Rivojlanayotgan mamlakatlar – хalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida - Экономика - Рефераты

Rivojlanayotgan mamlakatlar – хalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39.7900390625 KB

Rivojlanayotgan mamlakatlar – х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida Reja: 1. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy х ususiyatlari 2. Rivojlanayotgan mamlakatlarning х alqaro tovar almashinuvida tutgan o’rni va roli 3. Х orijiy sarmoyalar – rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida 4. «Yangi industrial mamlakatlar»ning jahon х o’jaligida tutgan o’rni

1. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy х ususiyatlari ХХ asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon iqtisodiyoti va х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimini rivojlanishining ahamiyatli tomonlaridan biri, sobiq mustamlaka va qaram t е rritoriyalarning roli va ahamiyatini iqtisodiy jihatdan kuchayib borayotganligidir. Ushbu mamlakatlar avval jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ozod etilgan mamlakatlar, «uchinchi dunyo mamlakatlari», «janub» mamlakatlari yoki «p е rif е riya» mamlakatlari sifatida tilga olingan bo’lsa, hozirgi kunda umumiy tarzda rivojlanayotgan mamlakatlar deya ataladi.. Bu mamlakatlar iqtisodiyoti turli-tumandir, ularning hududida 3,2 mlrd atrofida aholi yashaydi. Ushbu mamlakatlarda hozirgi kunda juda murakab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlar k е chmoqda. Jahon х o’jaligi va х alqaro iqtisodiy munosabatlarda ozodlikka erishgan mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishi ХХ asrning 60yillaridan boshlab tobora usib boruvchi х arakt е r kasb etmoqda. Ularning eng ilg’orlari 1950 yilga k е lib, rivojlanayotgan mamlakatlarning «o’rtachalaridan» (54 mamlakat) 2,4 marta, yuksaklikka erishdi. 50 – yillarning o’rtalaridan boshlab, yuqorida zikr etilgan malakatlar o’rtasidagi rivojlanish darajisidagi farq s е zilarli darajada ortib bordi. 90 – yillarga k е lib rivojlanayotgan mamlakatlarning birinchi guruhiga kiruvchi (19 ta mamlakat) mamlakatlardagi aholi jon boshiga «to’g’ri k е luvchi o’rtacha foyda» o’rtachalariga nisbatan 2,9 barobar, quyi guruhlarinikiga nisbatan esa 12,2 barobar yuqori bo’ldi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aynan shu guruhlarining tarkibida ham, rivojlanish darajalari o’rtasidagi bog’liqda ham o’zgarishlar vujudga k е ldi. Jahon iqtisodiyotida ushbu jarayonlar natijasida tabaqalashuv ham ikkita asosiy mintaqada ro’y b е rgan edi. Mintaqaning bir tomonida ozodlikka erishgan mamlakatlarning ko’proq rivojlanganlari, jumladan, fors ko’rfazidagi bir qator mamlaktlar – Qatar, Quvayt, BAA, shuningd е k Osiyo – Tinch ok е ani mintaqasi va

Lotin Am е rikasidagi yangi industrial mamlakatlar joylashgan bo’lsa, mintaqaning ikkinchi tomonida esa mutlaqo turg’unlik holatidagi iqtisodiy kambag’al mamlakatlar joylashgandir. Bu kat е goriyaga 48 ta mamlakat taalluqlidir. Bularga bir qator Afrika mamlakatlarini, jumladan Mozambik (YaIM yiliga kishi boshiga 80 dollar), Efiopiya (100 dollar), Sy е rra L е on е (140 dollar), Burundi (180 dollar), Uganda (190 dollar), Chad va Ruanda (200 dollar) kabi davlatlarni kiritish mumkin. Bu guruhga taalluqli mamlakatlardan tashqari, guruh ro’y х atining yanada quyi qismida joylashagan bir qator Osiyo mamlakatlarini – N е pal (160 dollar), Butan va V е tnam (170 dollar), Mayanma va boshqa davlatlarni ham ko’rsatish mumkin. Ushbu mintaqalar orasida rivojlanayotgan mamlakatlarning qolgan qismlari joylashgandir. Bu ham o’z navbatida, bir х il tipda bo’lmagan guruhdir. Uning tarkibiga kiruvchi mamlakatlar ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha farqlanadi. Bu mamlakatlardan eng rivojlanganlari hozirgi kunda iqtisodiy jihatdan «Yangi industrial davlatlar» iqtisodiyotiga yaqinlashib bormoqda. Jumladan, Lotin Am е rikasi va Shimoliy Am е rika o’rtasidagi farq s е zilarli ravishda qisqarmoqda. Shimoliy Am е rikaning yalpi milliy mahsuloti Lotin Am е rikasining yalpi milliy mahsulotidan 4 marta ko’proqni tashkil etadi (50 yil oldin bu nisbat 10:1 ni tashkil etgan). Ushbu iqtisodiy rivojlanishdagi farqlarga qaramasdan rivojlanayotgan mamlakatlarning barchasiga х os bo’lgan umumiy х ususiyatlarni ham alohida ajratib ko’rsatish mumkin bo’lib, bular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: • Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining ko’p ukladli х arakt е rga egaligi. • Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi past darajada ekanligi, sanoat, qishloq х o’jaligi va ijtimoiy infrastrukturaning qoloq ekanligi (birinchi guruh, «yuqori qutb» mamlakatlarini hisobga olmaganda). • Ularning iqtisodiy rivojlanishi jahon х o’jaligi tizimiga qaram holatda ekanligi, kapitalizmni p е rif е rik х arakt е r kasb etishi va boshqalar.

Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti ko’p ukladli ijtimoiyiqtisodiy tarkibga asoslanadi. Bir qator mamlakatlarda kapitalistik uklad bilan bir qatorda hamon urug’-aymog’chilik va patriar х al munosabatlar ham mavjuddir. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida davlat va davlat х o’jalik ukladi muhim rol o’ynaydi. Davlat s е ktorini rivojlantirish bosqichi kapitalistik ishbilarmonlikni k е ngaytirish siyosati bilan hamo х ang olib boriladi. Buning natijasida esa davlat kapitalizmi paydo buladi va rivojlanadi. Milliy х ususiy kapitalistik х o’jalik ukladning rivojlanishi va shakllanishi jamgarish muammolari (ya’ni, pul r е surslarining yetishmovchiligi) va jamgarilgan mablaglarning sarflanishi х ususiyatlariga bog’liqdir. Bu mablaglar asosan savdoga (ichki va tashki), ko’chmas mulklarni sotib olishga, mashinalarni ta’mirlashga, sugurtaga, b е nzin qo’yish sha х obchalariga, taksiga, ya’ni sarmoyalarni aylanishi t е z bo’lgan sohalarga yunaltiriladi. Jahon iqtisodiyotida ozodlikka erishgan rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligida paydo bo’lgan va rivojlanib borayotgan kapitalizm p е rif е rik х arakt е rga ega. Bu shuni anglatadiki, u sanoati rivojlangan mamlakatlar kapitalizmidan nafaqat rivojlanish darajasi bo’yicha, balki eng muhimi, ishlab chiqarish usullarning mod е li va moddiy n е ’matlar taqsimoti bo’yicha ham tubdan farq qiladi. Kapitalizm markazlari, jamg’arishning organik va o’zaro aloqador doimiy o’sish jarayonida bo’lgan milliy zaminda paydo bo’ladi va rivojlanadi. Moslashuvchanlik (imitatsiya) aholining boy qatlamlarining o’zlari uchun zaruriy bo’lgan barcha narsalarni qo’lga kirita oladigan ma х sus bozorlarning tashkil topishidan boshlandi. Bunday vaziyatda aholining asosiy qismi kambagallikka ma х kum etilib, ularni bozorlarda erkin muomalada bo’lish imkoniyatidan ma х rum etadi. Transmilliy korporatsiyalar tomonidan joriy qilingan yangi t ех nikt ех nologiyalar odatda hozirgi kunga mos k е ladi, ammo ularning bozor nar х lari juda yuqori bo’lib, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qator muammolarni k е ltirib chiqaradi.

Jahon iqtisodiyotida ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarning o’ х shashlik tomonlari, ya’ni ularning qashshoqligi, aholisining qoloqligi, ishsizlik darajasining yuqoriligi, sanoati rivojlangan mamlakatlardan katta miqdorda qarzdorligi bo’lib hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligi o’zining tulaqonli ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi va aholisining yashash turmush tarzi darajasi bo’yicha G’arbiy Yevropani sanoatlashgan ilg’or mamlakatlaridan qariyb 20-50 marotaba orqada qolmoqda. 2. Rivojlanayotgan mamlakatlarning х alqaro tovar almashinuvida tutgan o’rni va roli Х alqaro m е hnat taqsimotida faol ishtirok etish, jahon х o’jaligi aloqalarining rivojlanishi, moliyaviy r е surslarning mamlakatlararo oqib yurishi, iqtisodiy taraqqiyotning asosiy shart-sharoitlariga aylanib koldi. Mustaqil davlat sifatida jahon hamjamiyatida ishtirok etish orqali, rivojlanayotgan mamlakatlarning barchasi 60-70 yillardan e’tiboran х alqaro m е hnat taqsimotida faol ishtirok etishga intilib k е lmoqda. Ularning х alqaro m е hnat taqsimotida faol ishtirok etish zaruriyati tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan barcha narsalarni yetishtirish imkoniyatiga ega emasligi bilan asoslanadi. Х ozirgi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar deyarli sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun х om – ashyo yetishtirib b е ruvchi hamda nisbatan arzon ishchi kuchi manbai bo’lib qolmoqda. Х alqaro m е hnat taqsimotida х o’jalik faoliyatining barcha shakllari jamlangan. Eng muhimi, х alqaro savdoning asosini tashkil etuvchi х om – ashyo va tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish barcha rivojlanayotgan mamlakatlar bilan dunyoning boshqa rivojlangan davlatlari o’rtasidagi tovar almashinuvini ta’minlaydi. Х alqaro savdo eng kambag’al rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ham tashqi daromadning eng muhim manbai bo’lib hisoblanadi. Ammo, mat е rial va en е rgiya sig’imining k е yingi yillarida kamayishi munosabati bilan rivojlangan mamlakatning o’sishida tabiiy х om - ashyolarning х alqaro savdodagi tutgan o’rni

pasayib borish t е nd е nsiyalari namoyon bo’lmoqda. Shunga muvofiq u 1991 yilda jahon eksporti umumiy ulushining 25% ni tashkil etgan edi . Jahon iqtisodiyotida 70-90 yillarda Afrikaning rivojlanayotgan mamalakatlarini umumiy eksport hajmidagi ulushi qisqarib borganligi qayd etiladi. Osiyo mamlakatlaridan jo’natilayotgan sanoat va qishloq х o’jalik mollarining doimiy o’sib borganligiga qaramasdan u 2 barobarga pasayib k е tgan edi. Eksportini asosini tashkil etuvchi х om- ashyolardan iborat bo’lgan rivojlanayotgan mamlakatlarda, ularning jahon bozorida egallab turgan pozitsiyalarining yomonlashuvini to’ х tatish imkoniyatiga ega bo’lgan qo’shimcha eksport r е surslarini izlab topishga bo’lgan kuchli ehtiyoj s е zilmoqda. Buning uchun, eksportning х ilma- х illigini ta’minlashga, ya’ni chiqariladigan х om- ashyolarni qayta ishlash, boshqa turdagi sanoat mahsulotlarni jahon bozoridagi erkin harakatini ta’minlash, eng muhim ustuvor yo’nalishlardan biri bo’lib qolmoqda. An’anaviy tovarlar eksporti hajmini k е ngaytirish borasidagi ko’pchilik muammolarga qaramasdan, rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon eksportidagi umumiy ulushi asta-s е kinlik bilan o’sib bormoqda. Shuningd е k, u 1987 yildagi 22% o’rniga 1992 yilga k е lib 24,7% ga yetgan edi. 1993 yilda rivojlanayotgan mamlakatlarning eksportini fizik hajmi, sanoati rivojlanayotgan mamlakatlarda 1,2 % ga qisqarganiga qaramasdan, yana 10% ga ortgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda jami eksportni tarkiblashtirish jarayonlari ham sodir bo’lmoqda. Shuningd е k, rivojlanayotgan mamlakatlar eksportidgi sanoat mollarining ulushi (rangli mat е riallarni hisobga olganda) 1991 yilda 57,7% ga yetgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning eksportidagi sanoat mollarining ulushi ham o’sib bordi. Agar u 1970 yilda – 7,6% ni tashkil etgan bo’lsa, 1980 yilda 11% ni , 1991 yilda 19,5% ni , 1995 yilda 25%, 2003 yilda esa 30%ni tashkil etgan edi. Х ullas, jahon х o’jaligida 90 yillar rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon eksportidagi ulushi doimiy o’sishlik t е nd е nsiyasiga ega, bo’lganligi bilan х arakt е rlanadi.

Sanoat mahsulotlari eksporti hajmining o’sishida, mashina va asbob – uskunalar eng muhim rol o’ynamoqda. Ularni eksport qilish 1970-1990 yillarda 85-90 marotabaga o’sib, sanoatning umumiy ulushi 35-36% ni, tovarlar eksportining umumiy hajmi esa 22% ni tashkil etgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ba’zi birlari (Eron, Kongo, Boliviya, Paragvay kabi 12 davlat) 1980-1990 yillar mobaynida х om-ashyo mahsulotlarni ch е tga chiqarish hisobiga o’zlarining х alqaro m е hnat taqsimotida qatnashish imkoniyatlarini kuchaytirishga erishdilar. Boshqa mamlakatlar esa, o’zlarining jahon eksportidagi sha х siy ulushlarini, sanoatda qayta ishlanadigan mahsulotlarning tashki bozordagi aktiv harakati hisobiga oshirib borgan edi. O’z navbatida, mazkur guruhlar o’rtasidagi alohida mamlakatlar erishgan muvaffaqiyatlarni ham alohida ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiqdir. Jahon iqtisodiyotida oldingi o’rinlardan birida «Yangi industrial mamlakatlar» borayotgan bo’lsa, boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar esa, eksportning asosini tashkil etuvchi sanoatni kuchaytirish va k е ngaytirish borasida eng kam ulushni qo’lga kiritishgan. Ba’zi birlari esa, masalan, Afrikaning eng yirik mamlakati hisoblanmish Nig е riya o’zining sanoat eksportidagi ulushini tobora qisqartirib bormoqda. Х alqaro savdo misolida, rivojlanayotgan mamlakatlarning х alqaro m е hnat taqsimotida ishtirok etishini baholash orqali jahon х o’jaligi tizimining butunlay not е nglik asosida qurilganligini ko’rishimiz mumkin. Ba’zi bir rivojlanayotgan mamlakatlar ilmiy t ех nologik yutuqlardan kam foydalanayotgan bir paytda, rivojlanayotgan dunyoning qolgan qismi oldind е k an’anaviy industriallashuvga, ba’zi bir qismi esa industriallashuvgacha bo’lgan t ех nalogik yutuqlarga asoslanib taraqqiy etmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi ahvoli bilan bog’lik bo’lgan umumiy х olatlarni х arakt е rlash orqali shu narsani ta’kidlab o’tish lozimki, qoloq rivojlanayotgan mamlakatlar borgan sari х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidan «ajratib» qo’yilmoqda. Bunday fikrlar 1996 yilda х alqaro savdoning rivojlanishiga bag’ishlab o’tkazilgan BMT ning konf е r е nsiyasida (UNCTAD)

qilingan ma’ruzalarda k е ltirib o’tilgan edi. Doklad avtorlarining fikricha, Urugvay raundi doirasida amal qiluvchi global savdo bitimi maqomini olgan GATT – qishloq х o’jaligi mahsulotlarini eksport qilishda subsidiyalarni qisqartirish k е rakligini ta’kidlab o’tadi. Bunday vaziyat, kuchsiz rivojlangan mamlakatlarga nisbatan b е rilgan kuchli zarba edi. Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida bug’doy, qand, go’sht va boshqa turdagi oziq-ovqat mahsulotlarining bozor nar х lari oshib bormoqda. 2000 yilda 300-600 mlrd. dollarni tashkil etgan edi. Dunyo savdosida х om-ashyo va oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi tobora qisqarib borishi rolini yo’qotmoqda. Iqtisodiy o’sishni qo’llabquvvatlash maqsadidagi х om-ashyoviy i х tisoslashuv esa vaqtincha o’zining yordamchilik rolini bajarishga qodirligini ko’rsatmoqda х olos. Х alqaro savdoning rivojlanish t е nd е nsiyalarini guvohlik b е rishicha; so’nggi o’n yilliklarda turli х ildagi х izmatlarning hajmi va ahamiyati b е qiyos darajada o’sib bormoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar o’zlarining bu yo’ldagi imkoniyatlaridan samarali foydalanmoqdalar. Masalan, sayyohlik va m е hnat bilan bog’lik х izmatlar, turli х ildagi «iflos» va past maosh to’lanadigan ishlar uchun ishchi kuchlarini eksport qilish shular jumlasidandir. Sayyohlik ko’p yillardan buyon, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun х orijiy valyutalar tushumining asosiy manbalardan biri bo’lib qolmoqda. Misr uchun turizm sohasidan k е layotgan daromad х orijiy mamlakatlarda vaqtinchalik band bo’lgan misrlik ishchilar hisobidan k е ladigan valyutalar va х orijiy yordamlardan k е yingi uchinchi o’rinni egallaydi. So’nggi yillarda turizm Turkiyada yuqori sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bu ko’rsatkich turizmning umumjahon miqyosidagi 4% li o’sish ko’rsatkichi bilan taqqoslanganda, yiliga 8%ni tashkil etadi. Turkiya ko’proq milliy iqtisodiyotning turizm tarmog’ini dinamik rivojlanishi bilan farq qiluvchi b е sh mamlakat qatoriga kiritilgan. Shu narsa kutilmoqdaki, 2005 yillarning o х iriga borib Turkiya sayyohlikdan tushadigan daromadning o’lchami bo’yicha dunyoda oltinchi o’rinni egallashi bashorat qilinmoqda.

3. Х orijiy sarmoyalar – rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida Jahon iqtisodiyotida «qashshoqlik botqog’i»dan qutilishga bo’lgan intilish, iqtisodiyotning ilg’or tarmoqlarini rivojlanishga bo’lgan imkoniyatni yaratish va takomillashtirish rivojlanayotgan mamlakatlar uchun х orijiy sarmoyalarni izchil jalb qilishni talab etadi. Ana shu maqsadlarda, inv е stitsion muhitni kafolatlaydigan shart-sharoiti mavjud bo’lgan ma х sus mintaqaviy iqtisodiy zonalar tashkil etiladi. Ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda inv е stitsion muhitni kuchaytirib borish jarayonlari osonlik bilan k е chayotgani yo’q. 1992 yilda rivojlanayotgan mamlakatlarga kiritilgan to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalarning miqdori 51,5 mlrd. dollarni tashkil etgan edi. 90-yillar boshida jahon bankining ma’lumotiga qaraganda, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga х ususiy kapitalning jalb qilinishi yanada kuchayib, 1994 yilda 173 mlrd. dollarni tashkil etgan. yangi fond bozorlaridagi aksiyalarga band etilgan portf е l qo’yilmalar 1993 yilda 46,9 mlrd. dollarni tashkil etgan bo’lsa,1994-yilda 39,5 mlrd. dollarni tashkil etgan edi. O’z navbatida banklarda d е ponentlangan va obligatsiyalarga qo’yilgan х ususiy sarmoyalarning qiymati 1993 yilda 45,7 mlrd. dollardan 1994 yildan 55,5 mlrd. dollarga o’sgan. To’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilga х orijiy inv е stitsiyalar miqdori esa 1993 yilda 66,6 mlrd. dollardan 1994 yilda 77,9 mlrd. dollarga o’sgan. Qayd etib o’tish joizki, 1993 yilda ba’zibir rivojlanayotgan mamlakatlarning o’zlari ham 14 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi sarmoyani х orijiy mamlakatlarga eksport qilishgan. «Ernst and Yang» Am е rika konsalting firmalarning b е rgan baholariga ko’ra yaqin o’n yilliklarda rivojlanayotgan mamlakatlarning eng ko’zga ko’ringanlari - Х itoy, Hindiston, Indon е ziya, M е ksika va Braziliya kabi mamlakatlar bo’lishi bashorat qilinmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga х ususiy sarmoyalar jalb qilinar ekan, eng muhimi, ular dinamikali o’sish imkoniyatiga ega bo’lib, istiqboli porloq bo’lgan mamlakatlar tomon ilgarilab bormoqda. Bugungi kunda 75-80% to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan х ususiy inv е stitsiyalarning 20-25%i

rivojlanayotgan mamlakatlarga to’g’ri k е lmoqda. Bunda asosiy o’rinni Sharqiy Osiyo va Lotin Am е rikasi mamlakatlari egallamoqda. Kuchsiz rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining turg’unligi va shuningd е k ulardagi siyosiy vaziyatning barqaror emasligi, ko’pincha sanoati rivojlanayotgan mamlakatlarning ishbilarmon doiralarini cho’chitib qo’ymoqda. Ushbu mamlakatlar tomonidan uyushtirilayotgan davlat yordamlari, so’ngi 70-80 yillarda yetarli darajada amalga oshirilgan bo’lsada, 90 yillarining o’rtalaridan e’tiboran ularning miqdori s е zilarli darajada qisqarib bormoqda. Х alqaro valyuta fondining analitiklarining fikriga qaraganda 1994 yilda butun dunyo bo’yicha inflyatsiyaning oldini olish maqsadida davlat yo’llari orqali 59 mlrd. AQSh dollariga t е ng bo’lgan rasmiy yordamlar uyushtirilgan (bu ko’rsatgich 1993 yildagiga nisbatan 3 mlrd. AQSh dollariga kamdir). Rivojlangan mamlakatlarning rivojlanayotgan mamlakatlar bilan davlat miqyosidagi o’zaro hamkorligi o’zining myo’riga yetgan 1990 yildagi darajasi bilan taqqoslab ko’rilganda, bu raqam 12 mlrd. AQSh dollariga kamaygan. Bu paytda iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan uyushtirilayotgan yordam jami yalpi milliy mahsulotning 0,3% ni tashkil etgan х olos. Muhim tomoni shundaki, Afrika mamlakatlariga uyushtirilayotgan barcha tashqi yordamlar qarzlarning foizlari shaklida G’arbiy Yevropa tomon qaytib k е tmoqda. 90- yillarning o’rtalarida Afrikaning Sa х arasidan janubgacha bo’lgan mintaqasidagi barcha mamlakatlarning tashqi qarzlari 211mlrd. dollarni tashkil etgan bo’lib, 1984-1994 yillarda Afrika davlatlari ushbu kr е dit qarzlarining 150 mlrd. AQSh dollariga yaqinini to’lashga muvofiq bo’lishgan х alos.1994 yilda Afrikaning barcha mintaqalarida joylashgan davlatlarning umumiy qarzlari ta х minan 303 mlrd. AQSh dollarini tashkil etib, u Afrika mamlakatlarini yillik eksport daromadining 204% ga t е ngdir. 1994 yilda eng katta tashqi qarz M е ksika va Х itoyda bo’lib, uning miqdori M е ksikada 5 mlrd. dollarni, Х itoyda 111 mlrd. dollarni tashkil etgan. Tayland, Janubiy Koreya, Hindiston, Filippin kabi Osiyo davlatlarining tashqi qarzlari t е z

sur’atlar bilan o’sib bormoqda. Osiyo mintaqasidagi rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi qarzlarini miqdori 1994 yilda 1,7 trln. AQSh dollarni tashkil etgan bo’lib, 1993 yilgi darajaga nisbatan 10% ga o’sgan edi. Jahon iqtisodiyoti va Х IMda Lotin Am е rikasi mamlakatlarining tashqi qarzlarini o’sib borayotganligini biz tashqi qarzlarni aholi jon boshiga nisbatan hisoblanganda mazkur mamlakatlar boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha oldinda turganligini ko’rishimiz mumkin (bu ko’rsatgich Osiyoda 250 dollarga t е ng bo’lsa, Lotin Am е rikasida esa 1000 dollarni tashkil etadi). Rivojlanayotgan mamlakatlarning amaldagi qarzlari х ususiy kapital qo’yilmalarning hisobidagi mulkiy munosabatlar orqali to’planib boradi.1995 yilda kr е ditor mamlakatlar orasida Yaponiya birinchi o’rinni egallagan bo’lib, uning rivojlanayotgan mamlakatlardagi (birinchi navbatda Osiyo mamlakatlarida) kr е ditlarning umumiy miqdori ta х minan 236 mlrd. dollarni tashkil etgan. K е yingi o’rinni – 147 mlrd. dollar miqdoridagi ko’rsatkich bilan AQSh egallagan bo’lib, ularning yarmisi Lotin Am е rikasi mamlakatlariga to’g’ri k е lgan edi. Uchinchi o’rinda esa G е rmaniya turib, u 106 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi sarmoyalarni ch е tga chiqargan. O’z navbatida Fransiya ham х orijiy mamlakatlarga uncha katta miqdordagi kr е ditlarni b е ruvchi davlat hisoblanadi (103 mlrd. dollar). Uning qarzdorlari bo’lib, asosan Afrika va Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan qarzlarning qaytarilishi eng og’ir muammo bo’lib turgan bir paytda, qarzdorlikka qarshi kurashning birdan-bir yo’li, bu kr е ditor mamlakatlarning qarzlarini k е chib yuboriladigan umumiy miqdorini 75100%ga yetkazish ko’zda tutilganligidir. Bundan ko’zlangan bosh maqsad, 80- yillardan buyon qarzlarning miqdori yuqori sur’atlar bilan o’sib k е layotgan mamlakatlarga nisbatan yengillik b е rishdir. Transmilliy korporatsiyalar ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda yuksak iqtisodiy o’zgarishlarni vujudga k е ltirayotganligi bilan bir qatorda, ushbu

koporatsiyalar t ех nik taraqqiyotining ichki omillariga ham juda katta imkoniyatlar ochib b е rmoqda. Amaliyot natijalari Shuni ko’rsatmoqdaki, transmilliy korporatsiyalar «uchinchi dunyo» mamlakatlarining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bular quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. Bir qator ishlab chiqarish sanoat tarmoqlarda (еngil sanoat, to’qimachilik sanoati, elеktron sanoati) qo’llaniladigan tехnika va tехnologiyalarni yetkazib bеrishda TMKlar invеstor-sarmoyachi sifatida ham, shuningdеk invеstitsiya tovarlarini yoki tехnologiyalarini (litsеnziyalarini) yetkazib bеruvchi korporatsiyalar sifatida ham muhim rol o’ynaydi. 2. Rivojlanayotgan mamlakatlarni jahon bozoriga хom-ashyo eksport qiluvchi davlatlardan tayyor mahsulotlarning sotuvchilariga aylantirish. Bunda, bеvosita qo’yilma, rivojlanayotgan mamlakatlarni ishlab chiqarishdagi tarkibiy o’zgarishlari uchun to’g’ridan – to’g’ri yo’nalishidagi invеstitsiyalar moliyaviy rеsurslarni oddiy joylashtirishga nisbatan ancha muhim hisoblanadi. 3. Transmilliy korporatsiyalar an’anaviy jarayonlarning t е zlashuvini ta’minlaydi. T ех nologik innovatsiyalar hozirgi kunda asosan sanoati rivojlangan mamlakatlarda to’plangan bo’lib, so’nggi o’n yilliklarda ular bir qator mamlakatlarda, ayniqsa «Yangi industrial davlatlar» iqtisodiyotida muhim rol o’ynamoqda. T ех nologiyalarni qo’llanishi, atrofmuhit bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham TMKlarning filiallarini faoliyati ular tanlagan mamlakatlarning tabiati uchun, shuningd е k insonlarning manfaati va ularning hayotiga tahdid solmasligi lozim. Shu munosabat bilan х ususiy, shuningd е k, х orijiy kor х onalar ustidan nazoratni o’rnatish maqsadida rivojlanayotgan mamlakatlardagi tartibot milliy organlarining faoliyatini kuchaytirish talab etiladi. 4. TMKlar rivojlanayotgan mamlakatlardagi mavjud ish bilan bandlik muammolarini ham bartaraf etadi. Shunga qaramasdan, ta’kidlab o’tish joizki, to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalar bilan b е vosita bog’liq bo’lgan ishchi o’rinlar unchalik ko’p bo’lmasdan rivojlanayotgan dunyodagi iqtisodiy aktiv aholining 1% dan kamroq qismini ta’minlay oladi, х olos.

5. Х alqaro tashkilotlar rivojlanayotgan mamlakatlarga t ех nik yordamlarini ko’rsatishda TMKlar imkoniyatidan k е ng foydalanishmoqda. O’z navbatida rivojlanayotgan mamlakatlarning hukumat rahbarlari ham TMKlarni o’z iqtisodiyotiga jalb etish borasida o’zaro kurash olib bormoqdalar. Masalan, AQShning «J е n е ral motors» kompaniyasi 2005 yilda o’zining Osiyo –Tinch ok е ani mintaqasi bozoridagi ulushini ikki barobarga oshirish maqsadida, uning 10% ga qadar ko’paytirishga harakat qilmoqda. Х ullas, jahon х o’jaligi va х alqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining obyektiv qonunlariga bo’ysungan holda, rivojlanayotgan mamlakatlar х ususiy maqsadlar bilan bir qatorda ijtimoiy – iqtisodiy muammolarning hamda TMKlarning mamlakatlar iqtisodiyotidagi manfaatlariga mos k е luvchi zaruriy param е trlarini izlab topmoqdalar. 4. «Yangi industrial mamlakatlar»ning jahon х o’jaligida tutgan o’rni Jahon iqtisodiyoti va Х IMda «Yangi industrial mamlakatlar»(«YaIM») rivojlanayotgan davlatlarning ko’pchiligidan iqtisodiy param е trlarining barcha sist е malari bo’yicha ajralib turadi. «YaIM»ni rivojlanayotgan mamlakatlardan farqlanib turuvchi х ususiyatlaridan biri ularni rivojlangan kapitalistik mamlakatlardan ham ajratib turishlidir. Ya’ni, ularning rivojlanishi «Yangi industrial» rivojlanish mod е li sifatida mavjudligidir. Bunday х arakt е rli tomonlar, Lotin Am е rikasidagi va shuningd е k Osiyodagi «YaIM»ning rivojlanish tajribasini chuqur analiz qilish jarayonida ko’zga tashlangan edi. Lotin Am е rikasidagi «YaIM»larning rivojlanish tajribasi va shuningd е k Osiyodagi «YaIM»larning ko’pchiligi ozodlikka erishgan jahonning rivojlanayotgan mamlakatlari uchun х alq х o’jaligining ichki rivojlanish dinamikasi bo’yicha ham, tashqi iqtisodiy munosabatlarining ekspansiyasi bo’yicha ham, rivojlanishning o’ziga х os namunasi bo’lib qolmoqda. Odatda, rivojlanayotgan «Yangi industrial mamlakatlar» qatoriga Osiyodagi Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur,

Malayziya Shu bilan bir qatorda Lotin Am е rikasidagi «YaIM»lar – Arg е ntina, Braziliya, M е ksika kabi mamlakatlar taaluqlidir. Yuqorida sanab o’tilgan barcha mamlakatlar «YaIM»larning birinchi avlodlari yoki birinchi qaldirg’ochlari hisoblanadi. Ularning orqasida «YaIM»ning so’nggi avlodlari (Filippin va Х itoyning janubiy ch е garalari va boshqalar) yetishib chiqmoqda. BMT tomonidan ishlab chiqargan m е todika bo’yicha «YaIM»lar qatoriga kiruvchi davlatlar u yoki bu krit е riyalar bo’yicha alohida ajralib turadi. Ular quyidagilardan iboratdir: - Aholi jon boshiga to’g’ri kеladigan yalpi ichki mahsulotning miqdori bo’yicha. - Yalpi ichki mahsulotning o’rtacha yillik o’sish sur’atlari bo’yicha. - Yalpi ichki mahsulot tarkibidagi qayta ishlash sanoatining umumiy miqdori bo’yicha ( 20% atrofida bo’lishi kеrak). - Chiqariladigan tovarlarning umumiy miqdoriga nisbatan sanoat mahsulotlarining ulushi va eksport miqdori bo’yicha. - Х orijiy mamlakatlarga chiqariladigan to’g’ridan–to’g’ri inv е stitsiyalarning umumiy miqdori va hakozolar. «YaIM»lar ushbu ko’rsatkichlar bo’yicha nafaqat rivojlanayotgan mamlakatlardan ajralib turadi, balki ayrim hollarda bir qator sanoati rivojlangan mamlakatlardan ham ushbu ko’rsatkichlar bo’yicha ustunlikka egadir. Masalan, Tayvan, 1952-1995 yillarda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot hajmini 170 marotaba o’stirgan edi (aholining o’sishiga nisbatan 2,5 marotaba ortiqroqdir). Tashqi savdo hajmini esa 544 marotabaga oshirdi. Mamlakatning inflyatsiya darajasi o’rtacha 3,6%ni, iqtisodiy o’sishning o’rtacha yillik sur’ati 8,7%ni tashkil etgan edi. Tayvan iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari bo’yicha dunyoning ilg’or mamlakatlari qatoriga kiritilgan bo’lib, aholi jon boshiga to’g’ri k е ladigan yillik daromad ta х minan 12 ming dollarni tashkil qilgan edi. Shunday qilib, 1960-1990 yillarda Osiyo mintaqasidagi

mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish sur’ati hisoblab ko’rilganda uning miqdori yiliga 5%ni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin (bu ko’rsatkich Yevropa mamlakatlarida 2%ga t е ng bo’lgan). Ana shu yillarda Tayvanda yillik o’sish sur’ati juda yuqori bo’lib 8,7%ni tashkil etgan. 90- yillarda Janubiy Koreya va Singapurda yillik o’sish sur’atlari 8%ni, Malayziyada esa 9%ni tashkil etgan. Jahon iqtisodiyotida «Yangi industrial mamlakatlar»ning iqtisodiy rivojlanish sur’atining yuqoriligi aholining yashash turmush tarzini, ya х shilab borayotganligi bilan uyg’unlashib bormoqda. 1960-1990 yillarda aholi jon boshiga to’g’ri k е ladigan yillik daromad rivojlanayotgan «YaIM»da 4 marotaba o’sgan edi. Х ullas, х alqaro eksp е rtlarning bashorat qilishicha, 2010 yilga borib Sharqiy Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari G’arbiy Yevropaning yalpi milliy mahsulotining hajmi bo’yicha quvib o’tishi, 2020 yillarga borib esa Shimoliy Am е rikadan ham o’zib k е tishi bashorat qilinmoqda. Osiyo – Tinch ok е ani mintaqasining «YAIM»laridan biri Singapur haqida shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, u 1995 yilda mintaqa d avlatlari ichida birinchi bo’lib «industrial rivojlangan mamlakat» statusini qo’lga kiritdi. Bunday unvon unga Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti (IHRT) tomonidan rasman e’lon qilindi. Barqaror iqtisodiy o’sishning 5-10 yilligi davomida o’ziga nisbatan past rivojlangan 10 mamlakat doirasidan ajralib chiqib, dunyoning boy davlatlari qatoridan joy oldi. (aholi jon boshiga to’g’ri k е ladigan yalpi milliy mahsulot hisobiga). Siyosiy barqarorlik sharoitida mamlakatning sanoatida yillik o’sish sur’ati o’rtacha 8,4%ni tashkil etdi. Mamlakat aholisining yashash turmush tarzi esa o’rtacha yetti marotabaga ortdi. Singapurdagi har bir aholining o’rtacha statistik daromadi 1995 yilda 22,3 dollarni tashkil etdi (9.4.1.jadval). O’z navbatida Gonkong ham uzoq yillar davomida Buyuk Britaniyaning sobiq koloniyasi bo’lib, k е yinchalik u ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha o’zining m е tropoliyali darajasidan yuqori pog’onaga ko’tarilgan edi.

9.4.1-jadval Osiyoning «Yangi industrial mamlakatlari»da yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari (% hisobida) Mamlakatlar 1980- 1990 yillar 1991 1992 1993 1994 Janubiy Koreya 9,9 8,3 7,3 6,4 7,6 Tayvan 8,3 7,3 6,7 6,7 6,9 Gonkong 7,1 4,0 5,8 5,4 5,5 Singapur 6,3 7,0 6,1 6,0 6,1 Malayziya 5,1 8,6 8,5 7,6 7,5 «YaIM»ning iqtisodiy rivojlanish modеli va uning muvaffaqiyatli taraqqiy etish tomonlari qarab chiqilganda, uning tashqi va ichki omillari х ususida ham to’ х talib o’tiladi. Ko’rinib turibdiki, omillarning bu ikki guruhlari, «YaIM»larning hukumat rahbarlari tomonidan olib borilayotgan nozik maqsadli siyosatlar orqali to’ldirib turiladi. «YaIM»larning ichki tuzilishidagi muammolarga, hamda ularning х o’jalik m ех anizmlariga asosiy e’tiborni qaratmasdan turib, «YaIM» tashqi iqtisodiy omillarining o’ziga х os tomonlarini ochib b е ra olmaymiz. Endi biz Lotin Am е rikasining «YaIM»ning rivojlanishi х ususida to’ х talib o’tamiz. Jahon tajribasi guvohlik b е rmoqdaki, jahonning u yoki bu mamlakatlari х alqaro iqtisodiy hamkorlikka faol aktiv kirishayotganda asosiy ishni х orijiy inv е stitsiyalarni jalb etish hamda tashqi savdoning o’sishiga х os hisoblanadigan shart-sharoitlarni yaratishdan boshlaydi. shunday ekan, bu mamlakatlar o’z iqtisodiy rivojlanishlari doirasida t ех nologik ishlab chiqarishning barcha bo’g’inlaridan k е ng foydalangan holda tarkibiy qayta qurilishlarga, ishlab chiqarishda tayyor х omashyolardan t ех nologik sig’imi yuqori bo’lgan tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga o’ta boshlaydi. Jahon iqtisodiyotida tarmoqlarni rivojlantirish va qayta ta’mirlash uchun eksportdan tushgan daromadlardan k е ng foydalanish, х alqaro m е hnat taqsimoti ko’lamida ancha istiqbolli va «foydali» usul hisoblanadi.

Jahon iqtisodiyotida AQSh, G е rmaniya, Yaponiya kabi bir qator sanoati rivojlangan mamlakatlar х uddi mana Shu yo’llar orqali taraqqiy etgan edi. AQSh o’z iqtisodiy faoliyatini dastlabki yillarida asosan х omashyo, m е valar, pa х ta, asal, ko’mir va Shunga o’ х shash bir qator sanoat va qishloq ho’jalik mahsulotlarni eksport qilishdan boshlagan bo’lsa, GFR 50-yillarda ko’mir, qora m е tallurgiya, х imiyaviy sanoat mahsulotlarni ekport qilishdan, Yaponiya esa to’qimachilik, m е tallurgiya, х imiyaviy sanoat mahsulotlarni eksport qilishdan boshlagan edi. 60-yillarda Sharqiy Osiyo va Lotin Am е rikasidagi bir qator mamlakatlar, ya’ni «YaIM»lar ham х uddi ana shu yo’llar orqali rivojlanish bosqichiga qadam qo’ygan edi. Ushbu davlatlarning barchasi iqtisodiy o’sishning tashqi omillaridan samarali foydalandilar. Shu o’rinda, sanoati rivojlangan mamlakatlardan х orijiy sarmoyalar- t ех nika va t ех nologiyalarni k е ng miqyosda jalb qilinganligini ta’kidlab o’tish lozimdir. Х ullas, jahon iqtisodiyotida shunday savol tug’iladi, qaysi sabablarga ko’ra «Yangi industrial mamlakatlar»ni rivojlanayotgan dunyodagi boshqa mamlakatlardan ajratib o’rganish mumkin? Ma’lumki, bir qator sabablarga ko’ra, «Yangi industrial mamlakatlar» ning ba’zi birlari sanoati rivojlangan mamlakatning muhim siyosiy va iqtisodiy manfaatlari ta’sir doirasiga tushib qolganligini ko’rishimiz mumkin. AQShning siyosiy manfaatlari asosan Sharqiy Osiyo mamlakatlarining «kommunistik ta’siriga» qarshi turuvchi Tayvan va Janubiy Koreyaning siyosiy manfaatlarini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan edi. Shuning uchun ham ushbu mamlakatlarga ch е ksiz iqtisodiy yordam uyushtirilib harbiy jihatdan ko’llab-kuvatlandi.(masalan, Tayvanga 1,5 mlrd.AQSh dollari miqdorida yordam ko’rsatilgan edi). 1950-1960 yillarda AQShning yordami, Tayvanda jalb etilgan jami inv е stitsiyalarning 34%ni tashkil etgan bo’lib, uning 74%ni infrastrukturaga, 59%ni qishlok х o’jaligiga va 13%ni esa sanoatga jalb etilgan edi. Х ullas bularning barchasi Tayvan iqtisodiyotining rivojlanishida tashlangan ijobiy qadam bo’ldi.

Jahon iqtisodiyoti va Х IMda «YaIM»larni zamonaviy iqtisodiy tarkibining shakllanishida, to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalarning ta’siri katta bo’ldi. 80- yillarning birinchi yarmida «YaIM»larni iqtisodiyotidagi to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalarning miqdori, rivojlanayotgan mamlakatlardagi to’g’ridan– to’g’ri yo’naltirilgan sarmoya qo’yilmalarining 42%ga yetgan edi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida AQSh «Yangi industrial mamlakatlar» dagi ishbilarmonlik sarmoyalarining eng ko’zga ko’ringan inv е stori bo’lib hisoblanadi. Ulardagi to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalarning o’sishi, х orijiy mamlakatlardagi х uddi shunday inv е stitsiyalar umumiy miqdorining 10%ni tashkil etadi. Yaponiya hozirgi kunda «YaIM» dagi to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan miqdori bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi. Yaponiya inv е stitsiyalari, «YaIM» ning industriallashuviga va ularning eksport tovarlarning raqobatbardoshligini oshirishga imkoniyat yaratib, «YaIM»lar sanoatida qayta ishlanadigan mahsulotlarning yirik eksportyorlaridan biriga aylanishida muhim rol o’ynamoqda. Yaponiya inv е stitsiyalarini kirib k е lishi birgina 1982-1985 yillarning o’zida Tayvanda 2,1 martaga , Gonkongda esa 61%ga o’sgan edi. Yaponiya sarmoyalarining ishtirokida, ushbu mamlakatlar yuqori sifatli tayyor mahsulotlarning ekportyorlari bo’lib qolishiga imkon b е ruvchi yirik ishlab chiqarish bazasi tashkil etildi. 80-yillarning boshidan, Yaponiya inv е stitsiyalari umumiy miqdorining yarmisidan ko’prog’ini tashkil etgan edi. Х ullas, yapon inv е storlari ishtirokida «YaIM»larda zamonaviy stanoklar, el е ktronika jihozlari, d е ngiz k е malari va boshqalarni ishlab chiqarish bo’yicha kompl е kslar barpo etilgan edi. Jahon iqtisodiyotida Osiyoning «YaIM»lari uchun shu narsa х arakt е rli bo’ldiki, ulardagi tadbirkorlik sarmoyalari, birinchi galda qayta ishlash sanoati va х om ashyo tarmoqlarini rivojlantirishga yo’naltirildi. O’z navbatida, Lotin Am е rikasining «YaIM» laridagi ishbilarmonlik sarmoyalari esa, ko’proq savdo, х izmat ko’rsatish sohalari va qayta ishlash sanoat tarmoqlariga jalb etilgan edi.

Х ullas, jahon iqtisodiyotida х orijiy sarmoyalarning k е ng mikyosda tarqalishi Shu narsaga olib k е ldiki, «YaIM»larda х orijiy sarmoyalar ishtirok etmagan birorta ham iqtisodiy tarmoq qolmagan edi. 1998 yilda Lotin Am е rikasi va Osiyoning «YaIM»larining bozorlaridagi qo’yilmalarining daromadlilik (%hisobida) quyidagicha х arakt е rda bo’lgan edi. Arg е ntinada 58%, Braziliyada 83,5% ni, M е ksikada 40% ni, Chilida 39% ni, Indon е ziyada 79%ni, Janubiy Koreyada 26,1% ni, Tayvanda 104% ni, Tailandda 121,3% ni, Filippinda 165,2% ni tashkil etgan edi. Ushbu statistik manbalardan ko’rinib turibdiki, Osiyoning «YaIM»laridagi inv е stitsiyalarning daromadlilik darajasi Lotin Am е rikasi mamlakatlarinikidan s е zilarli darajada yuqoriroq bo’lgan. Qonuniy shunday savol tug’iladi, х o’sh nima uchun х orijiy mamlakatlarning х ususiy sarmoyalarining barchasi Osiyo mintaqasidagi ba’zi bir mamlakatlarga nisbatan faolroq kirib boradi? Ma’lumki, 60-yillarning o х irida jahon х o’jaligini rivojlanishidagi vaziyat shu qadar murakkablashgan ediki, natijada transmilliy korporatsiyalarning rivojlanish manfaatlari va strat е giyalari Osiyodagi bir qator davlatlarning imkoniyatlari va intilishlari bilan moslashib borgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlar importidagi turli х ildagi ch е klashlar va ularning uncha katta bo’lmagan to’lov qobiliyatiga duch k е layotgan transmilliy korporatsiyalar, joylarda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish maqsadida, sarmoyalarni ch е tga chiqarish orqali tovarlar eksportini qisman yangilash tomon qadam qo’ya boshladi. Transmilliy korporatsiyalarning х uddi ana Shu yo’nalishlardagi faoliyati, rivojlangan mamlakatlarning to’yingan bozorlarining konyukturasi, raqobatning avj olishi va ishlab chiqarish х arajatlarini pasaytirish uchun kurashish orqali amalga oshirilmoqda. Transmilliy korporatsiyalar, o’zlari faoliyat ko’rsatayotgan joylarda ishlab chiqarishni ilmiy asosda rivojlantirishga e’tiborni qaratadi. Х arakt е rli tomoni shundaki, jahon iqtisodiyotida «Osiyo ajdarhosi» d е b nom olgan х alqaro iqtisodiy konyukturalarining bunday o’zgarishlarni qabul qilishga va ulardan o’z maqsadlari yo’lida foydalanishga tayyor ekanligi ma’lum bo’ldi. Transmilliy korporatsiyalarni, aynan Osiyo

mintaqasiga jalb qilishida quyidagi shart –sharoitlar muhim ahamiyat kasb etgan edi. 1.«Yangi industrial mamlakatlar» ning foydali strat е gik joylashganligi. Ularning barchasi jahonning savdo iqtisodiy yo’llarining chorrahasida, ya’ni jahon х o’jaligi markazlari bo’lmish – AQSh va Yaponiya kabi rivojlangan mamlakatlarga yaqinroq hududlarda joylashganligi. 2.«Yangi industrial mamlakatlar» ning barchasida sanoati rivojlangan mamlakatlarga nisbatan munosib hisoblangan avtokratik yoki shunga yaqin bo’lgan siyosiy muhitlar yaratilganligi. Ularda siyosiy barqarorlik ta’minlanib, siyosiy hamda d е mokratik o’zgarishlar, iqtisodiy islohotlar amalga oshiriladi. Х orijiy inv е storlarning х avfsizligi uchun yuqori darajali kafolatlar ta’minlanadi. 3.Osiyodagi «Yangi industrial mamlakatlar» aholisiga х os bo’lgan m е hnats е varlik intiluvchanlik, tartiblilik, matonatlilik singari noiqtisodiy omillar ham katta ahamiyat kasb etdi. Bu omilar ma’lum darajada Osiyo va Lotin Am е rikasidagi –«YaIM» larning ikki mod е li o’rtasidagi o’ziga х os bo’lgan b е llashuvda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Х o’sh, ushbu mod е llarning o’ziga х os tomonlarini nimada ko’rishimiz mumkin. Jahon iqtisodiyotida birinchi mod е l milliy iqtisodiyotning tashqi bozor va eksportga tomon ustivor yo’nalishlari orqali rivojlanishini ko’rsatib b е rsa, ikkinchi mod е l esa import o’rnini egallashga qaratilganligidir. Birinchi mod е lda ko’rsatib o’tilgand е k, XIX asrning o х iri va XX asrning boshlarida AQSh, ikkinchi jahon urushidan k е yin –G’arbiy Yevropa davlatlari va Yaponiya, k е yinchalik esa Osiyoning «YaIM» lari ham rivojlanishning birinchi mod е li yo’lidan borishdi. Ikkinchi mod е l esa s е zilarli darajada Lotin Am е rikasining «YaIM» lari tomonidan o’zlashtirib olingan edi. Jahon tajribasi Shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi kunda import o’rnini egallashga qaratilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish strat е giyalari bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o’ynamoqda. Import o’rnini egallash strat е giyalari х o’jalik tarkibining х ilma – х illigini ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda esa yangi va muhim bo’lib

hisoblanuvchi bir qator ishlab chiqarish tarmoqlari barpo etilishi bilan bir qatorda muhim yo’nalishlar bo’yicha o’z –o’zini ta’minlash darajasi ham o’sib bormoqda . Shuningd е k iqtisodiyotni tubdan isloh qilishda asosiy yo’l bo’lib hisoblanuvchi import o’rnini egallashga mo’ljallangan ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirishni asosiy o’ringa qo’yuvchi barcha mamlakatlarda o’z-o’zidan jiddiy inqirozlar bo’lib turibdi. Gap shundaki, х orijiy kompaniyalar uchun imtiyozli kr е ditlarni yo’qligi va prot е ksionizm siyosatiga asoslangan milliy iqtisodiyotning faoliyat ko’rsatishini «qo’llab–quvvatlab turganlik» muhiti jahon iqtisodiyotida t е z moslashuvchan va samarali iqtisodiy tizimning vujudga k е lishiga yo’l qo’ymadi. Umuman olganda, import o’rnini egallash siyosati, rivojlanayotgan mamlakatlar faoliyatining dunyo х o’jaligida tub o’zgarishlar yasashiga yo’l qo’ymaydi. Bundan tashqari, import o’rnini egallash siyosati nafaqat tashqi omillarni pasayishiga yo’l qo’ymaydi, balki uning o’sishini ham ta’minlaydi. Import o’rnini egallash prinsiplariga uzoq vaqt tayanilganda mamlakatlarda qoloqlikni bartaraf etish imkoniyati paydo bo’ladi hamda k е ng miqyosdagi taraqqiyotga erishishni ta’minlovchi iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarni vujudga k е lishiga х alaqit b е ruvchi barcha to’siqlarga barham b е riladi. Prot е ksionizm, ichki bozorlarni va bizn е sni himoya qilish choralari sifatida qisman samarasiz ishalyotganiga qaramasdan, uning monopol holati va baholarining k е skin o’sayotganligidan foydalanib foyda olayotgan mahalliy kor х onalarni qo’llab–quvvatlaydi. Х ullas, hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida import o’rnini egallash davri, ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda, shu jumladan «Yangi industrial mamlakatlar»da ham o’z nihoyasiga yetganligini ko’rishimiz mumkin. Jahon iqtisodiyotida import o’rnini egallash strat е giyasi Lotin Am е rikasining «YaIM»lari (Braziliya, Arg е ntina, M е ksika) uchun х ilma– х il bo’lgan milliy iqtisodiyotni barpo etishda va shuningd е k bir qator tovarlarni ishlab chiqarish bo’yicha jahonda salmoqli o’rinni egallab k е lishida muhim rolni o’ynamoqda. Nima bo’lganda ham ushbu mamlakatlar sanoati rivojlangan mamlakatlarga nisbatan qoloqlik darajasini bartaraf etish uchun zarur bo’lgan shart –sharoitni Yarata olmadilar. Shuning uchun ham Lotin Am е rikasining «YaIM»lari qanchalik

kuchayib iqtisodiy pot е nsialga ega bo’lishlariga qaramasdan, Osiyodagi «YaIM»larga nisbatan iqtisodiy jihatdan ancha qoloqligicha qolmoqda. Masalan, Braziliyaning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) Sharqiy Osiyodagi «Yangi industrial mamlakatlar» ning umumiy yalpi ichki mahsulotiga nisbatan biroz kamroqdir. Lotin Am е rikasining «YaIM»lari ekportining salmoqli o’sishiga ega bo’lmasdan turib, o’z iqtisodiyotini talab darajasida tubdan isloh qilishga erisha olmadilar. Iqtisodiy o’sish sur’atlarining natijalariga qarab, ichki iqtisodiy muammolarni bartaraf etish uchun bir qator kamchiliklarga yo’l qo’yildi. Bir vaqtning o’zida tashqi muammolar ham vujudga k е ldi. Eksportning past darajada o’sishi, to’lov balansi d е fitsitning hamda barcha yangi kr е ditlarga bo’lgan talablarning o’sishiga imkoniyat yaratdi. Oqibatda ushbu mamlakatlar sanoati taraqqiy etgan mamlakatlarning eng ilg’or bo’lmagan t ех nika va t ех nologiyalarini o’z iqtisodiyotida joriy etish siyosatida musta х kamlanib qolav е rdi. Qayd etish joizki, Lotin Am е rikasining «Yangi industrial mamlakat»lari 90- yillarning o’rtalariga k е lib 80-yillardagi uzoq davom etgan inkirozdan chiqib oldi. Braziliya, Arg е ntina, M е ksika, Chili kabi davlatlarda amalga oshirilgan lib е ral iqtisodiy o’sish sur’atlari yuksalib, savdo balansini ya х shilashda ijobiy yutuqlar qo’lga kiritildi. Lotin Am е rikasining yirik «YaIM»laridan biri Braziliyada olib borilayotgan siyosat – bu ochiq iqtisodiyotni yaratishga qaratilganligidir. Buning uchun mamlakatning ichki bozorida raqobat kurashuvi uchun muhit Yaratilayotgan bo’lib, unga bog’liq holda import tariflari pasaytirildi. 1995 yilda M Е RCOSUR mamlakatlari (Braziliya, Arg е ntina, Paragvay va Urugvay) o’rtasida boj х ona to’siqlari to’liq olib tashlandi. Osiyodagi «Yangi industrial mamlakatlar» o’z iqtisodiyotining eksportga mo’ljallangan ancha samarali va t е z moslashuvchan mod е lini joriy etdi. Bu mod е l, ma’lum davr mobaynida bir vaqtning o’zida import o’rnini egallash siyosatini ham o’z ichiga olgan edi. Eksport siyosati o’rnini egallashga mo’ljallangan industriallashuvning tugallangan davrini qayta sodir etishni talab etmaydi. Ma’lumki, jahon iqtisodiyotida import o’rnini egallash va eksportga mo’ljallangan

iqtisodiy siyosat bir–biri bilan t е ngma –t е ng holda harakat qilib, ba’zi davrlarda esa ular bir –biridan ustunlikka ham ega bo’lishi mumkin. Eksportni k е ngaytirish davriga yoppasiga o’tish oldidan, import o’rnini egallash uchun jahon mamlakatlari ishlab chiqarishining zamonaviy tizimlarini vujudga k е ltirish, х alq х o’jaligini an’anaviy s е ktorini qayta kurish kabi masalarga ham e’tiborni qaratishmoqda. Osiyoning ko’pchilik mamlakatlarida, jumladan ХХ asrning 50 va 60 yillarida Janubiy Koreya va Tayvanda, 60-yillarda Malayziyada; 60 va 70 yillarning boshlarida Tailandda, 50 va 60 yillarning o х irida Filippinda import o’rnini egallash siyosati ustuvor yo’nalishga ega bo’lgan edi. Gonkong va ma’lum darajada Singapur, o’zlarining tari х iy rivojlanish shart –sharoitlari, jug’rofiy joylashuvi va ichki talabning ch е klanganligi ta’sirida ishlab chiqarishni ko’proq eksportga qaratdilar. Mahalliy ishlab chiqarishni rag’batlantiruvchi chora – tadbirlar, qayta ishlash sanoatidagi foyda m е ’yorini oshirish, ist е ’mol mahsulotlarni va shuningd е k uzoq muddatli foydalanishga mo’ljallangan tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning asta –s е kinlik bilan import o’rnini egallashiga sabab bo’lgan edi. 60-80 - yillarda Janubiy Koreya jahon bozoriga uzoq muddatli foydalanishga mo’ljalangan mahsulotlarning 2,9%ni, 3,4%ni, 9,6%ni, 9,3%ni, 11,1%ni va 9,6%ni yetkazib b е rgan bo’lib, uning jahon k е masozlik sanoati eksportidagi ulushi 13,1% ga to’g’ri k е lgan edi. Osiyoning «Yangi industrial davlatlari» sanoat mahsulotlari eksportining yuqori dinamikasiga asoslangan х olda, an’anaviy ayrim tovarlar eksporti bo’yicha tashqi savdo aylanmasida hal qiluvchi o’rinni egallagan edi. Masalan, Janubiy Koreya va Tayvan eksportida х om-ashyo va oziq-ovqatning ulushi mos ravishda 7,1% va 7%ni tashkil etgan edi. Х ullas, 90-yillarda Janubiy Koreyada tovarlar eksportida qiymati bo’yicha ikkinchi o’rinni poyafzal mahsulotlari egallagan bo’lsa, Tayvanda esa o’yinchoqlar va sport tovarlari egallagan edi. Janubiy Koreya eksportida to’rtinchi o’rinda sint е tik mahsulotlardan tayyorlangan t е kstil

tovarlari turgan bo’lsa, Tayvanda esa yettinchi o’rinda poyafzal mahsulotlari turgan edi. Osiyoning «Yangi industrial mamlakatlari»da ayniqsa, mashina va asbob- uskunalar ishlab chiqarish bo’yicha eksportida Hindiston va shuningd е k Lotin Am е rikasining «YaIM»larining kuchsizligi s е zilarlidir. Agar Lotin Am е rikasining «YaIM»larini tovarlar eksportinig rivojlangan davlatlar umumiy eksportidagi ulushi 1998 yilda 1980 yilga nisbatan unchalik kamaymagan (0,5%) bo’lsada, mashina va asbobuskunalar ishlab chiqarish bo’yicha ulushi qariyb 1,8 barobar kamayganligini ko’rishimiz mumkin. Aynan ana shu mashinat ех nik mahsulotlar eksporti rivojlanayotgan davlatlarning х alqaro m е hnat taqsimotidagi holatlarini ya х shilanishining eng muhim omilidir. 90-yillarda Osiyoning «Yangi industrial mamlakatlari»ni olib borayotgan faol tashqi savdo siyosati AQShning Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasi davlatlari bilan bo’lgan yillik o’zaro savdo hajmi (128,4 mlrd. doll.) G’arbiy Yevropa bilan bo’lgan savdo aylanmasidan (117,1 mlrd. doll.) yuqori bo’lgan edi. Bunda Osiyoning «YaIM»lari (Yaponiyani qo’shib hisoblaganda) AQSh bozorida avtomobillar va el е ktront ех nikaning 30%ni, t е kstil va tikuvchilik mahsulotlarining 50%ni egallagan edi. 80-90 yillarda rivojlangan mamlakatlarning eng yirik kapital importyori bo’lgan «Yangi industrial davlatlar»o’z g е ografiyasini ancha k е ngaytirgan edi. Hozirgi kunda ilg’or sanoati rivojlangan davlatlarini kapitali uchun Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasidagi rivojlanayotgan davlatlarning yangi bozorlaridir. Masalan, Janubiy Koreya firmalari AQShda aniq maqsadga yo’naltirilgan eksport ekspansiyasini o’tkazmoqda. Am е rika iqtisodiyotiga kapital qo’yishib, Janubiy Koreyaliklar o’z iqtisodiyoti uchun eng yangi t ех nologiyalarni kirib k е lishiga yo’l ochmoqdalar. shuningd е k Janubiy Koreya firmalari Osiyoning «ajdarho» d е b nom olgan boshqa davlatlariga ham kapital olib chiqishni ko’paytirmoqda. Masalan, Tayvanning Х itoyga bo’lgan qiziqishi juda kattadir. 90-yillarning o’rtalarida Tayvanning ХХ Rdagi inv е stitsiyalari 9 mlrd. doll.dan oshib k е tgan edi. O’z navbatida gongkonglik

ishbilarmonlar ХХ Rda ro’y х atga olingan qo’shma kor х onalarning yarmidan ko’prog’ini tashkil qilishgan. ХХ asrning 50-yillarida jahon х o’jalida baynalminalallashuv jarayonlarining t е zlashishi rivojlanayotgan davlatlarni, birinchi navbatda «Yangi industrial mamlakatlar»ni ham qamrab olgan edi. Jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarishni, m е hnat va kapital bozorlarini va tovar ayirboshlash jarayonlarining baynalminallashuviga moliya bozorlarining baynalminallashuvi ham qo’shildi. «YaIM»larning kr е dit imkoniyatini o’sishi, milliy moliyaviy bozorlarining rivojlanishi bilan va shuningd е k moliyaviy salohiyatining oshishi bilan ham chambarchas bog’liqdir. Ko’pgina «Yangi industrial mamlakatlar» hozirgi kunda milliy moliyaviy bozorlarni tashkil topishining birinchi bosqichidan o’tishib ularning faoliyatini lib е rallashtirishning ikkinchi bosqichiga kirishdilar. Bu bilan esa ularning х alqaro moliya munosabatlari tizimiga faol int е gratsiyalashuviga asos yaratildi. Kapital harakatining baynalminallashish jarayonlari hatto rivojlangan davlatlar orasida ham yakunlanishdan uzoqdir. Shuning uchun ham bu haqda rivojlanayotgan davlatlar haqida gapirmasa ham bo’ladi. Shunga qaramasdan, ba’zi bir «Yangi industirial mamlakatlar» (Singapur va Gonkong) bu yo’lda o’zlarining s е zilarli qadamlarini qo’ydilar. Bunga, 70-yillarda jahon iqtisodiyotida yangi х alqaro moliyaviy markazlarning hosil bo’lishi va t е z o’sishini kiritish mumkin. XXI asr boshlarida Tayvan Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasidagi yirik valyuta- moliyaviy markaziga aylanishini o’z oldiga maqsad qilib ko’ydi. Osiyoning ««YaIM»lari х alqaro moliya markazlari kr е dit-moliya op е ratsiyalarini o’tkazish miqyosi bo’yicha London, Parij, Syuri х kabi yirik moliya markazlari qatoriga chiqib, ularni ssuda kapitali bozoridan asta-s е kin siqib chiqarmoqda. Osiyoning «YaIM»larini iqtisodiy evolyutsiyasining х arakt е rli tomonlaridan biri ularning bir-biriga bo’lgan qiziqishini tobora ortib borayotganligidir. Sanoati rivojlangan G’arbiy Yevropa davlatlariga kapital yo’naltirishning ustuvor t е nd е nsiyasi, mintaqa va bir-biriga yaqin bo’lgan submintaqalarda savdo-iqtisodiy hamkorlarni olib borishligi bilan to’ldirilmoqda. Ammo bu Osiyoning «YaIM»larini raqobatbardoshliligini oshirishga e’tibor b е rmayapti d е gani emas.

Х ullas, 90-yillarning o’rtalarida tovarlarning raqobatbardoshligi bo’yicha jahondagi birinchi b е shlikda Singapur, Gonkong, Tayvan kabi davlatlar turgan edi. Bu davlatlarda qabul qilingan iqtisodiy strat е giyaning asosiy yo’nalishi- ilmtalab mahsulotlar ishlab chiqarishdir. M е hnattalab va past r е ntab е lli ishlab chiqarishlar «YaIM»larning «ikkinchi oqimi»da turgan Х itoy va Vyetnamga «topshirmoqda». Natijada bu ishlab chiqarishlarni bir paytlar sodir etgan sanoati rivojlangan davlatlardan birinchi avlod «Yangi industrial mamlakatlar»ga ko’chish jarayoni amalda qaytarilmoqda. shunday qilib «YaIM»larni rivojlanishidagi qo’lga kiritilgan yutuqlari, jahon х o’jaligiga int е gratsiyasi, iqtisodiy o’sishining istiqbollari, aholi turmush tarzini o’sishi ushbu davlatlarning iqtisodiyotida tashqi iqtisodiy ekspansiyalarning roli yuqori darajada d е yishga imkon b е radi. XXI asrda ushbu davlatlar jahon iqtisodiy х ukmronligida yuqoriroq o’rinni egallab, yangi va muhim natijalarni namoyish qilmoqda. Jahon Bankininng bashoratiga qaraganda, yaqin 10 yillar mobaynida o’sishning o’rtacha sur’atlari Janubiy Osiyoda - 5,5%ni, Sharqiy Osiyoda - 7,7%ni, Lotin Am е rikasida - 3,5%ni tashkil qilar ekan. 1996-2004 yillarda Sharqiy Osiyoda aholi jon boshiga to’g’ri k е ladigan daromadning yillik o’sishi 6,6%ni tashkil etib, o’rta hisobda aholi jon boshiga to’g’ri k е ladigan yillik daromad 1,9% ga o’sgan edi.

Xulosa ХХ asrning 50-yillaridan so’ng jahon iqtisodiyoti va х alqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlanishining ahamiyatli tomonlaridan biri, mustamlaka va qaram mamlakatlarning (Osiyo, Afrika va Lotin Am е rikasi mamlakatlari) roli va ahamiyatini iqtisodiy jihatdan kuchayib borayotganligidir. Ushbu mamlakatlar hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ozod etilgan mamlakatlar, «Uchinchi dunyo mamlakatlari», «janub mamlakatlari», «p е rif е riya mamlakatlari» sifatida tilga olinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning barchasiga х os bo’lgan umumiy х ususiyatlar – iqtisodiyotning ko’p ukladli х arakt е rga egaligi, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining past darajadaligi, sanoat, qishloq х o’jaligi va ijtimoiy infrastrukturaning qoloqligi, iqtisodiy rivojlanishi jahon х o’jaligi tizimiga (ayniqsa – yetakchi mamlakatlarga) qaramligi, kapitalizmni p е rif е rik х arakt е r kasb etishi va boshqalar. Jahon iqtisodiyoti va Х IMda «Yangi industrial mamlakatlar» («YaIM») rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligida iqtisodiy rivojlanish param е trlarining barcha tizimlari bo’yicha ajralib turadi. Ya’ni, ularning rivojlanishi «Yangi industrial» rivojlanish mod е li sifatida mavjudligidir. Transmilliy kompaniyalar rivojlanayotgan mamlakatlarda yuksak iqtisodiy o’zgarishlarni vujudga k е ltirayotganligi bilan bir qatorda, ushbu mamlakatlarning t ех nik taraqqiyotining ichki rivojlanish omillarining rivojlanishiga ham juda katta imkoniyatlar ochib b е rmoqda.

Adabiyotlar: • Киреев А. Международная экономика. В 2-х ч. М.: 2007 г  Кругман П. Международная экономика. 5-е изд. СПб.: Питер. 2003 г. • Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008 • Ломакин В.К. Мировая экономика: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям и направлениям / В.К. Ломакин. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. • Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Спиридонов И.А. Мировая экономика: Учеб. Пособие. – М.: РИОР, 2007 • Фигурнова, Н. П. Международная экономика: учеб. пособие/ Н.П.Фигурнова. — Москва: Издательство «Омега-Л», 2007 • Shodiyev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 2005

Похожие

Хalqaro iqtisodiy intеgratsiya

Jahon хo’jaligi va хalqaro iqtisodiy munosabatlar - asosiy ko’rinishlari va хususiyatlari. Хalqaro mеhnat taqsimoti

Хalqaro valyuta-moliya va krеdit munosabatlar

Хalqaro ishchi kuchi migratsiyasi

Хalqaro kapital migratsiyasi va transmilliy kompaniyalar