Sanoatda kadrlar va mehnatga haq to’lash - Экономика - Рефераты

Sanoatda kadrlar va mehnatga haq to’lash

Загружено в:

16.11.2022

Скачано:

0

Размер:

36.8603515625 KB

Sanoatda kadrlar va mehnatga haq to’lash Reja: 1. Kadrlar siyosati va uning sanoat taraqqiyotidagi roli 2. Kadrlar, ularning tarkibi 3. Kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yish 4. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash 5. Mehnat va unga haq to’lash.

1. Kadrlar siyosati va uning sanoat taraqqiyotidagi roli Sanoat taraqqiyotining muammolari umumiy majmuida uni xodimlar bilan ta’minlash masalasi, ularning manbalari, tayyorlash va qayta tayyorlash shakllarini hamda ulardan oqilona foydalanish masalalarini aniqlash alohida o’rin egallaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharotida sanoat korxona (firma) larni kadrlar (xodimlar) bilan ta’minlash va ulardan oqilona foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Xodimlar (kadrlar) o’zlarining bilimi va ilmi, mehnat malakasi, ishlab chiqarish tajribasi va ma’naviyati bilan ishlab chiqarish kuchlarining muhim unsuri hisoblanadi. Ular fan-texnika taraqqiyoti rivojining, mehnat unumdorligini oshirish, asosiy va aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash, mahsulot sifatini oshirishning va uning tannarxini pasaytirishning barcha sohalari, barcha tomonlarining samaradorligini belgilaydilar. Shu sababli ham «Hamma ishlarni kadrlar, hal qiladi» - degan mashhur qoida hozirgi kunda ham aslo o’z dolzarbligini yo’qotgani yo’q. Aksincha, bu asosiy fikr hukumatimiz qarorlarida o’z isbotini topmoqda. Sanoat ishlab chiqarishida nafaqat mehnat qurollari va mehnat buyumlari (ishlab chiqarish vositalari), balki kadrlar ham alohida ahamiyat kasb etadi. Aynan kadrlar ishlab chiqarishni boshqaradilar, joriy va istiqbolga tegishli rejalashtirishni va bashorat qilishni amalga oshiradilar, ishlab chiqarish vositalari va moliyaviy resurslarni harakatga keltiradilar. Kadrlarning bilimi, ilmi, kasbiy mahorati qanchalik yuqori bo’lsa, sanoat faoliyatining ishlab chiqarish – iqtisodiy parametrlari shunchalik yuksak bo’ladi. Demak, sanoat ishlab chiqarishining ahvoli, holati, rivoji uning kadrlar potensiali bilan belgilanadi. Shu yerda «potensial» atamasining ma’nosini tushuntirib o’tish kerak bo’ladi, chunki bu tushuncha bozor iqtisodiyoti sharotitida juda ko’p ishlatiladi. O’zbek tilining izohli lug’atida «potensial» so’zi lotincha «potentia» so’zidan olinganligi va imkoniyat, kuch-qudrat, yashirin imkoniyatlar ma’nolarini bildirishi ta’kidlangan. Odatda bu atamada mavjud bo’lgan va safarbar etilishi, harakatga

keltirilishi, ma’lum maqsadlarga erishish uchun foydalanilishi mumkin bo’lgan vositalar, zahiralar va manbalar ham izohlanishi mumkin. Kadrlar potensiali – bu mehnat zahirasi yoki imkoniyatidir. U jamiyat mehnat potensialining tarkibiy qismi hisoblanadi. Unda mehnat resurslarining umumiy soni va ularning tarkibi, ma’lumot darajasi, professional ko’nikmasi va ishlab chiqarishning u yoki bu sohasida mehnat qilish qobiliyati aks etadi 1 . Sanoat ishlab chiqarishining muvaffaqiyati pirovard natijada rahbar kadrlarning yetukligiga, bilim va ilmining darajasiga, ish malakasi hamda tashkilotchilik qobiliyatiga, ularni to’g’ri tanlash, joy-joyiga qo’yish va tarbiyalashga bog’liqdir. Davlat kadrlar siyosatini jamiyat hayotining barcha tomonlariga rahbarlik saviyasini oshirish bilan, iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotning barcha sohalarida jamoa tashkilotlarining rahbarlik rolini kuchaytirish bilan bevosita bog’laydi. Davlat va nodavlat tashkilotlari kadrlar bilan ishlashni muttasil nazorat qilib boradilar va mahalliy sharoitlarni hisobga olgan holda kadrlar masalasida davlat siyosatini amalga oshiradilar. Ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatining har qanday sohasida, shu jumladan, sanoat tarmog’ida ham natijalilik, samaradorlik ko’p jihatdan o’rta bo’g’in kadrlarga bog’liq. Ular rahbarlarning eng ko’p sonli kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishga hammadan yaqinroq turadilar. Shu boisdan respublikada o’rta bo’g’in kadrlarga alohida ahamiyat beriladi. Kadrlar siyosatining mazmuni, uni amalga oshirishda amal qilinadigan bir qator tamoyillar mustaqillikka erishilgandan keyin butunlay o’zgardi. Kadrlar ishining usullari, shakllari, bu ishga yondoshishning siyosiy va tashkiliy rahbarlik usullari haqidagi qoidalar qaytadan ishlab chiqildi. Ma’lumki, siyosat kishilar orqali yuritiladi. Har qanday tashkiliy masalalarni siyosatdan ajratish mumkin emas. Shu sababli, odatda xodimlarning ishchanlik va siyosiy xislatlariga; oshkoralikka va xodimlarni ochiq-oshkora tanlashga, rahbarlikning davomiyligiga rioya qilgan holda ularni o’zgartirib turishga; keksa 1 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.116.

va yosh kadrlarni qo’yib ishlatishga, kadrlarga ishonishga hamda ularga nisbatan qat’iy talabchan bo’lishga; davlatning asosiy vazifalari va xodimlarning shaxsiy qobiliyatlariga muvofiq tarzda kadrlarni joy-joyiga qo’yishga; ularning ajoyib fazilatlari va kamchiliklarini o’rganishga; xo’jalik va siyosiy rahbarlarning g’oyaviynazariy saviyasini muttasil oshirib borishga katta ahamiyat beriladi. Kadrlar siyosatining dolzarb muammolari Prezident asarlari va nutqlarida nazariy jihatdan chuqur mushohada etilgan va har taraflama asoslab berilgan. Kadrlar siyosati Oliy Majlis tomonidan ko’rib chiqiladi, ko’pgina qonun va qororlarda o’z ifodasini topadi. 1997 yilning avgust oyida «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi va ta’lim tizimining aniq strategiyasi yaratildi. Bu dasturning maqsadi – ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdir. Bu strategik fenomen mamlakatimizda ta’lim tizimini eng zamonaviy talab – ehtiyojlar asosida o’zgartirib yubordi. Davrimizning bu ulug’vor hujjati qabul qilingandan beri kadrlar tayyorlash borasida tub yangilanishlar yuz berdi. Lekin keyingi vaqtda bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan mutaxassislar yetishmayotganligi sezilib qoldi. Shu sababli Respublika Prezidenti va Oliy Majlis hamda Vazirlar Mahkamasi istiqlol, mustaqillik bilan hamkorlik qilishga rozi bo’lgan, tayyor turgan barcha mutaxassislarni ishga jalb eta oldi. Ayni bir vaqtda yoshlar orasidan rahbar kadrlarni izlash, tanlash, tayyorlash va tarbiyalash masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Mavjud xodimlardan g’oyat oqilona foydalanish manfaatlarini ko’zlab, ularni bir ish sohasidan boshqa ish sohasiga hamda bir hududdan boshqa bir hududga yuborish usulini keng qo’lladi. Mustaqillik yillarida iqtisodiyotning barcha sohalari uchun yuksak malakali kadrlar tayyorlash borasida juda katta ishlar amalga oshirildi. Milliy iqtisodiyotning, jumladan, sanoatning hal qiluvchi lavozimlariga rahbarlik

izlanuvchan, yangilikka intiluvchi, fidoyi, tafakkuri o’tkir, tashkilotchilik qobiliyati zo’r, o’z ishini yaxshi biladigan mutaxassislar qo’lida jamlangandir. O’zbekiston iqtisodiyotida 2004 yilda 10 millionga yaqin mutaxassis ishlagan bo’lsa, ulardan 3 millioni oliy ma’lumotli va 4,5 millioni o’rta maxsus ma’lumotli kishilar hisoblanadi. O’zbekiston iqtisodiyotida 2015 yilda 13 milliondan oshiq mutaxassis ishlagan bo’lsa, ulardan 4,4 millioni oliy ma’lumotli va 5,7 millioni o’rta maxsus ma’lumotli kishilar hisoblanadi 2 . Ushbu davrda sanoatda band bo’lganlar soni 1,7 millionga yaqin bo’lgan bo’lsa, ulardan 285 mingi oliy ma’lumotli va 730 mingi o’rta maxsus ma’lumotli kadrlar hisoblanadi Mamlakatimizda XXI asr kadrlari o’sib yetishmoqda, ular iqtisodiy, ijtimoiy va fan-texnika taraqqiyotining eng murakkab muammolarini hal etishga qodirdirlar. 2. Kadrlar, ularning tarkibi Kadrlar (xodimlar) – bu muayyan kasbni egallash bo’yicha tayyorgarlikni o’tgan, amaliy tajriba va mehnat ko’nikmasiga ega bo’lgan ishlab chiqarish sohasida ish bilan band bo’lgan kishilardir. Kadrlarga bo’lgan talabni aniqlash, ularni tayyorlash va qayta tayyorlash, ulardan oqilona foydalanish, kadrlarning mehnati bo’yicha rejalashtirish va hisobga olish va boshqa yo’nalishlar bilan mujassamlashtirish uchun xodimlarni guruhlarga ajratish kerak bo’ladi, ya’ni tasniflash zarur. Sanoat xodimlari quyidagicha tasniflanadi: 1. Ishlab chiqarish jarayonida bajaradigan funksiyalariga binoan personal oltita kategoriyaga bo’linadi: ishchilar (asosiy va yordamchi), muhandis-texnik xodimlar, xizmatchilar, kichik xizmat ko’rsatuvchi personal, shogirdlar, qorovullar. 2. Faoliyat turining xarakteriga binoan xodimni u yoki bu kategoriyaga kiritishga uning ma’lumoti emas, balki egallab turgan lavozimi asos bo’la oladi. 2 Muallif tomonidan Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Давлат статистика қўмитаси. Тошкент 2016, 27, 29, 30, 34 бетлар yordamida hisoblab chiqilgan. 39 O’sha yerda.

3. Texnologik jarayonda ishchilarning ishtiroki tamoyili bo’yicha: mahsulot ishlab chiqarishda ishtiroki bo’yicha ishchilar asosiy va qo’shimcha ishchilarga bo’linishadi, muhandis-texnik xodimlar esa – rahbarlar, mutaxassislar va texnik ijrochilarga bo’linishadi. 4. Ishlash muddati bo’yicha: doimiy, mavsumiy va vaqtinchalik xodimlarga bo’linadi. Moddiy ishlab chiqarishning barcha xodimlari ikki guruhga bo’linadi: 1) asosiy faoliyatda band bo’lgan personal (sanoat-ishlab chiqarish personali) 2) asosiy bo’lmagan faoliyatda band bo’lgan personal yoki boshqa personal: ushbu kategoriyaga korxona tarkibiga kiruvchi nosanoat tashkilotlarining personali kiradi. Ishlab chiqarish tarkibi o’ta murakkab bo’lgan sharoitlarda mehnat xarajatlarini aniq hisobga olish va boshqarish imkoniyatlari cheklangan bo’ladi. Shu sababdan, ishchi-xodimlarni asosiy mahsulot ishlab chiqarishda ishtiroki darajasidan kelib chiqib 5 guruhga bo’linadi: 1. “A” kategoriyasi - korxona ishlab chiqarishining asosiy maqsadi bo’lgan mahsulotni bevosita ishlab chiqarishda qatnashuvchi ishlab chiqarish ishchilari. 2. “B” kategoriyasi – “A” kategoriyasi ishchilarining ish joylariga bevosita xizmat ko’rsatuvchi yordamchi ishchilar. Ularga – sozlovchilar, nazoratchilar, kranchilar, ishlarni taqsimlovchilar va bevosita ishlab chiqarish uchastkalarida band bo’lgan yordamchi ishchilar. 3. “Ca” kategoriyasi – mehnat vositalari (instrument, jihozlar, texnologik uskunalar) ni yaratish, ta’mirlash va ularga xizmat ko’rsatish bilan band bo’lgan ishchilar. 4. “Cb” kategoriyasi – “B” kategoriyasidagi ishchilarning ishlarida band bo’lgan ishchilar, lekin “Ca” kategoriyasi ishchilarining ish o’rinlariga bevosita xizmat ko’rsatuvchilar.

5. “D” kategoriyasi – umumzavod xizmatlari (laboratoriya, aloqa va boshq.) ishchilari. Tarmoq va korxona faoliyatini rejalashtirish va tahlil etishda, ayniqsa mehnat unumdorligini hisoblash, o’rtacha ish haqini aniqlash, kadrlar qo’nimsizligini aniqlash uchun xodimlarning o’rtacha soni ko’rsatkichi ko’p ishlatiladi. Kadrlar salohiyatini miqdoriy baholash bilan birgalikda ularni sifat jihatdan ham tavsiflash kerak bo’ladi. Bu jihatlar xodimlarning professional va malakaviy fazilatlari bilan belgilanadi. Bu borada, birinchi o’rinda «mutaxassislik», «ixtisoslik», «malaka» degan tushunchalar yuzaga keladi. Mutaxassislik – bu ma’lum bir yoki bir necha turdagi ishlarni amalga oshirish uchun insonga zarur bo’lgan bilimlar va malakalar yig’indisi. Masalan, iqtisodchi, marketolog, vositachi, moliyachi, buxgalter, yoki texnika sohasida – muhandis, mexanik, energetik va h.k. Ixtisos – insonning hosil qilgan bilimlar va amaliy ko’nikmalari majmui. Ixtisos kishiga hayotning moddiy va ma’naviy sohasida muayyan ishni bajarish imkoniyatini beradi. Malaka – biron bir mutaxassislik va ixtisoslik bo’yicha murakkab ishni bajarish uchun zarur bo’lgan bilim va ilm hamda mehnat ko’nikmasining darajasidir. Kadrlarning malaka darajasini baholash uchun o’rtacha koeffitsiyent va o’rtacha tarif koeffitsiyenti razryadi belgilanadi. Yangidan-yangi ishlab chiqarish sohalari vujudga kelishi, fan va texnikaning rivoji, ish, shu jumladan, bir texnologik jarayonning boshqa jarayonga almashinishi bilan boshqaruv, rejalashtirish, tashkil etish, takomillashuvi bilan yangi mutaxassisliklar kasb va ixtisoslar yuzaga keladi, eskirganlari barham topadi. Kadrlar ilmini o’rganish nazariyasida «Kadrlar tuzilmasi» degan tushuncha mavjud. Masalan, korxona xodimlari umumiy sonini 100 foiz deb olsak, ishchilar 75 foizni, muhandis-texnik xodimlar 12 foizni, xizmatchilar 8 foizni, boshqa xodimlar esa 5 foizni tashkil etishi mumkin. Bu misoldan ko’rinib turibdiki,

xodimlar kategoriyalari, ya’ni ularning tarkibiy qismlari o’rtasidagi nisbat ularning tuzilmasini ifodalaydi. Kadrlar tarkibi faqat korxonalarda emas, balki tarmoqlarda ham birbiridan farq qilishi mumkin. Bu tarmoqning murakkabliligiga, korxona (firma)ning katta- kichikligiga, ularning texnikaviy va texnologik jihatdan qurollanganligiga, ishchi- xizmatchilarning bilimi va ilm darajasiga va mehnat ko’nikmasiga, sohaning hamkorlik munosabatlari rivojlanganligiga va boshqa bir qator xususiyatlarga bog’liq. 3. Kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yish Kadrlarni tanlash, ularni joy-joyiga qo’yish, ulardan oqilona foydalanish va tarbiyalash masalasi kadrlar siyosatining, umumiy iqtisodiyotning, shu jumladan, makro- va mikroiqtisodiyotning eng muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Shu sababli O’zbekiston Respublikasi qonunlarida, Vazirlar Mahkamasining qarorlarida bu masalaga alohida e’tibor berilgan. Kadrlarni tanlashda, ularni joy-joyiga qo’yish, foydalanish va tarbiyalash borasida quyidagi tamoyillarga alohida e’tibor berish kerak: - aql-idrok, did va farosat; - qat’iylik, matonatlilik, muhimlik, o’z vazifasiga puxtalik; - rahbarlik sohasini juda yaxshi bilish; - o’z eliga, yurtiga, Vataniga sadoqatli bo’lish. Kadrlar siyosatining eng muhim masalalaridan biri ularni attestatsiya qilish masalasidir. Kadrlar attestatsiyasi – bu xodimlarning malakasini bilim va ko’nikmalarining darajasini, faoliyatining samaradorligini, ishdagi, xizmatdagi va boshqa sohalardagi fazilatlari, egallab turgan lavozimiga to’g’ri kelishi yoki kelmasligini aniqlab olish bo’yicha bajariladigan jarayon va ish tartibidir. Attestatsiya ishining ahamiyati nimadan iborat? Kadrlar attestatsiyasi xodimlarning sifat tarkibini yaxshilash, ularni oqilona joy-joyiga qo’yish, xodimlarni topshirilgan ish uchun javobgarligini kuchaytirishga

qaratiladi. Attestatsiya xodimlarni egallab turgan lavozimlariga qanchalik munosib ekanligini aniqlashning asosiy vositasi sifatida xizmat qiladi. Kadrlar attestatsiyasi vaqti-vaqti bilan har yili yoki ikki-uch yilda bir marta ham o’tkazilishi mumkin. Respublikada bozor iqtisodiyoti davrida kadrlar tayyorlash borasida bir qator yangi talablar yuzaga keldi. Ular ichida eng muhimlari quyidagilardan iborat: - ijtimoiy-psixologik diagnostika; - kadrlarni boshqarish tizimini axborot bilan ta’minlash; - bandlikni boshqarish; - zaruriy bo’sh lavozimlarga nomzodlar tanlash; - kadrlar salohiyati va xodimlarga bo’lgan ehtiyojlarni tahlil etish; - kadrlar marketingini belgilash; - xizmat martabasini rejalashtirish va nazorat qilish; - xodimlarning kasbiy va psixologik moslashuvi, ko’nikishi; - mehnat- huquqiy munosabatlar masalalari; - mehnat etikasi va estetikasi. Agar ma’muriy – buyruqbozlik tizimi sharoitida bu mezon va vazifalarga ikkinchi darajali deb qaralgan bo’lsa, bozor munosabatlari sharoitida ular birinchi o’ringa chiqarildi. Bu mezon va vazifalarga e’tibor berish sanoat taraqqiyotining barqaror va izchil rivojlanishiga katta imkoniyatlar yaratib beradi. Boshqaruvning barcha darajalarida inson rolining ortib borishi, iqtisodiyotda, shu jumladan, sanoatda keng qamrovli tarkibiy o’zgarishlar sodir bo’lishi va raqobat darajasining o’sishi kadrlarning boshqarishga yondoshuvini o’zgartirishni taqozo etadi. Bunday yondoshuvlar quyidagilardan iborat: - xodimlarning samarali ishlashlarini, faoliyat ko’rsatishlarini tashkil etish; - lavozimlar darajasini optimallashtirish, zaruriy mahorat va malakalar tizimini yaratish; - ishlab chiqarish madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish; - institutsional maqsadlarga erishish; - o’z jamoa va o’z xodimlarining manfaat va ehtiyojlarini to’laroq qondirish.

4. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash Sanoatda kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash mutaxassislarning bilim va ilm darajasini yuqoriga ko’tarish, kasb mahorati va ko’nikmalarini yangilash hamda chuqurlashtirishga qaratilgan. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tarmoq va korxonalarda bu borada olib borilgan faoliyat natijalariga ko’ra davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi guvohnoma yoki sertifikat topshiriladi. Sanoatda kadrlar malakasini oshirish hamda ularni qayta tayyorlash tizimini tashkil etish va rivojlantirish uchun quyidagilar zarur: - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tizimi faoliyatida yangicha tarkib, mazmun hamda bu tizimni boshqarishni shakllantirish; - yuqori malakali o’qituvchi-mutaxassis kadrlar tayyorlash va sohani ular bilan to’ldirib borishni ta’minlash; - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tizimining bu sohada raqobatga asoslangan muhitini shakllantirish va samarali faoliyat olib borishni ta’minlovchi normativ bazasini yaratish; - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ta’lim muassasalarini davlat attestatsiyasi va akkreditatsiyasidan o’tkazish tizimini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish; - iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlari, mulkchilikning turli shaklidagi tashkilot va muassasalarning talab-ehtiyojlariga muvofiq kadrlar va mutaxassislarni ildam qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni ta’minlovchi davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish va rivojlantirishga ko’maklashish; - professional treningning ilg’or texnologiya va uskunalarini, shuningdek, murakkab, fan yutuqlarini talab qiluvchi texnologiya jarayonlari imitatorlarini ishlab chiqish, yaratish va amaliy o’zlashtirib olish. Kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimida xalqaro hamkorlik alohida ahamiyat kasb etadi. Bu muammoni hal etish uchun hamkorlikning xalqaro- xuquqiy bazasi yaratilishi, uning ustuvor yo’nalishlari ro’yobga chiqishi, xalqaro

ta’lim tizimlari rivojlantirilishi, mutaxassislar almashishi kengayishi kerak. Bu boradagi milliy hujjatlar xalqaro miqyosda e’tirof etilishi, investitsiyalarning keng jalb qilinishi borasidagi faoliyat kuchaytirilishi kerak. 5 Mehnat va unga haq to’lash Mehnat – har bir shaxs va umuman jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo’ladigan moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish sohasidagi maqsadga muvofiq faoliyatdir. Moddiy ishlab chiqarish jarayonini tadqiq qilish asosida shunday fikrga kelish mumkinki, mehnat avvalo, inson bilan tabiat o’rtasidagi sodir bo’ladigan shunday jarayonki, unda inson o’z faoliyati bilan o’zi va tabiat o’rtasidagi moddalar almashinuvini bevosita ifodalaydi, tartibga soladi va nazorat qiladi. Mehnat jarayonining oddiy jihatlariga uning maqsadga muvofiqligi, mehnat buyumi va mehnat vositalarini kiritish qabul qilingan. Mehnat buyumlari va ishlab chiqarish qurollari jonli mehnat jarayoniga kiritilmasa ular o’z o’zidan faoliyat ko’rsata olmaydi. Jonli mehnat esa hamisha faqat kishilarning tabiatga munosabatidan iborat bo’libgina qolmay, shu bilan birga, jarayon qatnashchilari o’rtasidagi munosabatdan iborat. Mehnat munosabatlarini yo’lga qo’yish sharoitida mehnatga haq to’lashning tashkiliy tizimi yuzaga keladi. Mehnatga haq to’lashni tashkil etishda ish beruvchilar bilan uni amalga oshiruvchilar, ya’ni xodimlar manfaatlari e’tiborga olinadi. Bu yerda shuni ta’kidlash zarurki, bozor munosabatlariga o’tishda tomonlar mehnatga haq to’lash masalalarini hal etishda teng huquqlariga ega bo’lishlari lozimligi shak-shubhasizdir. Korxona ma’muriyati (yoki mulkdorning vakili) bilan xodimlar manfaatlarini himoya qiluvchi kasaba uyushmalari o’rtasida tuzilgan jamoa shartnomalari mehnat munosabatlarini tartibga solishning, shu jumladan, mehnatga haq to’lash masalalarini tartibga solishning huquqiy amaliy va birdan-bir ta’sirchan shakliga aylanadi. Bozor sharoitida, ayniqsa o’tish davrida, taqsimlash munosabatlari, davlatning tartibga solish yo’nalishlari va xususiyati o’zgarib boradi,

ma’muriyatchilik andozalariga barham beruvchi yangi boshqaruv shakllari paydo bo’ladi. Korxonalar darajasini tartibga solish jarayonlariga yangi talablar qo’yiladi. Davlatning aralashuvi daromadlarni taqsimlash shartsharoitlari va tamoyillariga rioya qilishni aniqlash, tahlil etish va ta’minlash uchun zarurdir. Taqsimlash munosabatlarining davlat yo’li bilan tartibga solinishining asosi mehnat sohasidagi qonunlar va bitimlar, soliq tizimida yakka daromadlarning o’sishi bilan inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashdan iborat bo’lishi lozim. Davlatning ishtirokisiz insonga daromadni kafolatlab bo’lmaydi, bu daromad unga korxonaning iqtisodiy faoliyatidan qat’iy nazar munosib hayot kechirishni ta’minlaydi. Davlatning funksiyasiga, bundan tashqari, aholining kam ta’minlangan qatlamlari daromadlarini oshirishni kiritish zarur, bu narsa ish kuchini normal darajada takror hosil qilish uchun, mehnat resurslarini maqbul tarzda taqsimlashni ta’min etish, ijtimoiy keskinlikni yumshatish va hokazolar uchun kerak bo’ladi. Davlat ish kuchini takror hosil qilish ishtirokchisi bo’lganligi sababli taklif etilgan ish kuchining ko’proq qismini o’ziga qabul qiladi, uning tadbirkorlar talabiga javob berishiga intiladi. Ish haqining mohiyati uning ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlari bo’lgan mahsulot ishlab chiqarish, uni taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishda bajaradigan funksiyalarida namoyon bo’ladi. 1. Takror hosil qilish funksiyasi. U xodimlarni, shuningdek, ularning oila a’zolari ish kuchini takror hosil qilish, avlodlarni qayta ko’paytirish uchun zarur bo’lgan hayotiy ne’matlar bilan ta’minlashdan iborat. Unda ehtiyojlarning ortib borishidan iborat iqtisodiy qonun o’z ifodasini topadi. Mazkur funksiya ish haqining davlat tomonidan tartibga solinishi xususiyatlari, ish haqining ish kuchini takror hosil qilishni ta’min etadigan miqdorini qonuniy darajada belgilash bilan mustahkam bog’liqdir. 2. Rag’batlantiruvchi funksiya. Uning mohiyati xodimning ish haqi uning quyidagi mehnat hissasiga, korxonaning ishlab chiqarish xo’jalik faoliyati natijalariga bog’liqligini belgilashdan iborat bo’lib, bunda ko’rsatib o’tilgan

bog’liqlik xodimni o’z mehnati natijalarini doimiy ravishda yaxshilab borishga qiziqtirishi lozim. 3. O’lchov - taqsimlash funksiyasi. Bu funksiya istemol fondlarini yollanma xodim bilan ishlab chiqarish vositalari egasi o’rtasida taqsimlash vaqtida jonli mehnat o’lchovini aks ettirish uchun mo’ljallangan. Ish haqi vositasida ishlab chiqarish jarayoni har bir ishtirokchisining mehnat hissasigi muvofiq uning iste’mol fondidagi alohida ulushi aniqlanadi. 4. Resurslarni joylashtirish funksiyasi. Mazkur funksiyaning hozirgi vaqtdagi ahamiyati jiddiy ravishda oshib bormoqda. Uning mohiyati mehnat resursurslarini mintaqalar, iqtisodiyot tarmoqlari va korxonalar bo’yicha qulay ravishda joylashtirishdan iboratdir. Mehnat resurslarini joylashtirish sohasidagi davlat boshqaruvi eng kam darajaga keltirilgan sharoitda, mehnat bozorining samarali faoliyat ko’rsatishini shakllantirish faqat har bir yollanma xodimda o’z mehnatini sarflash joyini tanlashda erkinlik bo’lgan taqdirdagina turmush darajasini oshirishga intilish, ish topish maqsadida uni boshqasi bilan almashtirishni taqozo qiladi, bu ish esa uning ehtiyojlarini eng ko’p darajada qondirishi lozim. 5. Aholining to’lovga qobiliyatli talabini shakllantirish funksiyasi. Bu funksiyaning vazifasi to’lovga qobiliyatli talabni muvofiqlashtirishdir, bunday talab deganda xaridorlarning pul mablag’lari bilan ta’minlangan ehtiyojlarining namoyon bo’lish shakli tushuniladi, shuningdek, iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish nazarda tutiladi. To’lovga qobiliyatli talab ikki asosiy omil – jamiyatning ehtiyojlari va daromadlari ta’sirida shakllanadi va bozor sharoitida ish haqi yordamida tovarni taklif qilish bilan talab o’rtasida zarur mutanosiblik o’rnatishga yordam beradi. Yuqorida aytib o’tilgan funksiyalarni amalga oshirish uchun quyidagi eng muhim tamoyillarga rioya qilinishi zarur. 1. Ishlab chiqarish va mehnat samaradorligi yuksalib borgan sari real ish haqining ortib borishi. Bu tamoyil ehtiyojlarning ortishi obyektiv iqtisodiy qonunning amal qilishi bilan bog’liq bo’lib, mazkur qonunga muvofiq

ehtiyojlarning yanada to’laroq qondirilishi faqat o’z mehnati uchun ko’proq miqdorda moddiy ne’matlar va xizmatlarga ega bo’lishi imkoniyatlari kengaygan sharoitdagina real bo’ladi. Biroq bunday imkoniyat ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan mehnat samaradorligining bog’lanishini taqozo etadi. Bunday bog’lanishning yo’qligi esa, bir tomondan, ishlab topilmagan pulning berilishiga, demak, inflyatsiyaga, olingan nominal ish haqining ta’min etilishiga va real ish haqining pasayishiga olib kelishi, ikkinchi tomondan esa, pasaytirilgan, mehnat hissasining samaradorligiga mos kelmaydigan nominal ish haqining to’lanishiga olib kelishi mumkin. Natijada xodimlarning ortib borayotgan ehtiyojlarini qondirish imkoniyati va ish haqinig ko’payish imkoniyati mavjud bo’lmaydi. 2. Mehnat unumdorligi o’sishini o’rtacha ish haqining o’sish sur’atlaridan ilgarilovchi sur’atlarini ta’minlash, (yoki mahsulot ishlab chiqarish hajmlari sur’atining iste’mol fondlari o’sishi sur’atlaridan ortib ketishi). Bu tamoyilning mohiyati – ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish asosida mehnat daromadlarini maksimal (eng ko’p) darajaga yetkazishdan iborat. Bu tamoyilga rioya qilinishi jamg’arish jarayonining, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning uzluksizligini taqozo etadi va korxonaning rivojlanishi hamda ravnaq topishining zarur sharti hisoblanadi. Mazkur tamoyilning buzilishi tovarlar bilan ta’min etilmagan pulning to’lanishiga, uning qadrsizlanishiga, mamlakat iqtisodiyotida turg’unlik holatlarining avj olishiga olib keladi. Muayyan korxona sharoitida bu ishlab chiqarish vositalarini yangilash jarayonining sekin asta susayib borishi, ulardan eng istiqbollilarini ishlab chiqarish va sotib olish mo’ljalining yo’qligi hamda buning natijasi sifatida raqobat qiluvchi firmalar o’rtasida kamroq sifatli mahsulotga bo’lgan talabning pasayishidir. 3. Xodimning korxona faoliyati natijalariga qo’shgan mehnat hissasiga, mehnat mazmuni va sharoitlariga, korxona joylashgan mintaqaga, uning qaysi tarmoqqa mansubligiga qarab ish haqini tabaqalashtirish. Mazkur tamoyil xodimning o’z mehnat malakasidan, mahsulotning yuqori sifatli bo’lishini ta’minlashdan moddiy manfaatdorligini kuchaytirish zarurligiga asoslangan. Bunda ish kuchini takror hosil qilish uchun zarur bo’lgan moddiy ne’matlar

miqdoridagi, mehnatning turli sharoitlaridagi geografik va iqlim sharoitlaridagi tafovutlar hisobga olinishi lozim. 4. Barobar (teng) mehnat uchun barobar haq to’lash. Bozor sharoitida bu tamoyilni ishlovchining jinsi, yoshi, milliy mansubligi va hokazolarga qarab uning mehnatiga haq to’lashda kamsitishiga yo’l qo’ymaslikdir. Buni korxona yoki firma ichidagi taqsimotda adolat tamoyiliga rioya etish deb tushunish kerak. U bir xildagi mehnatga bir xil haq to’lash orqali bir xil baholashni nazarda tutadi. 5. Mehnatga haq to’lashni davlat yo’li bilan boshqarish va tartibga solib turish. 6. Mehnat bozorining ta’sirini hisobga olish. Mehnat bozorida ham davlat va xususiy kompaniyalarda ham uyushmagan sektordagi ish haqi keng namoyon etilgan bo’lib, ulardagi ish kuchi kasaba uyushmalari bilan qamrab olinmagan va mehnatga haq to’lash to’la-to’kis ma’muriyat tomonidan belgilanadi. Mehnat bozori – bu shunday bir sohaki, u yerda pirovard natijada mehnatning har xil turlariga baho berish tarkib topadi. Har bir xodimning mehnatiga to’lanadigan ish haqi uning mehnat bozoridagi mavqei bilan mustahkam bog’liq bo’lib, mazkur bozordagi vaziyat va bundan tashqari, bandlilik imkoniyatini ham belgilab beradi. 7. Mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlarining oddiyligi, mantiqiyligi va qulayligi mehnatga haq to’lash tizimlarining mohiyati haqida keng xabardor bo’lishni ta’minlaydi. Xodimda ish haqi haqida tushunarli va batafsil axborot mavjud bo’lgandagina u jon-dili bilan berilib mehnat qiladi. Xodimlar qanday holatda ish haqining miqdori, ya’ni o’z moddiy farovonliklari darajasi oshishini aniq tassavur qilishlari lozim. Ish haqini tashkil etish tamoyillarini ularni amalga oshirishga qaratilgan funksiyalarga muvofiq tasniflash maqsadga muvofiqdir. Har bir tamoyil faqat bitta funksiya bilan emas, balki bir qancha funksiyalar bilan bog’langan. Shunday bo’lsa ham asosiy funksiyani ajratib ko’rsatish mumkin. Har bir tamoyil birinchi navbatda ana shu funksiyani bajarishga qaratiladi.

Ish haqini tashkil etishning qayta qurilishi bozor talablariga muvofiq quyidagi vazifalarni hal etishni nazarda tutadi: - har bir xodimning o’z mehnati samaradorligi rezervlarini aniqlash va foydalanishdan manfaatdorligini oshirish, ishlamasdan pul mablag’lariga ega bo’lish imkoniyatlariga barham berish; - mehnatga haq to’lashda tekischilik hollarini bartaraf etish, ish haqining ham yakka tartibdagi, ham jamoa mehnati natijalariga bevosita bog’liqligiga erishish; - turli toifadagi va kasb-malakali guruhlariga mansub bo’lgan xodimlar mehnatga haq to’lash nisbatlarini optimallashtirish, bunda bajariladigan ishlarning murakkabligini, kasblarning noyobligini e’tiborga oladigan mehnat sharoitlari, shuningdek, pirovard natijalarga erishishga intilayotgan turli xodimlar guruhlari va ishlab chiqarish raqobatbardoshligining ta’sirini hisobga olishni nazarda tutadi. Sanoat ishlab chiqarishida mehnatga haq to’lashni tartibga solish sohasidagi amaliy qadamlar haqida gapirganda, shuni qayd qilib o’tish kerakki, xodimlarning turli toifalari mehnatiga haq to’lash darajalarini tabaqalashtirish uchun yagona tarif stavkasi (YaTS) ishlab chiqilgan va joriy etilgan bo’lib, u bir xil murakkablikdagi ish uchun barobar haq to’lash imkonini beradi. Mehnatga haq to’lashni davlat yo’li bilan tartibga solish kam ta’minlangan, oz ish haqi oladigan xodimlarning ijtimoiy himoya qilinishini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar asosida ish haqining eng kam miqdorini belgilaydi. Sanoat sohasida ish haqini tashkil etishda yagona tarif setkasi asosida asosiy ish haqini shakllantirish usulini yoki mehnatga haq to’lashning tarifsiz tizimini tanlash muhimdir. Yagona tarif setkasi ustuvor bo’lib, undan foydalanganda xodimlar ish haqini yanada obyektivroq tabaqalashtirishga erishiladi. Biroq iqtisodiy ahvol doimiy ravishda o’zgarib turishi sababli korxonalarda ko’pincha tarif stavkalarni o’zgartirishga to’g’ri keladi, bu esa katta mehnat xarajatlariga olib keladi. Mehnatga haq to’lashning tarifsiz tizimi ish haqini korxona ishining haqiqiy natijalariga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq qilib qo’yadi. Ish haqini hisoblash esa kamroq mehnat talab qiladi, lekin bu faqat kichikroq korxonalarga taalluqlidir.

Ish haqini tashkil etish iqtisodiy samaradorlikning mezoni sifatida xo’jalik hisobi daromadining ish haqi fondiga nisbatan ustuvor o’sishi hisoblanadi. Bunday ustuvor o’sish ta’minlanmagan hollarda sabablarni sinchiklab tahlil qilish, foydani ko’paytirishga qaratilgan yoki mehnatga to’lanadigan xarajatlarni qisqartirishga qaratilgan qo’shimcha tadbirlarni ishlab chiqish zarur bo’ladi. Hozirgi sharoitda sanoatda ish haqini to’g’ri tashkil etishga uning asosiy elementi bo’lgan mehnatni normalash asosida erishish mumkin, u mehnat xarajatlari hajmi bilan unga to’lanadigan haq o’rtasidagi muvofiqlikni o’rnatish imkonini beradi. Mehnatni normalashni takomillashtirish sohasidagi ishlar normalarning sifatini oshirishga va avvalo mehnatning barcha turlari hamda xodimlarning barcha guruhlari uchun baravar jiddiyligiga, qizg’inlikni ta’minlashga qaratiladi. Turli ishlab chiqarish uchastkalarida normalarning baravar jiddiyligiga, mehnat jarayonining ayrim elementlariga miqdoriy ahamiyati bo’yicha teng yoki yaqin jiddiylik koeffitsiyentlarini o’rnatish hisobiga yoki mehnat intensivligining normalardagi muayyan darajasini hisobga olish yo’li bilan erishiladi. Normalarning baravar jiddiyligi ishlab chiqarishning turli bosqichlarida mehnatning bir xildagi intensivligini nazarda tutadi. Shu munosabat bilan birinchi miqdor ish sur’atlari va bandlik vaqtini hisobga olgan holda belgilanishi mumkin. J=Ks*Kb bu yerda J -mehnat intensivligi, Ks -ish sur’ati koeffitsiyenti, Kb -bandlik vaqti koeffitsiyenti. Ish sur’ati koeffitsiyenti haqiqiy ish sur’atining jismoniy jihatdan maqbul bo’lgan narsaga munosabatini, bandlik koeffitsiyenti esa smenadagi haqiqiy bandlik vaqtining smena uzunligi muayyan foizga teng bo’lgan shartli hisoblash darajasiga munosabatini bildiradi. Agar mazkur ish o’rnidagi mehnat intensivligi normativdagi intensivlikdan farq qilsa, u holda uni pasaytirish yoki oshirish, xususan, mehnat normasini o’zgartirish choralarini amalga oshirish kerak bo’ladi.

Mutaxassislar va xizmatchilar mehnatini, shuningdek, xodimlarning ayrim toifalari mehnatini normalashni yaxshilashda ularni ish bilan ta’minlanish darajasini, vazifalarning oqilona taqsimlanishini, boshqaruv tuzilmasini takomillashtirishni va hozirgi zamon texnikaviy vositalarini joriy etishni tahlil qilish asosida amalga oshirish lozim. Boshqaruvning ortiqcha bo’g’inlarini qisqartirish va tartibga solishda yordamchi xizmat ko’rsatuvchi va boshqaruv xodimlari sonini qisqartirish yuzasidan ish olib borish zarur. Har bir mutaxassisga ish reglamentini belgilab berish uning yil davomida kundalik ish bilan to’liq band bo’lishini ta’minlaydi. Reglament qoidalari aniq ravshan bo’lishi, mutaxassisning mazkur ish o’rnidagi, ushbu lavozimdagi va tegishli malaka kategoriyasidagi ishining o’ziga xos tomonlarini aks ettirishi lozim. Sanoat korxonalarining yangi tuzilmasini va uni boshqarish tizimlarini, xodimlar lavozimlari nomlarini ular haqiqatdan bajaradigan funksiyalarga muvofiq ravishda aniqlash sohasidagi ishlar yakunida shtat jadvalini tuzib chiqish uchun talab qilinadigan rahbarlar, mutaxassislar ishga olinadi. Bozor munosabatlarining shakllanishi sharoitida ish haqini tashkil etish masalalarini mustaqil hal qilish huquqiga ega bo’lgan korxonalar turli andoza va yondashuvlardan foydalanadilar. Biroq bu sohadagi xorijiy tajriba, mamlakatimizda mehnatga haq to’lash sohasidagi firmalar ichki andozalari to’g’risidagi ma’lumotlar banki mavjud emas. Bu bank faqat endigina shakllanib kelmoqda, mehnat va ish haqini tashkil etish bo’limining xodimlari odatda o’z korxonalarida mehnatga haq to’lashning eng maqbul andozalarini tanlash uchun yetarli bilimga ega bo’lishlari zarur. Ana shu sabablarga ko’ra ko’pchilik korxonalar, ayniqsa, o’rta va yirik korxonalar an’anaviy tarif tizimidan foydalanmoqda. Bunday korxonalarda mehnatga haq to’lashni tashkil etishning asosiy elementlari mehnatni normalash, tarif tizimi, ish haqining shakllari va tizimlaridir. Mehnatni normalash - bu ilmiy asoslangan mehnat xarajatlari va uning natijalarini vaqt normalari, soni, xizmat ko’rsatishning boshqarilishi, mahsulot ishlab chiqarishning normalarini aniqlashdir. Mehnatni normalash amalga

oshirilmasa mehnat miqdorini, har bir xodimning umumiy natijalarga qo’shgan alohida hissasini hisobga olib bo’lmaydi. Ish haqining shakllari va tizimlari – bu mehnatning miqdor natijalari va sifatiga (uning murakkabligi, intensivligi, shart- sharoitlariga) bog’liq ravishda ish haqini belgilash mexanizmidir. Tarif tizimi turli normativ materiallar majmuidan iborat bo’lib, ular yordamida korxonadagi xodimlar ish haqi darajasi ularning malakasi, ishlarning murakkabligi, mehnat sharoitlari, korxonalarning geografik joyi va boshqa tarmoq xususiyatlariga qarab belgilanadi. Tarif tizimining asosiy elementlariga tarif setkalari, tarif stavkalari, tarif-malaka ma’lumotnomalari, lavozim maoshlari, xizmatchilar lavozimlarining tarif ma’lumotnomalari, tarif stavkalariga ustama va qo’shimcha haqlar, ish haqiga doir mintaqaviy malaka koeffitsiyentlari kiradi. Tarif stavkalari – razryadlar shkalasidan iborat bo’lib, ularning har biriga o’z tarif koeffitsiyenti berilgan va har qanday razryadning tarif stavkasi birinchi razryaddan necha marta ko’pligini ko’rsatib turadi. Birinchi razryadning tarif koeffitsiyenti birga tengdir. Razryadlar miqdori va ularga tegishli tarif koeffitsentlarining miqdori korxonalarda tuziladigan jamoa shartnomasida belgilanadi. Jamoa shartnomasi tarif bitimi asosida ishlab chiqiladi va xodimlar ahvolining shartnoma shartlariga nisbatan yomonlashuvini nazarda tutmaslik lozim. Tarif stavkasi – ish vaqti birligi hisobiga mehnatga haq to’lashning pul bilan ifodalangan mutloq miqdoridir. Birinchi razryad tarif stavkasi va tarif stavkasi asosida shundan keyingi har bir razryadning tarif stavkasi hisoblab chiqiladi. Birinchi razryad tarif stavkasi korxonaning jamoa shartnomasi bilan belgilanadi va bir tomondan, uning moliyaviy imkoniyatlariga, ikkinchi tomondan, tarmoq bitimida aks ettirilgan mehnatga haq to’lash shartlariga bog’liq bo’ladi. Bunda u belgilangan eng kam ish haqi darajasidan kam bo’lmasligi lozim. Tarif stavkasi ishchilar mehnatiga haq to’lash darajasini belgilash uchun boshlang’ich miqdor hisoblanadi, bunda korxona mehnatga haq to’lashning qanday shakllari va tizimlari qo’llanilishini e’tiborga olmaydi.

Tanlangan vaqt birligiga qarab tarif stavkalari soatbay, kunbay va oylik maoshlardan iborat bo’ladi. Eng ko’p tarqalgan soatbay tarif stavkalari bo’lib, ular asosida turli qo’shimcha haqlar hisoblab chiqiladi. Kundalik va oylik stavkalar soatbay stavkalarni ish smenasidagi soatlar soniga va oy mobaynidagi ishlangan o’rtacha oylik soatlar soniga ko’paytirishi yo’li bilan hisoblab chiqiladi. Tarif-malaka ma’lumotlari normativ hujjatlardan iborat bo’lib, ular yordamida ish razryadi va ishchining razryadi belgilanadi. Ularda har bir mutaxassislikdagi har bir razryad ishchisi nazariy va amaliy jihatdan bilishi lozim bo’lgan axborot mavjud bo’ladi. Mazkur ma’lumotnomalar uch bo’limdan: «Ishlarning ta’rif-tavsifi», «Bilish kerak» va «Ishlarga doir misollar» dan tashkil topadi. Ilgari, 1991 yil 1 yanvardan e’tiboran kuchga kirgan «Korxonalar va tadbirkorlik faoliyati to’g’risida» gi qonun joriy qilinishiga qadar, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida foydalanish uchun majburiy bo’lgan tarif-malaka ma’lumotnomalari, hozirgi vaqtda tavsiyaviy xususiyatga ega bo’lib, faqat ulardan foydalanuvchi korxona uchungina normativ hujjat hisoblanadi. Malaka razryadi ishchiga odatda sex yoki korxona malaka komissiyasi tomonidan beriladi. Mehnatga haq to’lashni tashkil etish sohasidagi an’anaviy yondashuvlardan foydalanuvchi korxonalar xodimlar ish haqining miqdorini belgilash uchun tarif setkalari, tarif stavkalari va tarif-malaka ma’lumotnomalaridan foydalanadilar. Bunday korxonalarda boshqaruv mehnati xodimlari hisoblanuvchi xizmatchilar uchun shtat-maosh tizimi tatbiq etiladi. Uning o’ziga xos xususiyati shtat jadvalining tuzilishidan iborat bo’lib, unda muayyan korxonada mavjud bo’lgan lavozimlar ro’yxati, har bir lavozim bo’yicha xodimlar soni va maosh miqdori ko’rsatiladi. Korxonaning attestatsiya (shahodat berish) komissiyasi lavozimlarining malaka ma’lumotnomalaridan foydalanishi asosida attestatsiya jarayonida xizmatchilarga malaka toifalarini beradi. Xizmatchilar lavozimlarining malaka ma’lumotnomasi alohida tavsiflardan tashkil topadi. Har bir malaka tavsifi uch bo’limdan iborat: «Lavozim vazifalari», «Bilish kerak», «Malaka talablari».

Tarif-malaka ma’lumotnomasi singari xizmatchilar lavozimlarining malaka ma’lumotnomasi tavsiyaviy xususiyatga ega bo’lib, korxonalar ulardan ixtiyoriy ravishda foydalanishlari, uning bo’limlariga tuzatishlar va o’zgarishlar kiritishlari mumkin. Xizmatchilarini attestatsiyadan o’tkazib turish davriyligini korxona rahbariyatining o’zi belgilaydi. Ma’lumki, mustaqillikka erishgandan so’ng mehnatga haq to’lash borasida anchagina o’zgarishlar yuz berdi. 1993 yilning 1 yanvaridan boshlab ish haqining stavka va maoshlari yangi tarif koeffitsentlari asosida to’lana boshlandi. Bundan maqsad mehnatga haq to’lash tizimini tartibga solish, turli kasb va toifadagi xodimlarning ish haqlariga muayyan obyektiv nisbat belgilash ko’zlangan. 1997 yilda mehnatga haq to’lashning yagona tarif stavkasi 0 dan 28 gacha bo’lgan razryad darajalari qabul qilindi. Bu darajalar o’rtasidagi tarif koeffitsentlarining farqi 1.00 dan 5.83 gachani tashkil etgan edi. 8-jadval O’zbekistonda qo’llanilayotgan tarif setkasi 3 Mehnatga haq to’lash razryadi Tarif koeffitsiyenti Mehnatga haq to’lash razryadi Tarif koeffitsiyenti 1 2,476 12 6,115 2 2,725 13 6,503 3 2,998 14 6,893 4 3,297 15 7,292 5 3,612 16 7,697 6 3,941 17 8,106 7 4,284 18 8,522 8 4,640 19 8,943 9 4,997 20 9,371 10 5,362 21 9,804 11 5,733 22 10,240 3 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ягона тариф сеткасини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги 2009 йил 21 июль, 206-сон Қарори.

Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 18 martdagi «Mehnatga haq to’lashning yagona tarif setkasini takomillashtirish to’g’risida»gi qaroriga muvofiq mehnatga haq to’lashning 0 dan 22 gacha bo’lgan razryad (daraja)lari qabul qilindi, unga ko’ra razryadlar o’rtasidagi farq 2-2,5 baravar ko’paydi. Boshlang’ich razryadning 550 so’m miqdori yagona tarif stavkasiga asos qilib olindi. Qo’shimcha haq va ustamalarning amaldagi tizimi, shuningdek, xodimlar ish haqiga qo’shiladigan rayon koeffitsentlari saqlab qolindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 noyabrdagi «Ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar miqdorini oshirish to’g’risida»gi Farmoniga 4 muvofiq minimal ish haqining miqdori 172240 so’m etib tayinlandi. Hozirgi paytda iqtisodiyot sohasida qo’llanilatgan tarif setkasi 8jadvalda keltirilgan. Ko’pgina korxonalar hozirgi vaqtda an’anaviy tarif tizimi elementlari asosida mehnatga haq to’lashni tashkil etishning yangi, yanada samaraliroq usullarini izlash yo’lidan bormoqdalar. Bu ijobiy hodisa bo’lib, korxonalarga o’zlari qarab chiqadigan masalalarni hal qilishda mustaqillik berishning natijasidir. Korxonada ishlovchi barcha xodimlarning mehnatga haq to’lashni tashkil etish uchun umumiy tarif setkasidan foydalanish ancha keng tatbiq etilmoqda. Odatda ishchilarga beriladigan razryadlar soni avvalgidek, ya’ni 6-8 bo’lib qolmoqda. Setkadagi razryadlarning eng ko’p miqdori va ularga mos keluvchi tarif koeffitsiyenti muayyan korxonada ixtiyoriy ravishda belgilanishi va albatta jamoa shartnomasida mustahkamlab qo’yilishi lozim. 4 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва нафақалар миқдорини ошириш тўғрисида”ги 2017 йил 20 ноябрдаги ПФ-5245-сон Фармони

Qisqacha xulosalar 1. Sanoat iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i sifatida yuqori malakali, boy ma’naviyatga ega bo’lgan mehnatkashlar jamoasini o’zida mujassamlashtiradi. 2. Kadrlarning bilim, ilm va malaka darajasi mamlakat ishlab chiqarish kuchlarining eng muhim elementi, ya’ni unsuri hisoblanadi. 3. Kadrlar bilan ishlash sanoat taraqqiyotini rejalashtirish va bashorat qilish, sanoat korxonalarini tashkil etish va boshqarishdan iboratdir. 4.Sanoat kadrlarining sonini aniqlash, ularni tayyorlash va taqsimlash, mehnat topshiriqlarini sanoat ishlab chiqarishi rejasining boshqa bo’limlari bilan bog’lash uchun kadrlarni tasniflash alohida ahamiyatga ega. 5. Mustaqillik yillarida O’zbekiston sanoatida kadrlarni tarkibi va tuzilmasi miqdoriy va sifat jihatdan sezilarli darajada o’zgardi. 6. Sanoatning izchil rivojlanishi kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, tayyorlash va qayta tayyorlash masalasiga alohida e’tibor berishni taqozo etadi. 7. Xodimlarning moddiy manfaatdorligi tamoyilini hayotga muntazam ravishda, ya’ni izchillik bilan tatbiq etish sanoat taraqqiyotining muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Shu sababli sanoat ishlab chiqarishida mehnatga haq to’lashni yaxshilash va uning eng progressiv usullarini qo’llashga alohida e’tibor berish kerak bo’ladi.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Davlatning kadrlar siyosati: mohiyati, ahamiyati va mazmuni. 2. Sanoat ishlab chiqarishi va kadrlar. Ularni guruhlarga bo’lish. 3. Kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish va ularni tarbiyalash. 4. Kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash. 5. Kadrlar sonini bashorat qilish va ulardan oqilona foydalanish muammolari. 6. Mehnat atamasining tushunchasi, mohiyati, ahamiyati. 7. Mehnatga haq to’lash tamoyillari va shakllari. 8. Tarif tizimi va uning unsurlari. 9. Ish haqining bozor iqtisodiyotiga mos turlari. 10. Mehnatga haq to’lashni erkinlashtirish masalalari.

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

Похожие

Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarning sintetik hisobi

Mehnat va unga haq to’lash hisobi

Xodimlar bilan mehnatga xaq to’lash bo’yicha

Mehnatga haq to’lashning shakllari va tizimlari hamda ularni hujjatlashtirish

Mehnatga moslashishi