Savdo korxonalari xo‘jalik tavakkalchiligini boshqarish - Экономика - Рефераты

Savdo korxonalari xo‘jalik tavakkalchiligini boshqarish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Savdo korxonalari xo‘jalik tavakkalchiligini boshqarish Reja: 1. Savdo korxonasini tavakkalchilik turlari. 2. Korxonada xo‘jalik tavakkalchiligini baholash bosqichlari. 3. Xo‘jalik tavakkalchiligi darajasini aniqlash. 4. Xavf xatarsiz xo‘jalik operatsiyalari. 5. Xo‘jalik tavakkalchiligini oldini olish shakllari. 6. Xo‘jalik xavflarini minimallashtirish. 7. Xo‘jalik xavf-xatarlarini chegaralash.

1. Savdo korxonasini tavakkalchilik turlari. Savdo korxonasining barcha shakllaridagi xo‘jalik faoliyati bozor iqtisodiyotiga o‘tishi bilan yanada kuchayib boruvchi ko‘p sonli tavakkallar bilan bog‘liqdir. Ushbu faoliyatni ergashtirib boruvchi tavakkallar «xo‘jalik tavakkallari» - umumiy tushunchasi bilan ifodalanuvchi savdo korxonasi tavakkalligining keng portfelini shakllantiradi. Xo‘jalik tavakkallari deganda savdo korxonasi xo‘jalik faoliyati sharoitlarining noma’lum vaziyatidagi kutilmagan mulkiy yoki moliyaviy yo‘qotishlarning yuz berish ehtimoli (aktivlar yo‘qotishlari; foyda va daromad summasining kamayishi va shu kabilar) tushuniladi. Xo‘jalik tavakkallari har qanday savdo korxonasi faoliyatida obyektiv hodisa bo‘lib hisoblanadi va alohida ko‘rinishdagi tavakkallarning yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Savdo korxonasi xo‘jalik tavakkallining ko‘rinlari juda ham turli tumandir. Ularning asosiylariga quyidagilar kiradi: 1. Mol-mulkning tasodifiy halokati (buzilishi) havfi. Bu havf savdo korxonasi moddiy aktivlarining (asosiy vositalarining; tugallanmagan qurilish obyektlarining, o‘rnatilmagan uskunalarning; tovarlar, mollar, arzon va tez eskiruvchi buyumlar zahiralarining va shu kabilar) tabiiy ofatlar (suv toshqinlari, to‘fonlar va boshqalar), texnogen halokatlar, yong‘inlar, moddiy aktivlarni saqlash qoidalariga rioya qilmaslik va shu kabilar natijasida yo‘qolish ehtimoli bilan bog‘liq. Ushbu tavakkalni amalga oshirish jarayonida savdo korxonasi aktivlarining (kapitalning) yo‘qotilishi miqyosi uning xo‘jalik tavakkalchiliklari umumiy portfelida yuqori ahamiyatliligini belgilab beradi. 2. Tijorat tavakkalchiligi. Bu tavakkalchilik savdo korxonasi tijorat

sheriklarining insofsizligi (ular tomonidan o‘z zimmalariga olingan shartnoma shartlariga rioya qilinmasligi; aktivlarning qaytarilmasligiga yetkazib bsruvchilar tomonidan tovar uchun bo‘nak to‘lovlarining, tijorat banklari tomonidan depozit qo‘yilmalarining, iste’molchilik krediti bo‘yicha tovar yoki pullarning va shu kabilarning), shu bilan birga ularning to‘lovga qobilliklari bilan belgilanadi. Hozirgi paytida umuman har bir savdo korxonasi ushbu ko‘rinishdagi tavakkalchilikka duch keladi. Kafolatlangan moliyaviy natija Ro‘y berish mum kin bo‘lgan moliya viy yo‘qotishlar Foydanipg hisoblangan summasi miqdorida Foydaning hisoblangan summasi miqsorida Daromadning hisoblangai summasi miqsorida Xususiy summasi miqdori 1. Tavakkalsiz soha 2. Yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan tavakkal soha 1. Eng yuqori tavakkalchi lik sohasi 1. Haloqatli tavakkal sohasi 3. Iqtisodiy tavakkalchilik. Bu tavakkalchilik iqtisodiy faoliyat jarayonining buzilishi va rejalashtirilgan asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarga erishmaslik bilan belgilanadi. Bu tavakkalchilik iste’mol bozoridagi vaziyat ko‘rinishda va savdo korxonasi o‘z menejerlarining noto‘g‘ri iqtisodiy hisob-

kitoblari ko‘rinishida rivojlanadi. Ushbu ko‘rinishdagi tavakkalchilikning namoyon bo‘lishi tovarlarning rejalashtirilgan hajmining sotilmasligi (talab hajmining pasayishi oqibatida yoki boshqa sabablar oqibatida), rejalashtirilgan aylanish chegirmalari summasiiing oshib ketishi (savdo jarayonini tashkillashtirishda vositalarning nomuvofiq sarflanish natijasida) va shu kabilar yuzaga keladi. Tavakkalchilikning bu ko‘rinishi savdo korxonasi xo‘jalik faoliyatida eng keng tarqalgan ko‘rinishlardan biri bo‘lib hisoblapadi. 4. Baho tavakkalchiligi. Bu tavakkalchilik savdo korxonasi faoliyatida eng xavfli ko‘rinishdagi tavakkalchiliklardan biridir. Buning sababi uning savdo faoliyatidan daromadlar va foydani yo‘qotish ehtimoliga sezilarli darajada ta’sir etilishidir. U tovarlarni sotib olish bahosi darajasining olib ketishi (ularni sotish bahosining o‘zgarmas darajasi sharoitida); iste’mol bozordagi tovarlarni sotish bahosidan darajasining tushib ketishda (ularni sotib olish baho darajasiniig o‘zgarmas sharoitida); boshqa tashkilotlarning xizmat ko‘rsatish bahosi va tariflari darajasining olib ketishda; mollar; arzon va tez eskiruvchan buyumlar, uskunalar va shu kabilarni sotib olish baho darajasining o‘sishida namoyon bo‘ladi. Baho tavakkalchiligi savdo korxonasi xo‘jalik faoliyatini doimiy ravishda ta’qib etadi. 5. Valyuta tavakkalchiligi. Bu tavakkalchilik ko‘rinishi korxonaning tashqi iqtisodiy faoliyati sohasidagi savdo operatsiyalariga xosdir. U korxonaning t.i.f. operatsiyalarida qo‘llaniluvchi chet el valyutasini almashtirish kursini o‘zgarishining bevosita ta’siri natijasida foydani to‘la olinmasligida, ushbu oneratsiyalardan kutilayotgan pul oqimlariga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. demak, tovarlarni import qilib, savdo korxonasi mos keluvchi chet el valyutasini almashtirish kursining milliy valyutaga nisbatan bo‘yicha oshib ketishidan yutkazadi. Xuddi shu almashtirish kursining pasayishi savdo

korxonasining tovarlarini eksport qilish sharoitidagi moliyaviy yutqazishni belgilab beradi. 6. Foiz tavakkalchiligi. U moliyaviy bozordagi foiz stavkasining kutilmagan o‘zgarishida tarkib topadi (ham depozit ham kredit bo‘yicha). Savdo korxonasining uning faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan ushbu ko‘rinish-dagi xo‘jalik xavfining yuzaga kelish sababi hisob stavkasini davlat tomonidan tartibga solinishi ta’sirida pul bozori shakllanishini o‘zgarishi; tijorat banklari tomonidan bo‘sh turgan pul resurslarini taklifi hajminiig o‘zgarishi, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ushbu resurslarga bo‘lgan talabining kamayishi va shu kabilar hisoblanadi. Foiz tavakkalchiligi moliyaviy aktivlardan foydalanish jarayonida pul mablag‘lari tushumining kamayishidan yuz bergan moliyaviy yo‘qotishlarda, savdo korxonasi emission faoliyatida va yana bir qator hollarda namoyon bo‘ladi. 7. Inflyatsion tavakkalchilik. Yuqori ipflyatsiya sur’ati sharoitlarida u xo‘jalik xavfining mustaqil ko‘rinishga ajratiladi. Ushbu ko‘rinishdagi tavakkalchilik savdo korxonasi kapitalining haqiqiy qiymatini ta’minlash imkoniyatini (saklayotgan pul aktivlari shaklida). Shu bilan birga uning pul shaklida shakllantirilgan alohida moliyaviy fondlarini (amortizatsion fondni) kutilayotgan tovarlarni qayta baholash fondini va shu kabilarni tavsiflaydi. Ushbu ko‘rinishdagi tavakkalning zamonaviy bosqichlarida doimiy tavsifga egaligi va savdo korxonasining deyarli barcha operatsiyalarini ta’qib etishi unga xo‘jalik xavflarini boshqarish tizimida alohida e’tibor qaratilishini talab etadi. 8. Investitsion tavakkalchilik. U savdo korxonasining investitsion faoliyati jarayonida kutilmagan moliyaviy yo‘qotishlarni yuzaga chiqish ehtimolini tavsiflaydi. Ushbu faoliyatning ko‘rinishlari bilan mos ravishda investitsion xavfning ko‘rinishlari ajratiladi: haqiqiy invsstitsiyalash xavfi

(ishlarning kalendar rejasini buzilishi; amalga oshirilgan ishlarning past sifatliligi; loyihaviy hujjatlashtirishning buzilishi; rejalashtirilgan budjet kapitali miqdorining oshib ketishi va shu kabilar) va moliyaviy investitsiyalash xavfi (savdo korxonasi moliyaviy aktivlari portfelini tashkil etuvchi aksiyalar va boshqa fond asboblarining kurs qiymatini tushib ketishi; ushbu aktivlar (a) quvvatliligini tushib ketishi; alohida emmitentlar va shu kabilarning bankrotlik holati yoki to‘lovga noqobilligi). Ushbu ko‘rinishdagi investitsion tavakkalchiliklar savdo korxonasi kapitalining bir qismini yo‘qotish ehtimolining borligi tufayli eng xavfli xo‘jalik xavflari guruhiga ham kiradi. 9. Soliq tavakkalchiligi. Tavakkalchiliklarni boshqarish nazariyasida u siyosiy xavflar guruhiga kiritiladi, lekin uning savdo korxonalari xo‘jalik tavakkallarining mustaqil ko‘rinishiga ajratish zaruratini belgilab beradi, ho‘jalik tavakkallarining ushbu ko‘rinishi bir qator namoyon bo‘lish turlariga ega; yangi soliq to‘lovlarini kiritilishi ehtimoli; joriy soliq to‘lovlarini kiritilishi ehtimoli; joriy soliq to‘lovlarini kiritilishi ehtimoli; alohida soliq to‘lovlari va soliq kreditining yetkazib berish shartlari va muddatlarining o‘zgarishi; joriy soliq imtiyozlarining bekor qilinishi ehtimoli. Savdo korxonasi uchun mutlaqo maqbul bo‘lgan holda (bu to‘g‘risida zamonaviy fiskal amaliyot dalolat bsradi) u savdo korxonasi xo‘jalik faoliyatining natijalariga sezilarli salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 10. To‘lovga noqobillik tavakkalchiligi. Ushbu tavakkalchilik asosan savdo korxonasining faoliyati bilan rivojlanadi uning yuzaga kelish sababi aylanma aktivlar quvvatliligining past darajasi; pul vositalarni ularning oqimini rejalashtirish sharoitidagi tushum va sarf qilinish davrlarining o‘zaro mos kelmasligi; investitsion resurslarning o‘zgarmas hajmi sharoitida ipvestitsion resurslarnipg o‘zgarmas hajmi sharoitida investitsion operatsiyalarning rejadagi hajmining olib ketishi va shu kabilar bo‘lib hisoblanadi. O‘zining

moliyaviy oqibatlari bo‘yicha xo‘jalik tavakkalining ushbu ko‘rinishi savdo korxonasi bankrotligi to‘g‘risida ish ochilishiga olib kelishi mumkin va shuning uchun ham u eng xavfli tavakkallarga tegishlidir. 11. Moliyaviy mustahkamlikni yo‘qotish tavakkalchiligi. Xo‘jalik tavakkalining ushbu ko‘rinishi savdo korxonasi kapitalining nomukammal tarkibiy tuzilishi (qo‘llaniyotgan qarzga olingan vositalarning me’yoridan ortiqcha ulushi bilan), ya’ni moliyaviy leviridjniig juda yuqori koeffitsenti bilan rivojlanadi. Uning xavfliligi shundaki, ushbu to‘lovga noqobillik vaziyatidan chiqib ketish uchun zarur bo‘lgan resurslarga bo‘lgan kirishni bir vaqtning o‘zida yoqib qo‘yadi va korxonaniig kelgusi davrdagi to‘lovga noqobillik sharoitlarini shakllantiradi. Bankrotning takdiri darajasi bo‘yicha xo‘jalik havfining ushbu ko‘rinishi savdo korxonasi faoliyatidagi eng xavfli tavakkalchiliklar qatoriga kiradi. 12. Tavakkalchiliklarning boshqa ko‘rinishlari. Boshqa xo‘jalik tavakkallarining guruhi anchagana kattadir, lekin o‘zining moliyaviy oqibatlari bo‘yicha savdo korxonasi uchun yuqorida ko‘rib o‘tilganlar kabi ahamiyatga ega emas. Ularga o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish do‘konlarida (bo‘limlarida) ularni haridrolar tomonidan o‘g‘irlab ketilishi bilan bo‘lgan tovarlarning yo‘qotilish xavflari, tijorat bankini noto‘g‘ri tanlash bilan bog‘liq bo‘lgan hisob-kassa operatsiyalarini iozamonaviy amalga oshirilishi natijasida yuz beradigan moliyaviy yo‘qotishlar xavfi; xodimlar tomonidan moliyaviy hujjatlarni qalbakilashtirish xavfi; emission xavf va boshqalar kiradi. Xo‘jalik tavakkallarining alohida ko‘rinishlarini kelib chiqish manbalari bo‘yicha asosiy ikki guruhga ajratishp mumkin. Savdo korxonasining xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan va bog‘liq bo‘lmagan. Xo‘jalik tavakkallarini bunday guruhlash ularning asosiy ikki shkalaga

ajratilishi bilan bog‘liq. 13. Tuzilmaviy (yoki bozor) tavakkalchiligi. Tavakkalchilikning ushbu shakli iste’molchilik, moliya va boshqa ko‘rinishdagi bozorlarning barcha ishtirokchilari uchun yuzaga keladi. U mamalakat iqtisodiy rivojlanishining alohida davrlarini almashtirilishi, alohida iqtisodiy masalalar bo‘yicha siyosiy yechimlarni qabul qilinishi, ushbu bozorlar shakllarining o‘zgarish va savdo korxonasi o‘zining xo‘jalik faoliyati jarayonida ta’sir eta olmaydigan boshqa shunga o‘xshash omillari bilan bog‘liq. Xo‘jalik tavakkallarining ushbu guruhiga valyuta xavfini, foiz xavfini inflyatsiya xavfini, soliq xavfini va qisman investitsion xavfini (investitsiyalarning makroiqtisodiy sharoitlarini o‘zgarishi qismida) kiritish mumkin. 14. Notuzilmaviy (yoki ixtisoslashtirilgan) tavakkalchilik. Tavakkalchilikning ushbu shakli aniq savdo korxonasining xo‘jalik faoliyatiga xos va uning savdo menejmenti darajasi bilan aniqlanadi. U savdo korxonasining mehnati vazifalari bo‘yicha nomukammal taqsimlanganligi, ulardan alohidalarining past malakasi va tajribasining butunlay yo‘kligi; savdo korxonasi egalari va bosh menejerlarining yuqori foyda me’yori bilan bog‘liq bo‘lgan xavfli xo‘jalik operatsiyalariga chambarchas bog‘liq; korxona aktivlari va kapitalining nooptimal tarkibiy tuzilmasi; tijorat sheriklarini mensimaslik va salbiy oqibatlarini savdo korxonasida xo‘jalik tavakkalligini («menejment tavakkalchiligi») samarali boshqarish hisobidan ma’lum bir me’yorda bartaraf etish mumkin bo‘lgan boshqa shu kabi omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. 2. Korxonada xo‘jalik tavakkalchiligin baholash bosqichlari. Savdo korxonasida xo‘jalik tavakkallarini boshqarishning asosiy maqsadi ular bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy yo‘qotishlarni minimallashtirish bo‘lib hisoblanadi. Ushbu boshqaruv jarayoni xo‘jalik tavakkallarini alohida ko‘rinishlari

darajasini baholash, ularni oldini olish va sug‘urtalash bilan bog‘liq. Xo‘jalik tavakkallari darajasini baholash o‘zida ushbu tavakkalchiliklarni boshqarishning eng mas’uliyatli va uslubiy murakkab bosqichini ifodalaydi. Bunday baholashning sifatidan u yoki bu xo‘jalik operatsiyasini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi; ushbu xavf darajasiga mos keladigani va u bo‘yicha zaruriy daromad darajasini aniqlash; xo‘jalik tavakkallarini sug‘urtalash bo‘yicha mos keluvchi harajatlarni shakllantirish lozim. Ushbu formulaning nisbatan soddaligiga qaramasdan xo‘jalik tavakkallari darajasini quyidagi bosqichlar bo‘limida ketma-ket amalga oshiriladi: 1. Korxona faoliyati bilan bog‘lits bo‘lgan xo‘jalik tavakkallarining alohida ko‘rinishlarini aniqlashtirish. Ushbu baholash bosqichining asosiy vazifasi aniq savdo korxonasi faoliyatiga xos bo‘lgan xo‘jalik tavakkallarining asosiy ko‘rinishlari ro‘yxatini o‘rganish bo‘lib hisoblanadi. 2. Xo‘jalik tavakkallarining alohida ko‘rinishlari ehtimollik darajasini baholash. Alohida xo‘jalik tavakkallarining ehtimoli o‘zida ularning kelgusi davrda ro‘y berish ehtimolini baholashni ifodalaydi. Savdo menejmenti alohida tavakkalchiliklarni ro‘y berish ehtimolini baholashning keng tizimli usullarini qo‘llaydi. Ushbu usullar quyidagi to‘rt guruhga bo‘linadi; iqtisodiy-statistik; hisob- analitik; muvofiqlik; taftish. Aniq usullarning tanlovi zaruriy axborot bazasining mavjudligi va mos menedjerlarning malakasi bilan aniqlanadi. 3. Alohida xo‘jalik tavakkallari bilan bog‘liq holda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan moliyaviy yo‘qotishlarni aniqlash. Mumkin bo‘lgan moliyaviy yo‘qotishlar hajmi amalga oshiriladigan xo‘jalik operatsiyalarining tavsifi, ular uchun faoliyatga kiritilgan aktivlar yoki kapitalning summasi, mos xo‘jalik tavakkallarini boshlanishi ehtimoli darajasi bilan aniqlanadi. 4. Alohida xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha tavakkalchiliklar

darajasining chegaraviy miqdorini belgilash. Tavakkalchiliklarning bunday darajasi savdo korxonasi egalari va menedjerlarining mos keluvchi moliyaviy mentalitetini hisobga olgan holda alohida ko‘rinishdagi xo‘jalik operatsiyalari bo‘limida belgilanadi. (ularning alohida xo‘jalik operatsiyalari ko‘rinishlari bo‘yicha teskari, tajavvuskorlik yoki mo‘tadil moliyaviy siyosatni amalga oshirishga moyilliklari) Mutaxassislarni baholash bo‘yicha alohida xo‘jalik operatsiyalari ustidan darajaning chegaraviy miqdorida amalga oshirish sharoitdagi mo‘tadil moliyaviy siyosat deb: Yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan tavakkal darajasi bilan bog‘liq xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha - 0,1; Eng yuqori tavakkalchilik darajasi bilan bog‘liq. xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha-0,01; Halokatli tavakkalchilik darajasi bog‘liq xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha - 0,0001; Bu agar, o‘nta hodisadan bittasidan - ushbu hodisa bo‘yicha butun foyda yo‘qotilishi mumkin bo‘lsa; yuzta hodisadan bittasida - butun daromad yo‘qotilsa; mingta xodisadan bittasida - butun xususiy kapitalni yoki uning salmoqli qismini yo‘qotsa savdo korxonasi belgilangan xo‘jalik operatsiyasidan voz kechishi kerakligini anglatadi va korxona bankrot deb e’lon qilinishi mumkin. Savdo korxonasi xo‘jalik tavakkallari darajasini baholash ular bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy yo‘qotishlarni minimallashtirish bo‘yicha tadbirlar tizimini ishlab chiqishga o‘tish imkon beradi. Ushbu tadbirlar uch asosiy guruhdarga bo‘linadi: 1) xo‘jalik tavakkallarini profilaktika qilish; 2) ularning korxonasidagi ichki sug‘urtalanish (o‘z-o‘zini sug‘urtalash); 3) ularning tashqi sug‘urtalanishi.

Savdo korxonasidagi xo‘jalik tavakkallarini boshqarish bo‘yicha maxsus tadbirlar tizimida asosiy rol ularning profilaktikasiga tegishlidir. Xo‘jalik tavakkallarining profilaktikasi bo‘yicha tadbirlar guruhi ularning yuzaga kelish ehtimolini kamaytirishni ta’minlashga qaratilgan. Savdo menejmentida, odatda xo‘jalik tavakkalchiliklarini profilaktika qilishning quyidagi shakllaridan foydalaniladi. 1. Xo‘jalik tavakkallaridan qochish o‘zida ularni profilaktika qilishning eng samarali usullarini ifodalaydi. U aniq xo‘jalik tavakkal ko‘rinishini butunlay tugatadigan chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iboratdir. Yuqoridagi rasmda savdo korxonasida xo‘jalik tavakkallarini profilaktika qilishning asosiy shakllari tasvirlangan. 2, Xo‘jalik tavakkalchiliklarini minimallashtirish agar ulardan butunlay chetda qolishning imkoni bo‘lmasa, bunday harakat amalga oshiriladi. Savdo korxonasida xo‘jalik tavakkalchiligini minimallash-tiruvchi tadbirlar sifatida quyidagicha qo‘llanilishi mumkin: a) xaridorlardan alohida kafolatlarni olishi; b) moliyaviy lizing shartlarida qimmat turuvchi mahsulotlar bo‘yicha iste’molchilik kreditini yetkazib berish sharoitida tovarlarni sotish; v) ratsobatchilar bilan shartnomada fors-major holatlari ro‘yxatini qisqartilishi; g) birja operatsiyalari sharoitida (tovar yoki fond) opsion bitimlarining qo‘llanishi. 3. Xo‘jalik tavakkallarini tabaqalashtirish. Xo‘jalik tavakkalarini minimallashtirish maqsadi bilan tabaqalashtirish imkoniyatlari juda yuqori va ularning konsentratsiyasi darajasini pasaytirishga yo‘naltirilgan. Xo‘jalik tavakkallarini tabaqalashtirishni yo‘naltirishda

quyidagilardan foydalanish mumkin: a) xo‘jalik faoliyati turlarini tabaqalashtirish. b) tovarlarni yetkazib beruvchilarni tabaqalashtirish. v) sotilayotgan tovar assortimentini (tarkibini) tabaqalashtirish. g) qimmatbaho qog‘ozlar portfelini tabaqalashtirish. d) depozit portfelini tabaqalashtirish. 4. Xo‘jalik tavakkallarini chegaralash. Yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan tavakkalchilik chegaralaridan tashqariga doishga ravishda chiqish mumkin bo‘lgan xo‘jalik faoliyati va xo‘jalik operatsiyalarining ushbu ko‘rinishlari bo‘yicha bu tavakkalchilik mos iqtisodiy va moliyaviy ms’srlarni o‘rnatish yo‘li bilan chegaralanadi. Xo‘jalik tavakkallarini chegaralovchi bunday me’yor tizimiga ko‘yidagilarpi kiritish mumkin: a) tovarlarni sotib olish bo‘yicha birgana sherik bilan to‘zilgap tijorat bitimining maksimal hajmi; b) korxopadagi jami tovar zahiralarining maksimal miqdori; v) birgipa xaridorga beriladigan iste’molchilik kreditining maksimal miqdori; g) yuqori quvvatlilik shayushdagi aylanma aktivlarining minimal miql,ori; d) xo‘jalik aylanishda foydalanilayotgan qarzga olingap vosita- larning chegaraviy miqdori; ye) birgina tijorat bankiga qo‘yilgan depozit qo‘yilmasinin!' maksimal miqdori va boshqa. Xo‘jalik tavakkallarini ichki sug‘urtalash bo‘yicha tadbirlar guruhi savdo korxonasinish' rivojlanishida salbiy moliyaviy asoratlarni tugatishga qaratilgan. Savdo menejmentida xo‘jalik tavakkallari quyidagicha: Yuqoridagi rasmda savdo korxonasidagi xo‘jalik tavakkallarini ichki sug‘urtalash (o‘z-o‘zini sug‘urtalash) asosiy shakllari tasvirlangan

1. Mos keladigan «Tavakkalchilik uchun mukofot» hisobidan ro‘y berishi mumkin bo‘lgan moliyaviy yo‘qotishlarni kompensatsiyasini ta’minlash tavakkalsiz xo‘jalik operatsiyalarini ta’minlay oladigan utgtbu darajasidan yuqori bo‘lgan tavakkalli operatsiyalar bo‘yicha sheriklardan qo‘shimcha daromad xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha tavakkalchilik darajasini proporsiopal tarzda o‘sishi bilan borishi lozim. Bunday sharoitda xo‘jalik tavakkalini umumiy hajmini proporsional ravishda o‘sib boritpini emas, balki (3-koeffitsenti yordamida aniqlanadigai faqatgina tuzilmaviy tavakkalchiligini tavakkal uchui mukofot to‘lash lozim bo‘lganligi uchun uni yodsa saqlash lozim. Bupday bog‘likliknipg asosiii «bozorniig ishopchlilik chizig‘i» tashkil etadi. Ushbu bog‘liqpik xrafik ko‘rinishda berilgan. Yuqorida rasmda u bo‘yicha tuzilmaviy tavakkalchilik darajasidan kelib chiqqan holda xo‘jalik operatsiyasi bo‘yicha takakkalchilik uchun mukofot (qo‘shimcha daromad) miqdorini aniqdovchi bozorping ishonchlilik chizig‘i tasvirlangan. Uning tuzilmaviy tavakkalchiliganipg darajasini hisobga olish bilan xo‘jalik operatsiyasi bo‘yicha umumiy daromad quyidagi formula bo‘yicha hosoblanishi mumkin: D1 = D + (O‘D - D) x r Bu yerda: D1 - uning tuzilmaviy tavakkalchiligini hisobga olish bilan xo‘jalik operatsiyasi bo‘yicha umumiy daromad darajasi; D-tavakkalsiz xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha daromad darajasi; O‘D - xuddi shunga o‘xshash xo‘jalik opsratsiyalari bo‘yicha o‘rtacha

daromad darjasi r - apiq xo‘jalik operatsiyasi bo‘yicha tuzilmaviy tavakkalchilik darajasini tavsiflovchi betta-koeffitsent; Xo‘jalik operatsiyasi bo‘yicha tavakkal darajasi va kutilayotgan daromad darajasini taqqoslash apiq tuzilmaviy xo‘jalik tavakkalchi-liklarining qay darajada kompensatsiyalanishni aniqlashga imkon beradi. 2. Jarima choralari tizimi uisobidan ro‘y berishi mumkin bo‘lgan molilviy yo‘sotishlarni kompensatsiyalashni ta’minlash. O‘zaro xo‘jalik tavakkallarini ichki sug‘urtalashning eng keng tarqalgan shakllaridan birini ifodalaydi. U sheriklarini o‘z majburiyatlarini bo‘zganlik holatida pgartnomaga moliyaviy sanksiyalarning jarima, pepiya, omonot va boshqa shakllarining zaruriy shartlarda, ichki hisob-kitobi va kiritilishini nazarda tutadi. Jarima sanksiyalarining darajasi savdo korxonasining daromad ololmaslik, inflyatsiya, pulning kslgusi qiymatining pasayishi va xo‘jalik tavakkalchiliklarining boshqa salbiy oqibatlari bilan bogliq bo‘lgan moliyaviy yo‘qotipglarni butushshgicha kompensatsiyalashi lozim. 3. Moliyaviy yeositalarning bir sismini oldindan zauiralash o‘isobidan salbiy moliyaviy asoratlarni yengib o‘tkazishni ta’min-lash. Salbiy oqibatlarning o‘rnini to‘ldirigp, sheriklar zimmasiga yaqo‘yilishi mumkin bo‘lmagan savdo korxopasining ushbu operatsiyalari bo‘yicha xo‘jalik tavakkalchiliklariping ichki sug‘urtalashni ta’minlashga imkon beradi. Moliyaviy resurslarni bunday zahiralash quyidagi shakllarda amalga oshiriladi. a) savdo korxonasining zatsira (sugo‘rta) fondini shakllantirish. U qonunchilikning va korxonaning nizomi talablariga mos ravishda tuziladi. Uning shakllantirilishiga hisobot davrida korxona tomonidan olingan foyda summasining 5% dan kam bo‘lmagan miqdori yo‘naltiriladi;

b) matssadli zahira fopdlarini shakllantirish (masalap, baho tavakkalchiligipi sug‘urtalash uchun) tovarlarni keltusida qayta baholash fopdshsh shakllaptirilishi mumkin. Bunday fondlar ro‘yxati va ularga ajratmalar miqdori savdo korxonasining nizomi va boshqa ichkime’yoriy hujjatlarida qayd etiladi. v) alohida xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha budjetlarni ishlab chitsish sharoitida moliyaviy vositalarning zahira hajmlarini shakllaptirish vositalarni bunday zahiralash bgodjetining maxsus moddalari ko‘rinishida amalga oshiriladi. g) foydaiiig tatssimlanmagan ^oldigi. Upi savdo korxonasi alohida xo‘jalik operatsiyalarining salbiy moliyaviy asoratlarini tugatish maqsadlarida zaruriy holatlarda qo‘llanuvchi moliyaviy rssurslar zahirasi sifatida ko‘rish mumkin. Eng moddiy xo‘jalik resurslari tashqi sug‘urtalash yordamida sug‘urtalanadi. Bunday tavakkallarning sug‘urtaviy himoyasini sug‘urta-lashning vositalarini jalb qiluvchi va ulardan o‘zaro kelishilgan shart-sharoitlar yuzaga kelgan sharoitlarda ular tomonidan yo‘l qo‘yilgan yo‘qotishlarni qoplash uchun foydalanuvchi maxsus sugo‘rta kompaniyalari ta’minlaydilar. Savdo korxonasining xo‘jalik tavakkallarini tashqi sugo‘rtalash ikki asosiy shakllarda amalga oshiriladi-majburiy va ixtisriy majburiy sug‘urtalash. Savdo korxonasining asosiy itplab chiqarish fondlarini qamrab oladi. Joriy qonunchilikka mos ravishda savdo korxonasining ushbu ko‘rinishdaga sug‘urta bo‘yicha to‘lovlari, aylanish chegirtmalari tarkibi kiradi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ularning balans qiymati miqyosida majburiy tartibda sugo‘rtalanadi. Sug‘ur- talashning har bir obyekti uchun sugo‘rtalash summalarining minimal miqdorlari va sug‘urtalash tariflarining maksimal miqdoriniig xavf darajasini hisobga olish bilan aniqdanadi va xukumat tomonidan tasdikdaiadi. Bu sharoitda mipimal sug‘urtalash summasi su^rtalash obyektlarining qoldiq qiymati darajasida

belgalanadi. Xo‘jalik tavakkallarini ixtiyoriy sugo‘rtalash sug‘urta kompaniya-lari tomonidan keng miqyosda amalga oshiriladi. Savdo korxonasi tomonidan qo‘llanuvchi bunday suo‘rtalashping asosiy ko‘rinishlariga quyidagalar kiradi: Yuqoridagi rasmda savdo korxonasida xo‘jalik tavakkallarining tagpqi suruktalshshshng asosiy shakllari tavsiflangan. Savdo korxonasining ularning tapgqi sug‘urtalash bilan bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik tavakkallarini boshqarish jarayonida ularga to‘lapadigan sug‘urtalovchi miqdorlarni kelishiga asosiy e’tibor qaratshshshi lozim. Ushbu miqdor bir qator omillar yordamida aniqlanadi-sug‘urta summasi, umumiy davri, joriy sug‘urta tariflari bilai. Sugo‘rta gaartnomasida franksiz (sug‘urtalovchi tomonidan yo‘l qo‘yilgan, lekin suko‘rtaschi tomonidan kompensatsiyalangap zararning minimal qismi) miqdorini ham kelishib olishi lozim, agarda zarar miqsori fransiz miqdoridan olmasa, uping uchun sug‘urtachi ma’suliyatli o‘z zimmasiga olmasligi lekin u fransiz miqdoridan olib ketsa, butun zararni qoplashini bildiradi. So‘zsiz franshiza to‘lov summasini o‘zida qoldirgan holda sug‘urtalovchi frapshiza miqdoridan sug‘urta to‘lovi miqdoriga ta’sir qiladi. Savdo korxonasi xo‘jalik tavakkallarini tashqi sug‘urtalashni amalga oshirish sharoitida uning samaradorligani aniqlab oligpi lozim. Bunday sugo‘rtalashning samaradorligini hisoblash xo‘jalik tavakkallari darajasi ko‘rsatkichlarining, sug‘urta qoplash summasi va to‘langaa sug‘urta to‘lovlari summasipi o‘zaro taqqoslashga asoslangap xo‘jalik tavakkal-lariii tashqi sugo‘rtalashni amalga oshirishi quyidagi sharoitda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir.

RD - xo‘jalik tavakallarining rejasi; SK - sug‘urta kelishuvi bo‘yicha sug‘urtaviy qoplashning to‘liq summasi; Fs - so‘zsiz franshiza miqdori; ST - sug‘urtalashning butun davri uchun sugo‘rta to‘lovlarining summasi; Xo‘jalik tavakkalarini profilaktika qilishga va sugo‘rtalashning turli shakllaridan keng foydalanish noma’tadil iqtisodiy sharoitlarda va iste’molchilik bozorning tez-tez o‘zgarib tsrishi sharoitlarida sado korxonasining ro‘y berishi mumkin bo‘lgan moliyaviy yo‘qotishlari miqdorini sezilarli kamaytirish imkonini beradi. Tayanch iboralar: Xo‘jalik tavakkalchiligi, tasodifiy haloqat, tabiiy ofatlar, moddiy aktivlar, kapital yo‘qotilishi, tijorat tavakkalchiligi, baho tavakkalchiligi, inflyatsiya tavakkalchiligi, bozor tavakkalchiligi, ehtimollik darajasi, tavakkalchilikpi baholash, moliyaviy yo‘qotishlar, chegaraviy miqdor, oldini olish, sug‘urtalash, tavakkalchilikdan qochish, quvvatlilik darajasi, xedjerlagp, ptartnoma, fors-major, so‘zsiz franshiza, tashqi sug‘urtalash majburiy suo‘rtalash, ixtiyoriy sug‘urtalash.

Adabiyotlar: 1. . Бланк И.А. «Торговый менеджмент», «Украинско-финский институт менеджмента и бизнеса». Киев 1997 г. 2. Торговое дело: Экономика, маркетинг, организация. М.: Инфра- М, 2002, С.560 3. Том Хопкинс. Исскуство торговать. М.:2002, С.416 4. Петров П.В., Соломатин А.Н.Экономика товарного обращения. М.: Инфа-М, 2001, С.220 5. Поведение потребителя. Практикум. Минск. Новое знание, 2002, С.123 6. Коммерческо-посредническая деятельность на товарном рынке. Учебник под ред. Проф. А.В.Зверьянова. Екатеринбург,2002, С.560 7. Вергилес Э.В. Менеджмент (практические навыки): Учеб. пособие – М. 2004.-80с. 8. Воронина Э.М. Менеджмент предприятия и организации: Учебно-практ. пособ. - М.: 2004.-256 с. 9. Босчаева З. Н. Управление экономическим ростом. М.: ЗАО « Экономикс», 2004 10. www . edu . ru 11. www.economics.ru 12. www.torg.uz 13. www.uzbussines.unitech.uz

Похожие

Savdo korxonalari muomala harajatlarini boshqarish.

Savdo korxonalari rentabellik darajasini boshqarish va tahlil qilish.

Savdo korxonalarida foydani boshqarish.

Savdo korxonalarini daromadlarini boshqarish

Savdo korxonalarini daromadparini boshqarish