tartibi, ish tartibi, rejalar, x aritalar va jadvallar Chekinish uchun joy borligi, tugatilmagan va o‘tkazib yuborilgan ish uchun ham mukofotlash, o‘z ishini topib olish imkoniyati Mukofotsiz, amalga oshirilmaydigan g‘oya uchun mashqlar. O‘z qadriyatlari tizimiga qarshi bo‘lganda ham xolisona tahlil va xulosalar . Hech qanday reja bo‘lmagani ma’qul, ijobiy natija bo‘lishini tekshirish maqsadida biror-bir ko‘rsatma asosida ish tutmaslik lozim . Ishni o‘z vaqtida bajarish, boshqa narsalarga e’tiborni chalg‘itmaslik lozim . 5.2. Shaxslararo muloqotda biznes etikasi va ma’naviyatining boshqarilishi Shaxslararo muloqotda biznes etikasi va ma’naviyati namoyon bo‘ladi. Muayyan muloqotda shaxs o‘z rolini bajaradi (ya’ni, undan kutilgan harakat amalga oshiriladi). Bunday holatda shaxsning o‘zi anglamagan stereotiplar harakat tartibini belgilab beradi. Tashkil etilgan har bir makon kishi xususiyatining indikatori hisob - lanadi. Masalan, boshliqning kabineti, odatda, shunday makon bo‘lishi mumkin. U

yerdagi makonning har nuqtasi uni egallamoqchi bo‘lgan subyektning maqomini belgilashi mumkin, chunki subyekt rahbar makonidan ma’lum masofaga uzoqlashtirilgan. Shuning uchun boshliq kimga yaqinroq joyga o‘tirishni taklif qilsa, boshqalar tomonidan bu kishi boshliq hurmat qilgan yoki ishongan odami deb qabul qilinadi. Biznes muloqotining har bir ishtirokchisi makonda o‘ziga yarasha harakat usulini tanlash va uni o‘z manfaati bo‘yicha tasarruf etishda erkindir. Bunday tashkillashtirishning bir qator o‘ziga xos qoidalari mavjud:  makon qancha keng bo‘lsa, sherik harakatiga shuncha ko‘p ta’sir qilishning imkoni bor. Muloqot makoni qismlarga bo‘linishi lozim. Bu qismlar muayyan “psixologik markaz” bilan bog‘lanadi. Bu markaz rolini rahbar, eshik, yozuv doskasi, deraza va shu kabilar bajarishi mumkin. Boshqa barcha qismlar markazdan uzoqlashib, tegishli maqomga ega bo‘lib qolaveradi.  qo‘shimcha muomalalarni amalga oshirmasdan makonning ma’noga ega bo‘lgan qismlarini almashtirish mumkin emas (masalan, tobe bo‘lgan kishilarga rahbarning o‘rniga o‘tirish, muzokora olib borish va h.k.). Agar joy y etishmasa, ko‘p funksiyali makonlar bo‘lishi mumkin. Bunday holatda har bir funksiyani amalga oshirish uchun nazorat kerak bo‘ladi (ma’lum vaqtda biror-bir ish stoli atrofida majlis o‘tkazish, choyxo‘rlik uchun yig‘ma stolning mavjudligi);  biznesmenning taxmin qilinayotgan o‘zaro faoliyatining xusu-siyatini, makonda joylashtirilgan predmetlarning himoya funksiyalarini kamaytirish yoki oshirish orqali tartiblashtirilsa bo‘ladi, ya’ni:  yumshoq mebel – norasmiy muloqot, taranglashib turgan muhit - ning yumshashi;  ishchi stol - har bir ishtirokchi muayyan joyni egallaydi; bu ja-rayon paritet usuli asosida amalga oshirilishini nazorat qilish kerak. Makonni “egallab olish usullari”: vizit kartochkasi, reklama prospekti, shartnoma loyihasi va b.  minbar – yuqori rasmiylashtirilgan muloqot (masalan, boshliq rahbarligida blankalar to‘ldiriladi);

 deraza – o‘ta rasmiyatli muloqot. Ishtirok etuvchi kishilar ro‘yxati cheklangan. Muloqot vaqtida kishilar o‘zgarib boradigan makondagi joylarni egallaydi. Boshqa ishtirokchi bilan joy almashish, hamkorlik qilishga tayyor turish. Tinglovchilarni auditoriyada joylashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Zamon va makondagi muloqotni tashkil qilish haqidagi fan - proksemika quyidagi joylashtirish usullarini taklif qiladi (2-jadval).

2-jadval. Ishtirokchilarni auditoriyaga joylashtirish usullari Usul Sxematik ifoda Izohlar Auditoriyaga joylashtirish Notiqni auditoriyadan ajratadi. Teskari aloqa qilish qiyinlashadi. Ishtirokchilar soni ko‘p “Konferensiya” Rasmiy. Lavozim pog‘onasiga qarab. Konfrontatsiya, fikrlar qarama-qarshiligini yuzaga keltirish mumkin “Taqa” O‘zaro hamkorlikka ko‘maklashadi. Bir-birini ko‘rib, muloqot qiladi. Nazorat qilish uchun yaxshi imkoniyat tug‘iladi V shaklda joylanishi Notiqning rahbarligi ostida muloqot qiluvchilar o‘rtasida hamkorlik yaratishga imkon tug‘diradi “Dumaloq stol” Kishilarni birlashtiradi, muammolarni muhokama qilishni demokratlashtiradi “Kabare” Kichik guruhlar ishlashi uchun, e’tiborni bir joyga jamlash bilan bog‘liq qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin 3. Konsultativ tanqid qoidalari

Biznesga doir muloqotda ba’zan sherik ko‘ngliga yoqmaydigan gaplarni ham aytishga to‘g‘ri keladi.Ishdagi kamchiliklar, qarama-qarshiliklarni aniqlab, unga salbiy baho berish tanqid deb tushuniladi. Lug‘atdagi talqin bo‘yicha tanqid bu “biror-bir voqelik (narsa)ning ijobiy tomonini topish, kamchiliklarini bartaraf qilish uchun olib borilgan muhokamadir”. Biroq doim ham ish muhokama qilinaver - maydi. Biror-bir narsaga salbiy baho berishni ham tanqid deb tushunsa bo‘ladi. Va nihoyat, tanqidiy gap va bahsdagi dalillar ham tanqidiy tushuncha doirasiga kirishi mumkin. Sharoitning shakllanishi shaxsning o‘z tamoyillarini himoya qila olishiga, raqibning haqligi yoki nohaqligini isbotlay olishiga uning obro‘si ham ta’sir qiladi. Aniq va ishontiruvchi dalillar ishning yakunini belgilab beradi. Va buning aksi ham bo‘lishi mumkin. Juda ko‘p ajoyib g‘oyalar, ularni isbot qilib bo‘lmagani bois amalga oshirilmay qolganligiga ko‘plab misollar mav- jud. E. Jarikov va E. Krushelnitskiy 3 ba’zi bir o‘rganib qolingan noto‘g‘-ri odatlardan voz kechishni tavsiya qiladi. 1. Agar ikkita bir-birini inkor qiluvchi fikrlar aytilgan bo‘lsa, “haqiqat o‘rtada” deb xulosa chiqarishga shoshilmaslik lozim. Haqiqat har joyda bo‘lishi mumkin. Shuning uchun o‘rtacha arifmetik hisob bilan uni aniqlab bo‘lmaydi. 2. Tanqid faqat tanqid qilish uchun emas. Shuning uchun tanqid qilishdan oldin biroz o‘ylab ko‘rish kerak. Balki muammoni ishchi tar - tibda hal qilish mumkindir. Balki tushunmovchiliklarni bartaraf etishga yordam berishning iloji bordir. 3. Tanqid o‘rinli bo‘lishi kerak. Ya’ni, keskin tarzda chiqish qilish foydadan ko‘ra zarar keltirishi mumkin. Tanqid shakli maqsadga mos bo‘lishi kerak. Agar kishi harakat qilsa-da, ammo uning tajribasi yo‘q bo‘lsa, unda tanqidning hojati yo‘q. Agar tanqid qilinuvchi o‘zining ish bilmasligini o‘zi ham anglasa, unda uning qo‘li ishga bormay qoladi. Boshqacha qilib aytganda, tanqidda doimo yaxshi niyatlar ustun bo‘lishi lozim. 4. Tanqid oqilona bo‘lishi uchun bir qator qoidalarga rioya qilish zarur: 3 Jarikov E.S., Krushelnitskiy E.L. Dlya tebya i o tebe. – M., 1991.

 tanqid qilishdan oldin tanqid obyektini aniq bilish lozim. Tanqid obyekti aniq bir odam yoki odamlar, voqea, me’yoriy hujjatlar va bosh-qalar bo‘lishi mumkin;  biror bir salbiy yakunlarga olib kelgan voqealarning bayonnoma tarzidagi aniq tavsifi bo‘lmog‘i lozim;  mazkur sharoitda rasmiy mas’ul shaxsni aniqlash kerak bo‘ladi;  bilvosita ishtirorkchilarni aniqlash;  salbiy voqea sodir bo‘lgan sharoitni tahlil qilish;  takrorlanish, ahamiyatga ega bo‘lish, oqibati nuqtayi nazardan salbiy voqelikni tasniflash;  zarar ko‘rganlar va holatni o‘zgartirganlarni aniqlab olish;  salbiy holatni bartaraf etish bo‘yicha takliflar berish;  tanqidiy tahlil qilishni taqozo etuvchi voqealarni qaytarilishiga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan takliflar. 5. Tanqidingizni assosiz deya, tan olmaslik holatlarini bartaraf etish uchun oldin tanqid qilayotgan odamingizning fikrlari bilan ta-nishib, keyin o‘z fikr- mulohazalaringizni bayon qilishingiz kerak. 6. Muxolifingizni yanchib tashlashni ko‘zlab, uning fikr va harakatlarini axmoqona deb ko‘rsatishdan o‘zingizni tiying. Bunday qilsangiz muxolifingiz ortiqcha gaplaringizga e’tiroz bildirishi mumkin va ularni isbotlashni yana boshdan boshlash kerak bo‘ladi. 7. Tanqid qila turib tanqid qilinuvchining yaxshi tomonlarini ham esdan chiqarmaslik lozim. Bunday holatda sizni to‘g‘ri tushunish imkoniyati ortadi. 8. O‘z-o‘zini tanqid qilish borasida namuna bo‘ling. Bu esa muxolifingizni siz tomonga o‘tish imkoniyatini oshiradi. Maslahatingiz-ni tushunib, unga amal qilish foyda keltirishiga ishontiring. Avraam Linkolnning gapini esda tuting: ”Agar biror kishini o‘z tomoningizga og‘dirmoqchi bo‘lsangiz, birinchi navbatda siz uning do‘sti ekan-ligingizga ishontiring.” Tanqid qiluvchiga quyidagilar man etiladi:

 Gapni mutlaqo inkor qilish. Eskini barbod qilish oson, yangini yaratishga harakat qilib ko‘ring. Hech bo‘lmasa, uni yaratish yo‘llarini ko‘rsating.  Barcha holatlarni aniq bilmasdan xulosa chiqarish. Volterning gapiga qaraganda “tez chiqarilgan xulosa sekinlashib qolgan mushoha - daning natijasidir”.  Tanqid qilinuvchiga so‘z bermaslik.  Uning shaxsiga tegish, “umumiy” tanqid qilish. Ayblayapsizmi - isbotlab bering.  Birovning kamchiliklarini yig‘ib, keyin esa omma oldida bu haqda chiqish qilish. Undan ko‘ra birdaniga orani ochiq qilgan afzal.  Ish bitib ketgandan keyin eski mojarolarga qaytish. Boshqacha qilib aytganda, eski xatolarni eslamaslik lozim.  Noinsoflarga dalillash (voqelikni bo‘rttirish, tanishlarni oraga solish, vijdonli bo‘lishga chaqirish, holatlarni buzib ko‘rsatish va h.k.). Agar tanqid qilinuvchi eshitgisi kelmasa, eng odil tanqid ham natija bermaydi. Demak, tanqidni qabul qilish uchun ichki tayyorgarlik lozim bo‘ladi. Bunga quyidagilar xizmat qiladi.  Tanqid mening takomillashishimga yordam beradi. Natijada kamchiliklar bartaraf etiladi, ishlarni amalga oshishi yaxshilanadi.  Foydasiz tanqid bo‘lmaydi. Har qanday holatda ham u musho - hada qilish uchun turtki beradi. Yomon tanqid bo‘lsa, u nima asosida paydo bo‘lganligi haqida ma’lumot beradi. Yaxshi tanqid foydali fikrlar tug‘ilishiga turtki bo‘ladi.Tanqid sabablari emas, balki uning haq-qoniyligi muhimdir. Uning shakli ham ahamiyatli emas. Tanqidda eng muhimi, kamchiliklar tahlil qilinishi lozim.  Har qanday kamchiliklarni qo‘rqmasdan aytish kerak, aks holda ular jiddiy ziyon keltirishi mumkin. Shuning uchun tanqid kishini ehtiyotkorroq qiladi, o‘zi ko‘rmay qolgan narsalarni anglab olishga imkon yaratadi.  Tanqid qilishyaptimi, demak mening imkoniyatimga ishonishadi. Tanqidning yo‘qligi men mutlaqo barkamol ekanligimdan yoki menga qo‘l siltab qo‘yilganidan dalolat beradi.

 Muhimi, har bir tanqiddan oqilona foydalanish. Eng qimmatli tanqid – eng ideal deb hisoblangan ishdan kamchilik topishdir;  Tanqidda aniq takliflar bo‘lmagan holatlarda o‘zingiz xulosa chiqarib olishingiz mumkin. Boshqalarni tanqid qilganda ham o‘zingiz uchun xulosa chiqarib oling. Tanqid foydali bo‘lishi uchun uni sinchiklab eshitib, ma’nosini anglab olish lozim. Keyin esa olingan ma’lumotlardan xulosa chiqarib, xatolar takrorlanishining oldini olish kerak. Turli xil fikrlarning yo‘qligi turg‘unlik natijasidir. Bunday holatlarda muxoliflarni bahsga tortish, o‘zini o‘zi tanqid qilish foydalidir. Agar tanqidchi xato qilayotgan bo‘lsa, unga zarba berishga shoshilmang, haqiqatni aniqlashiga yordam bering. Bunday sharoitda ish, umuman olganda, ijobiy tomonga siljiydi. Har qanday bahs natijasida sizga bo‘lgan munosabat aniqlanadi. Tanqidni qabul qilinishining eng yuqori cho‘qqisi aytilgan kamchi-liklarni bartaraf etishdir. Sog‘lom munosabat natijasida aniqlangan kam - chiliklar belgilangan muddatda bartaraf etiladi. Tanqid qilinuvchi o‘zini oqlash maqsadida dalillarni buzmasligi, tanqidni to‘g‘ri tununishi, un-dan xafa bo‘lmasligi lozim. Adolatsiz e’tirozlar ham uchrab turadi. Shuni esda tutish kerakki, adolatsiz tanqid ko‘p holatlarda sizga qa-ratilgan yashirin maqtovdir. Deyl Karnegining fikricha, agar sizga hu-jum uyushtirilayotgan bo‘lsa, siz tanqid ostida qolgan bo‘lsangiz, bu tanqid qiluvchida sizni anglash uchun ehtiyoj borligidan, qandaydir muhim ishni bajarganligingizdan va e’tiborga molik ekanligingizdan da-lolat beradi. Agar tanqid odilona bo‘lsa, unda o‘rtada nizo chiqishiga sabab qolmaydi. 5.4. Bahs – munozara va uni olib borish qoidalari Bahs-munozara, tortishuv muammoni muhokama qilish jarayoni - ning ta’rifi, uning jamoa bilan birgalikda tadqiq qilish usulidir. Bunday jarayonda har bir tomon sherigi (raqibi)ning fikrini dalillab (rad etib), uni inkor etib (muxoliflik qilib), haqiqatni o‘rnatishga da’vogarlik qiladi.

Bahs olib borish jarayonida ochiqchasiga va pinxoniy holatda ba’zi bir qarama- qarshiliklar yuzaga keladi va ular muammoni shakllantirishga yordam beradi. Jamoa bo‘lib bahs yuritilganda muammo yo echiladi yoki qarama qarshi tomonlar o‘z fikrida qoladi. Olim V.A.Andreev bahs – mu - nozaraning ettita turini belgilaydi 4 . Evristik yondashuv . Bahsda ishtirok etuvchilarning bir tarafi muammoni echishda o‘z yondashuvini qattiq ma’qullamasdan ishonti-rish, his-tuyg‘u va oqilona uslublardan foydalanib, asta-sekin qarshi bo‘lgan hamsuhbati yoki hamsuhbatlarini o‘zining nuqtayi nazariga ishontiradi. Mantiqiy yondashuv . Bu yondashuv jiddiy mantiqiy tahlil va dalillarni talab qiladi. Formal mantiq usuli va qoidalariga muvofiq bahs ishtirokchilari ma’lum yakuniy xulosalarga keladi. Sofik yondashuv . Bahsda ishtirok etuvchidan bir tomon har qan-day usullarni, hatto noto‘g‘ri usullar, ya’ni sofizmlarni qo‘llab raqib ustidan g‘alaba qozonishga intiladi. Avtoritar yondashuv . Bahsda ishtirok etuvchi bir tomon obro‘li kishilar. Ular o‘z obro‘yini ishlatib, hatto hokimiyatni aralashtirib, o‘z fikrini o‘tkazishga harakat qiladi. Tanqidiy yondashuv . Bu yondashuv qo‘llanilganda ishtirok etuv-chilarning bir tomoni qarshi tomonning faqat kamchiliklariga diqqat-e’tiborni qaratadi. O‘z muxoliflarining kamchilik, nozik joylarini tanqid ostiga olib, ularning ijobiy tomonlarini inkor qiladi, shu bilan birga, o‘z yechimini ham taklif qila olmaydi. Demogogik yondashuv . Bahsda ishtirok etuvchilarning bir tomoni bahsda haqiqatni aniqlash uchun emas, balki faqat bahs olib borish uchun harakat qiladi. Bahs mavzusi doirasidan chetga chiqib ketishga urinadi. Bundan maqsad, o‘z manfaatini ko‘zlash, hatto bu maqsadlar ishtirokchilar uchun ham ko‘p holatlarda noma’lum bo‘lib qoladi. Pragmatik yondashuv . Bahsda ishtirok etuvchilar ba’zida nafaqat haqiqatni aniqlash, balki o‘zining pragmatik maqsadlarini ko‘zlaydi. Ular qarshi tomon ishtirokchilari uchun noma’lum bo‘lib qoladi. 4 Andreev V.I. Konfliktologiya. (Iskusstvo sporta, vvedeniya peregovorov, razresheniya konfliktov). – M., 1995.

Maqsadlar mazmuniga qarab, ya’ni muammo yechilishiga yoki qo‘shimcha muammo, to‘siqlarni yuzaga keltirishga yo‘naltirilganiga qarab, maqsadlar konstruktiv va destruktiv maqsadli bo‘lishi mumkin. Bahs-munozara olib borish uchun xarakterli bo‘lgan konstruktiv maqsadlarni ko‘rib chiqamiz:  muammoning echimini topish mumkin bo‘lgan variantlarni muhokama qilish;  biror bir masala bo‘yicha jamoaning fikrini, nuqtayi nazarini ishlab chiqish;  masala echimiga iloji boricha ko‘proq manfaatdor va bilimdon kishilarni jalb qilish;  masala echimiga oid bo‘lgan yuzaki, noilmiy yondashuvlarni fosh etish, turli yolg‘on gaplarga barham berish;  hamkorlikka tayyor bo‘lgan kishilarni jalb qilish;  ehtimoliy tarafdorlar va raqiblarni aniqlash. Bahs – munozarada ishtirok etuvchi alohida guruh yoki tomonlar - ning destruktiv maqsadlari:  bahs ishtirokchilarini bir-biri bilan murosasiz guruhlarga bo‘lib tashlash;  masala y echimini boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yish;  g‘oya va uning mualliflarining obro‘sini tushirish;  bahsni sxolostik tortishuvga aylantirish;  oldindan yolg‘on ma’lumot ishlatib, bahsni noto‘g‘ri yo‘ldan olib borish;  boshqacha fikrlovchilarni bartaraf etish, muxoliflarning obro‘sini tushirish. Aytish lozimki, mazkur konstruktiv va destruktiv maqsadlar soni ancha ko‘p bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, ular sof holatda biror bir bahs – munozarada yuzaga kelmay, turli xil birikuvlarda namoyon bo‘ladi.

5.5. Bahs-munozara olib borish tamoyillari V.I. Andreevning fikricha, muhimi , bahs-munozara olib borish qoi - dalaridir. Ular: 1) b ahs-munozaraga yaxshiroq tayyorgarlik ko‘rishga yordam beradi; 2) b ahs-munozarada yutib chiqishingiz uchun uni tashkillashtirish - ga va safarbar etishingizga ko‘mak beradi; 3) n uqtayi nazaringizni mantiqan dalillashga va izchil ravishda hi - moya qilishga yordam beradi: 4) muxoliflaringiz yutuqlarini hisobga olish, tan berib, xatoingizni tuzatish, sabr-toqatli bo‘lishga o‘rgatadi; 5) o‘z yutuqlaringizdan foydalanishga va kamchiliklaringizni bar - taraf etishga ko‘maklashadi. Umuman olganda, bahs – munozara olib borishning qaysi qoida - larini esda tutish kerak? Bahs – munozara olib borishga dastlabki tayyorgarlik qoida - lari . Unga mos ravishda bahs – munozaraga tayyorgarlik ba’zi bir “sirli qurol”larni tayyorlab qo‘yishga, dastlabki ma’lumotlarni yig‘ib, anglab olishga yordam beradi. Boshqa fikrdagilarga sabr - toqat bilan yondashuv qoidasi. Bu qoida shundan iboratki, muxolifingizni ham o‘z fikriga ega bo‘lish huquqi bor. Qarshi tomon ham haqiqatni izlashga intiladi, ammo bu intilishlar hurmat doirasida bo‘lishi kerak. Muqobil usullarni izchil tahlil qilish . Har qanday muammoni y echishda bir necha nuqtayi nazarlardan foydalanish mumkin. Biroq, ularning hammasi ham nizoni hal qilishda optimal bo‘lavermaydi. Hatto ikki nuqtayi nazar ham sharoit, maqsad, vositalarga bog‘liq holda haqi-qatni topishda har xil xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, u yoki bu nuqtayi nazarni dalillash, aniqlash turli-cha ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Haqiqatni izlashda ayrim xatolar-ga yo‘l

qo‘yamiz. Bu hol muxoliflarimizga ham xosdir. Shu sababli biz muqobillarni izchil tahlil qilish qoidasini oldinga suramiz. Bahs – munozarani odob bilan olib borish qoidasi asosiy qoida - lardan biri hisoblanadi. O‘zingizni qancha boadab tutsangiz, shu daraja-da obro‘ bilan, bahsda yutib chiqish imkoniyatingiz paydo bo‘ladi. Bahs olib borishda “chetlashish” qoidasi . Bahsda nafaqat bilim-don va dalili ko‘p tomon, balki bahsni chetdan kuzatib, bahs davomida o‘zining qarashlariga o‘zgartirish kirituvchi, shaxsiy manfaatlaridan yu-qori bo‘lgan va psixologik to‘siqlardan o‘ta oladigan tomon ham g‘alaba qozonishi mumkin. Bu qoidani qo‘llash natijasida bahs – munozarada ishtirok etuvchi shaxs yangi fikr va mulohazalarni bildirishi mumkin. Bahs – munozara paytida psixologik to‘siqlardan o‘tish qoida - lari . Bahs – munozara vaqtida bir qator ichki ko‘rsatmalar, holatlar bo‘lishi mumkin. Ular bartaraf etilmasa , dalillaringizning kuchi bir necha marta kamayib ketadi. Masalan, “muxolif yaxshiroq tayyorgarlik ko‘rdi, shu sababli u mendan kuchli” deb o‘ylaysiz. Yoki muxolifin-gizdan yomonroq ko‘rinishdan qo‘rqasiz va shuning o‘zi fikr va hara-katlaringizning sustlashishiga olib keladi. Haqiqatga bosqichma - bosqich yaqinlashish . Bahs – munozara-ning olib borishning samarasi ularning bosqichlari qay darajada aniqligi-ga, muammolarni hal qilishda muqobil vaziyatlarni tanlashga bog‘liq bo‘lib, ular muammo yechimiga nisbatan o‘zlarining qarshi yoki boshqa dalillarini oldinga suradi. Bahs – munozara olib borish jarayonida haqiqatga bosqichma-bosqich yaqinlashish tamoyili quyidagilarni taklif etadi: 1. Kiritiladigan ma’lumotlar . Bahsni tashkil qiluvchilar - uch-rashuvning tashabbuskorlari bahsga sabab bo‘lgan sharoitning muam-molari, maqsadi haqida ishtirokchilarga ma’lumot beradi. 2. Tomonlarning dalillari . Har ikki tomon o‘zining muammo y echi - miga aloqador bo‘lgan fikrini asosli dalillar bilan bayon etadi va himoya qiladi.

3. Muxoliflik qilish, tanqidiy fikrlash . Bahslashuvchi har ikki to-mon bir- biriga nisbatan muxolif bo‘ladi, o‘zlarining tanqidiy fikr, mulo-hazalarini bayon qilib, o‘z nuqtayi nazarlarini himoya qiladilar. 4. Tomonlarning faol qarshilik ko‘rsatishi . Bahsning davomi, qo‘-shimcha dalil va tarafdorlarni izlash, xohlovchilarni bahsga jalb qilish. Dalillarga qarshi dalillar keltirish va muqobillarni bir-biri bilan qiyoslash. 5. Muammo y echimining murosali variantlarini izlash . Bu bosqichda har bir tomon iloji boricha o‘zlariga ma’qul bo‘lgan kelishuv - larga rozi bo‘lishi lozim. Ular qisman o‘z pozitsiyalaridan chekinadi va ularni faol ravishda qayta ko‘rib chiqadi. Muammo echimining barcha variantlari qayta ko‘rib chiqiladi. 6. Ma’qul bo‘lgan y echimni qabul qilish . Bahs – munozara paytida ko‘rsatilgan barcha ijobiy fikrlar qidiriladi. Bir-biri bilan kesishish holatlari kuzatiladi va o‘zaro qarorlar qabul qilinadi. 7. Bahsning tugashi, natijalarga yakun yasash . Bu bosqichda bahs – munozara natijalari chiqariladi va ularga qanday qiyinchiliklar bilan erishilgani qayd etiladi. Muxolif shaxsini hurmat qilish qoidasi . Bu qoida mazmuni shuki, fikrlash erkinligi bahs olib borishda yuqori madaniyatni talab qiladi. Muxolifga va boshqacha fikrlashga hurmat bilan munosabatda bo‘lishni taqozo etadi. Fikrlarga qarshi undan kuchli fikrlar qo‘yilishi kerak va ular hech qanday holatda ham haqoratomuz bo‘lmasligi lozim. Dalillashtirilgan konstruktiv tanqid qoidasi . Mazkur qoida shundan iboratki, qarshi tomonni tanqid ostiga olib, uni faqat tanqid qilish emas, balki muammoni yechishda kerak bo‘lgan konstruktiv tak-liflarni bayon etish, yangi takliflarni kiritish kerak bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, tanqid quruq bo‘lmasdan, konstruktiv takliflarni ham o‘z ichiga olishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. O‘zbekiston, 1994 y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008 y. 3. Averyanov L.A. Iskusstvo zadavat voprosi, -M.: Moskovskiy rabochiy. 4. Avrintsev S.S. Poetika ranne y viz a ntiyskoy literaturi. -M., 1977. 5. Agapova E.G. Konfliktologiya, -Samara, 2003. 6. Akshieva A.A., Formanovskaya N.I. Russkiy rechevoy etiket. – M.: Russkiy yazik 1982. 7. Alyaprinskiy B.S. Obshchenie i ego problemi. – M.: 1982. 8. Ananev B.G. O problemax sovremennogo chelovekoznaniya. – M.: 1977. 9. Andreeva G.M. Sotsialnaya psixologiya – M.: MGK. 1988. 10. Andreeva V.I. Konfliktologiya (Iskusstvo spora, vedeniya peregovorov, razresheniya konfliktov) – M.: 1995. 11. Andreeva I.V. Etika delovix otnosheniy. Sankt-Peterburg «Viktor», 2005.

Похожие

Biznes etikasi va ma’naviyati - ilmiy bilimlar sohasi sifatida

Kompaniyaning imidji amaliyotida biznes etikasi

Hamkorlikda qaror qabul qilishda biznes etikasi va ma’naviyatiga bo‘ysunish

Biznes etikasi va ma’naviyatining o‘zaro munosabatlari, turlari, vazifasi va darajalari

Tadbirkorlik va biznes tuzilmalarida boshqaruv xususiyatlari