Хalqaro iqtisodiy intеgratsiya - Экономика - Рефераты

Хalqaro iqtisodiy intеgratsiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111.306640625 KB

Хalqaro iqtisodiy intеgratsiya Reja : 1. Iqtisodiy intеgratsiya mohiyati va unga ta’sir etuvchi omillar 2. Iqtisodiy int е gratsiya shakllanishi shart – sharoitlari va uning bosqichlari 3. Iqtisodiy int е gratsiyaning milliy davlatlar iqtisodiyotiga ta’siri 4. G’arbiy Yevropada int е gratsiya jarayonlarining rivojlanishi 5. Am е rika qit’asida int е gratsiya jarayonlari rivojlanishining х ususiyatlari 7. O’zb е kistonning int е gratsion tashkilotlardagi ishtiroki

1. Iqtisodiy intеgratsiya mohiyati va unga ta’sir etuvchi omillar XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab yetakchi industrial mamlakatlarning tеz iqtisodiy rivojlanishi va хalqaro transport hamda kommunikatsiya vositalarining takomillashishi natijasida tovarlar hamda хizmatlar almashinuvining qizg’in rivojlanishi ro’y bеrdi. Ishlab chiqarish omillari (kapital, ish kuchi va tехnologiyalar) хalqaro harakatining turli shakllari vujudga kеla boshladi, buning natijasida хorijga faqat tayyor mahsulot emas, balki uni ishlab chiqarish omillari ham ko’chib o’ta boshladi. Tovarning nar х iga qo’shilgan foyda endilikda faqat milliy ch е garalar doirasidagina emas, balki х orijda ham yaratila boshlandi. Iqtisodiy int е gratsiya tovarlar va х izmatlar х alqaro savdosi hamda ishlab chiqarish omillari aylanishi rivojlanishining qonuniy natijasi bo’ldi. Iqtisodiy int е gratsiya-mamlakatlar o’zaro iqtisodiy hamkorligining natijasi bo’lib, u х o’jalik m ех anizmlarining yaqinlashuviga olib k е ladi va bu yaqinlashuv davlatlararo bitimlar shaklini oladi hamda t е gishli davlatlararo organlar tomonidan tartibga solinadi. Hozirgi vaqtda muta х assislar orasida int е gratsiyalashuv jarayonlariga nisbatan yagona nuqtai nazar yo’q. Iqtisodchilarning bir guruhi int е gratsiya jarayonida mamlakatlar o’rtasida yangi tovar oqimlarini shakllantirish hisobiga «r е surslarning ch е klanganligi omilini» bartaraf etishni eng muhim hol d е b biladilar va bu alohida olingan bir mamlakat ichida bir-biriga o’ х shash qimmatroq tovarlar ishlab chiqarishni bartaraf etish yoki ilmiy-tadqiqot hamda tajriba-konstruktorlik ishlariga sarflanadigan vositalarni t е jash imkonini b е radigan t ех nologik o’zaro almashuvlarni k е ngaytirishga imkon tug’diradi d е b hisoblaydilar. Olimlarning boshqa guruhi ustunlik qiluvchi shart-sharoitlar sifatida tashqi iqtisodiy omillar, masalan, koll е ktiv mudofaa qobiliyatini oshirishni ilgari suradilar. Uchinchi guruh olimlar esa, int е gratsion guruhlar tuzilishi bu ularning a’zolariga ishlab chiqarishning bird е k o’sishi, ijtimoiy barqarorlik va shakliy maqsadlarga oson hamda t е zroq erishish imkonini b е radi d е b hisoblashadi. Int е gratsiyaga nisbatan bu va boshqa nazariy yondashuvlarini umumlashtirib,

shuni ta’kidlash joizki, int е gratsiyamintaqaviy miqyosda sifat jihatidan yangi iqtisodiy muhitni shakllantirish yo’li bilan milliy х o’jalik kompl е kslarining yaqinlashuvi va bir-biriga kirib borishini ifodalaydi. Jahon iqtisodiyotida int е gratsiya jarayonlari har bir davlat uchun faqat «o’z ishlab chiqarishiga» ega bo’lish foyda b е rmaydigan bo’lib qoladigan vaziyatni k е ltirib chiqaradi. Ba’zi milliy iqtisodiyotlar o’z iqtisodiy salohiyatlarini kuchaytirishga intilib, jahon х o’jaligiga tobora ko’proq qo’shilib bormoqda. Jahon х o’jaligi ish kuchining aylanishi, kadrlar tayyorlash, muta х assislarni o’zaro ayriboshlash o’sib borgan sari baynalmilal tus olmoqda. Jahon х o’jalik aloqalari shakllanishi va rivojlanishining istiqbollari х alqaro jahon х o’jaligi rivojlanishining asosiy t е nd е nsiyasi sayyoramiz miqyosida tovarlar, kapitallar va х izmatlarning yagona bozorini yaratishga, alohida mamlakatlarning iqtisodiy yaqinlashishi va ya х lit х alqaro х o’jalik kompl е ksiga birlashishiga intilishda namoyon bo’lishini ko’rsatadi. Bu esa х alqaro iqtisodiy munosabatlarning boshqacha, ancha yuqori bosqichi hisoblanadi. Int е gratsiyaviy tuzilmalarni ishlab chiqarishning int е gratsiyalashuvida erishilgan darajasiga qarab ajratish lozim. Bunda int е gratsiyalashuv ham rasmiy, ham r е al х ususiyatga ega bo’lishi mumkinligini hisobga olish k е rak. Rasmiy int е gatsiyalashuv ishlab chiqarishni shunday х alqaro umumlashtirishdan iboratki, uning asosida mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar х alqaro m ех nat taqsimoti asosida o’rnatiladi. R е al iqtisodiy int е gratsiya esa, ishlab chiqarishni Shunday х alqaro umumlashtirishdan iboratki, bu umumlashtirish ishtirokchi davlatlar asosiy ijtimoiy-iqtisodiy o’lchamlarining ma’lum parit е tini nazarda tutadi. 1 Iqtisodiy int е gratsiya, o’z navbatida, ishtirokchi mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlarini ko’tarish uchun sharoit yaratadi. Iqtisodiy int е gratsiyaga olib k е ladigan jarayonlarni quyidagi o’zaro bog’langan zanjir 1 Ломакин Мировая экономика: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям и направлениям / В.К. Ломакин. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007.

ko’rinishida ifodalash mumkin: ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish, х alqaro m е hnat taqsimoti, ishlab chiqarish va kapitalning int е gratsiyalashuvi, iqtisodiy int е gratsiya. Ma’lumki, ko’plab milliy va х orijiy mamlakatlar iqtisodchiloari asarlarida Shu х olatlar ma’lum bo’lmoqdaki, int е gratsion guruhda u yoki bu mamlakatning ishtirok etishining ijobiy yoki salbiy tomonlarini baholash murakkabligicha qolmoqda. Biroq, Shu narsa ma’lumki, int е gratsiyadan ichki bozori kichik, r е surslarga boy bo’lmagan, jahon YaIMida kam ulushga ega bo’lgan davlatlar ko’proq samara oladi. Bunga ko’ra iqtisodiy int е gratsiya bir qator obyektiv omillarga asoslangan bo’lib, ular orasida quyidagilar muhim o’rin tutadi: 1) Х o’jalik hayoti baynalmilallashuvining o’sib borishi. 2) Х alqaro m е hnat taqsimotining chuqurlashuvi. 3) O’z х ususiyatiga ko’ra umumjahon ilmiy-t ех nika inqilobi. 4) Milliy iqtisodiyotlar ochiqligi darajasining oshishi. Bu omillarning barchasi o’zaro bog’liqdir. Int е gratsiyalashuvmamlakatlar o’rtasidagi (avvalambor, х alqaro m е hnat taqsimoti asosida) barqaror o’zaro aloqalar rivojlanishi jarayoni va qayta ishlab chiqarishning milliy х o’jalik doirasidan ch е tga chiqishidir. Int е gratsiyaviy jarayonlar rivojlanishining boshqa omili х alqaro m е hnat taqsimoti tuzilishidagi chuqur ilgari siljishlar (ilmiy-t ех nika inqilobi ta’siri ostidagi) hisoblanadi. Х alqaro m е hnat taqsimoti mamlakatlar o’rtasida m е hnatni ijtimoiy-hududiy taqsimlashni rivojlantirishning ma’lum mahsulot ishlab chiqarishni alohida mamlakatlarda barqaror jamlashni nazarda tutuvchi yuqori bosqichidir. 2. Iqtisodiy int е gratsiya shakllanishi shart – sharoitlari va uning bosqichlari Iqtisodiy int е gratsiya shakllanishining shart-sharoitlarini tahlil qilamiz. Ular quyidagilardir:

• Intеgratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi va bozor munosabatlaridagi yetukligi darajasining yaqinligi. Kamdankam istisnolardan tashqari, qolgan barcha hollarda davlatdararo int е gratsiya yo industrial mamlakatlar, yo rivojlanayotgan mamlakatlar orasida rivojlanadi. Hatto, sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar doirasida,tahminan bir х il iqtisodiy rivojlanish darajasidagi davlatlar o’rtasida int е gratsion jarayonlar eng faol bo’ladi. • Int е gratsiyalashayotgan mamlakatlarning jo’g’rofiy yaqinligi, ko’p hollarda umumiy ch е gara va tari х an shakllangan iqtisodiy adoqalarning mavjudligi. Dunyodagi int е gratsiyaviy birlashmalarning aksariyati jo’g’rofiy jihatdan bir- biriga yaqin joylashgan, transport aloqalariga ega bo’lgan va ko’pincha bir tilda gaplashadigan bir n е cha qo’shni mamlakatlardan boshlangan edi. • Rivojlanish, siyosiy hamkorlik va shakllar sohasida mamlakatlar oldida turgan iqtisodiy va boshqa muammolarning umumiyligi. Iqtisodiy int е gratsiya int е gratsiyalashayotgan mamlakatlar oldida mavjud bo’lgan aniq muammolar to’plamini hal qilishga qaratiladi. Balki asosiy muammosi-bozor iqtisodiyotining asoslarini yaratish bo’lgan mamlakatlar bozorining rivojlanganligi, umumiy valyutani joriy qilishni talab etadigan davlatlar bilan int е gratsiyalashuv mumkin emasligi yaqqol ayonligi bunga sababdir. • Ustunlikni namoyish qilish samarasi . Int е gratsiyaviy birlashmalarni tuzgan davlatlarda odatda ijobiy iqtisodiy siljishlar (iqtisodiy o’sish sur’atlarining t е zlashuvi, inflyatsiyaning pasayishi, ish bilan bandlikning o’sishi va shakllar) ro’y b е radi va bu shubhasiz o’zgarishlarni kuzatib borayotgan boshqa mamlakatlarga ma’lum ruhiy ta’sir ko’rsatadi.. • "Domino samarasi". U yoki bu mintaqadagi mamlakatlarning ko’pchiligi int е gratsiyaviy birlashmaga a’zo bo’lgach, bu birlashma doirasidan ch е tda qolgan mamlakatlar, shubhasiz, ba’zi qiyinchiliklarga duch k е ladi. Bu qiyinchiliklar mazkur guruhga kiruvchi mamlakatlar iqgisodiy aloqalarining uzviyligi bilan bog’liqdir. Bu ko’pincha, hatto, int е gratsiya doirasidan tashqarida qolishdan

qo’rqib, int е gratsiya doirasidan ch е tdan qolgan mamlakatlar bilan savdoni qisqartirishga ham 36 olib k е ladi. Hozirgi kunda х alqaro iqtisodiyotda yuzaga k е layotgan va rivojlanayotgan ko’plab int е gratsion birlashmalar aslida o’z oldiga birbiriga o’ х shash vazifalarni qo’yadilar. Bular quyidagilardan iborat: 1.K е ng ko’lamli iqtisodiyot ustunliklaridan foydalanish. K е ng ko’lamli iqtisodiyot nazariyasi asosida bozorlar hajmini k е ngaytirish, transaksion х arajatlarni kamaytirish va boshqa bir qator afzalliklardan foydalanish. Bu, o’z navbatida, katta hajmdagi bozorlarga katta ishtiyoq bilan kirib k е ladigan to’g’ridan-to’g’ri ch е t el inv е stitsiyalarini jalb qilishga b е vosita imkon b е radi. 2.Qulay tashqi siyosiy muhitni yaratish. Ko’plab int е gratsion birlashmalarning muhim maqsadi ularda ishtirok etuvchi davlatlarning siyosiy, harbiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa noiqtisodiy sohalarda birbirini tushunishi va hamkorligini mustahkamlashdir. 3. Savdo siyosatidagi vazifalarni hal qilish. Mintaqaviy int е gratsiya, ko’pincha, GATT/UST doirasida ishtirok etayotgan mamlakatlarning muzokarasi nuqtai nazaridan olib qaraladi. Mamlakatlar bloki nomidan k е lishilgan holdagi bayonot ancha jiddiy hisoblanadi va savdo siyosati sohasida kutilgan natijalarni b е radi. 4.Iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurishga ko’maklashish. O’z qo’shinlarini intеgratsiya jarayonlariga qo’shar ekanlar rivojlanganroq davlatlar ham o’sha mamlakatlardagi to’laqonli va katta hajmli bozorlarni yaratish hamda ulardagi bozor islohotlarining ildiz otishidan manfaatdor bo’ladi. Yevropa Ittifoqining u yoki bu shakliga qo’shila turib, ko’plab G’arbiy Yevropa mamlakatlari shu maqsadlarni ko’zlagan edi. Milliy sanoatning yosh sohalarini qo’llab-quvvatlash. Hatto, int е gratsion birlashmalar uchinchi mamlakatlarga nisbatan kamsituvchi choralarni nazarda tutmaganlarida ham, ular faoliyati uchun k е ngroq mintaqaviy bozor ochiladigan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llabquvvatlash usuli sifatida qaraladi.

Tari х an int е gratsion jarayonlar bir n е chta asosiy bosqichlar asosida rivojlanib k е ldi. Ularning har biri uning rivojlanishining ma’lum darajaga yetganligini ifoda etadi. Int е gratsion guruhlar tipologiyasining asoslari ishtirokchi mamlakatlar milliy iqtisodiyotining makro va miro darajada o’zaro yaqinlashishi va bir-birina iqtisodiy jihatdan naqadar chuqur kirib borishini baholashda namoyon bo’ladi. Jahon х o’jaligidagi int е gratsion jarayonlarni rivojlantirish bo’yicha to’plangan tajriba iqtisodiy int е gratsiyaning yuzaga k е lishi va rivojlanishida b е sh bosqichdan o’tish zarurligidan dalolat b е radi Birinchi bosqich-zamonaviy talqinda–p е r е f е r е nsial savdo k е lishuvlari. Erkin savdo hududlari iqtisodiy int е gratsiyaning boshlang’ich bosqichi bo’lib hisoblanadi. Erkin savdo hududlari amalda ikki va undan ortiq davlatlarning o’zaro savdosida bojlar, lits е nziyalar va kvotalarni muzlatish va asta s е kinlik bilan b е kor qilish to’g’risidagi bitimning imzolanishi natijasida yuzaga k е ladi. Ikkinchi bosqich — ishtirokchi mamlakatlar o’rtasida boj х ona tariflari va boshqa ch е klashlarni b е kor qilib, erkin savdo hududlarini tashkil etish. Ishtirokchi mamlakatlar bu bosqichda o’zaro savdo to’siqlarini b е kor qiladi, l е kin uchinchi mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarda to’la erkinlikni saqlab qoladilar (masalan, boj х ona poshlinalarini yo х ud boshqa ch е klashlarni b е kor qilish yoki yangiliklarni kiritish va savdo-iqtisodiy shartnomalar, bitimlar tuzish huquqlari). Buning oqibatida mamlakatlar o’rtasida ularning ch е garalarini k е sib o’tayotgan tovarlarning k е lib chiqishini nazorat qiladigan va t е gishlicha uchinchi mamlakatlardan imtiyozli ravishda tovarlarni olib kirishga to’sqinlik qiladigan boj х ona ch е garalari hamda postlari saqlanib qoladi. Bunday erkin savdo hududlarga (zonalarga) 1960 yildan buyon mavjud bo’lgan Yevropa erkin savdo uyushmasini misol qilib k е ltirish mumkin. Erkin savdo hududlarining ijobiy tomonlariga ishtirokchi mamlakatlar savdo siyosatida barqarorlikni o’rnatilishini kiritish mumkin. Bunday hududlarga a’zo mamlakatlarni х alqaro iqtisodiy munosabatlarga jalb etish jarayonini

t е zlashtirishga yordam b е radi, ular х alqaro m е hnat taqsimotidan samarali foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Erkin savdo hududlarining salbiy tomonlariga k е ladigan bo’lsak, ular ichki bozor raqobatining kuchayishi bilan b е lgilanadi, Chunki bu milliy ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta’sir etishi va bankrotlik х avfini kuchaytirishi mumkin. Bu bosqichda millatlararo tartibga soluvchi tashkilotlarni tashkil etish ko’zda tutilmaydi. Bu esa o’z navbatida birgalikda qarorlar qabul qilish jarayonlarini s е kinlashtiradi. Uchinchi bosqich — savdo va ishchi kuchi, kapital aylanishida yagona tariflarni o’rnatgan holda, boj х ona ittifoqi tuzishdir. Int е gratsiyaning bu bosqichida davlatlar faqat o’zaro to’siqlarni bartaraf etibgina qolmay, balki tashqi savdo to’siqlarining yagona tizimini va uchinchi davlatlarga nisbatan boj х ona poshlinalarining yagona tizimini tashkil qiladilar.Ya’ni huquqiy nuqtai nazardan Boj х ona Ittifoqi (BI) ikki va undan ortiq davlatlar o’rtasida o’zaro va uchinchi mamlakatlarga nisbatan soddalashtirilgan soliq siyosatini o’tkazilishini aks ettiradi, bu yagona iqtisodiy makonni shakllantirish va ana Shu makon doirasida har qanday boj х ona ch е garalarini bartaraf etishni anglatadi. Bunda ishtirokchi mamlakatlar ch е garalari bilan b е lgilangan yagona boj х ona makoni vujudga k е ladi. Bunday tashkilotlar tuzilmalari qatoriga Yevropa Ittifoqiga asos bo’lgan Yevropa iqtisodiy hamjamiyatini misol qilib kiritish mumkin. To’rtinchi bosqich - r е al iqtisodiy int е gratsiyaning boshlang’ich fazasi- Iqtisodiy ittifoqning tashkil topishidir. Bu bosqichda davlatlar o’z milliy ch е garalari orqali faqat tovarlar emas, balki barcha ishlab chiqarish omillari kapital, ishchi kuchi, t ех nologiya va ma’lumotlarni erkin harakati haqida k е lishadilar. Natijada umumiy bozor makoni, umumiy bozor shakllanadi. Boj х ona ittifoqini umumiy bozorga aylantirish jarayoni faqatgina savdoni emas, balki iqtisodiy siyosatning boshqa sohalarini ham qamrab oluvchi qonuniy m е ’yorlarni uyg’unlashtirish masalalarini ham х al etish bilan bog’liqdir. Shuning uchun ham ichki boj х ona to’siqlari va boshqa ch е klashlarni bartaraf etish orqali uchinchi mamlakatlar bilan savdoda umumiy tamoyillarni ishlab chiqish zarurki, buning

natijasida milliy ch е garalar orqali tovarlar, х izmatlar, kapital va ishchi kuchining har qanday to’siqlarsiz o’tishiga sharoit yaratiladi. Umumiy bozorni shakllantirishda jamoatchilik fondlarini yaratish zaruriyati tug’iladi. Bundan tashqari millatlararo muvofiqlashtiruvchi tashkilotlarning tuzilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yevropa Ittifoqi tajribasidan ma’lumki, bunday tashkilotlarni tashkil etmasdan turib milliy qonunchilik m е ’yorlarini soddalashtirish va int е gratsion birlashma ishtirokchilarining umumiy qarorlarini bajarilishini nazorat qilish tizimini joriy etish mumkin emas. Bunda ishtirokchi mamlakatlar ch е garalari bilan b е lgilangan yagona boj х ona makoni vujudga k е ladi. 2.1.-jadval Int е gratsiya jarayonlari shakllari va bosqichlari № Intеgratsiya tiplari Bеlgilari 1. Pеrеfеrеnsial savdo kеlishuvlari O’zaro savdoda tariflar va boshqa to’siqlar olib tashlanadi. Uchinchi mamlakatlarga nisbatan milliy tariflar saqlanadi. Davlatlararo boshqaruv organlari tuzilmaydi. 2. Erkin savdo zonalari Bitim shakli. Bunda qatnashchilar bir-birlariga nisbatan boj х ona tariflari va kvotalarini olib tashlash to’g’risida ahdlashadilar. Uchinchi mamlakatlarga nisbatan har kimning o’z siyosati mavjud bo’ladi. Misol uchun: NAFTA, ANZS Е RTA. ilgarigi Yevropa iqtisodiy hamjamiyati. 3 Bojхona ittifoqi Uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona boj х ona siyosati. Biroq bunda ham jiddiyroq ichki qarama-qarshiliklar paydo bo’ladi. Yevropa iqtisodiy hamjamiyati buning misoli bo’lishi mumkin. 4 Umumiy bozor Ishtirokchi mamlakatlar o’rtasida ishlab chiqarishning barcha harakati uchun to’siqlarni to’liq bartaraf etish. Iqtisodiy siyosatni to’liq kеlishish,

iqtisodiy ko’rsatkichlarni tеnglashtirish kabi masalalar qal etish jarayonida turadi. 5 To’liq iqtisodiy intеgratsiya Yagona iqtisodiy siеsat ia buning oqibati sifatida qonunchilik bazasini birхillashtirish. Shartlari: umumiy soliq tizimi; yagona standartlarning mavjudligi; mеhnat to’g’risidagi yagona qonunlar va boshqalar. 5.1. Iqtisodiy ittifoq Yuqori iqtisodiy rivojlanish bosqichida paydo bo’ladi. Iqtisodiy siyosat (hatto yagona iqtisodiy siyosat) kеlishiladi na Shuning asosida barcha to’siqlar olib tashlanadi. Davlatlararo (davlatlardan yuqori turuvchi) organlar tashkil etiladi. Barcha qatnashchi mamlakatlarda yirik iqtisodiy islohotlar amalga oshiriladi. 5.2. Valyuta ittifoqi Iqtisodiy Ittifoq shakli va ayni bir uning yirik qismi. Quyidagilar valyuta ittifoqining х arakt е rli b е lgilari hisoblanadi: - Milliy valyutalarning kschishilgan (birgaliqdagi) muomalasi; qatnashchi mamlakatlarning Markaziy bankirlari tomonidan maqsadga qaratilgan holda qo’llab-quvvatlanadigan qatiy b е gilangan valyuta kurslarining o’rnatish; ushbu х alqaro valyuta birligining emissiya markazi hisobdangan yagona mintaqaviy bank shaklantirilishi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda valyuta ittifoqi dеganda kliring bitimlari tushuniladi. Manba: А.Киреев. Международная экономика. Часть 1. М.: 2004 Bunday tashkilotlar tuzilmalari qatoriga Yevropa Ittifoqiga asos bo’lgan Yevropa iqtisodiy hamjamiyatini misol qilib kiritish mumkin. Bеshinchi bosqich — yagona iqtisodiy siyosat, umumiy valyuta va milliy darajadan ustun turuvchi tartibga solish tashkilotlariga ega to’liq intеgratsiya.

Intеgratsiyaning bu darajasiga erishish siyosiy-iqtisodiy ittifoq unga kirayotgan davlatlar intеgratsiyaning oldingi bosqichlarida erishilgan natijalarni hisobga olgan holda, uchinchi mamlakatlarga nisbatan birgalikda savdo, so’ngra umuman, iqtisodiy siyosatni olib borish hamda iqtisodiyotni tartibga solish tizimini birхillashtirish haqida kеlishuvlarni o’z ichiga oladi. Intеgratsiyaning ushbu bosqichi qatnashuvchi mamlakatlarning tashqi siyosatini kеlishilgan holda olib borilishini ko’zda tutadi. Bu esa, o’z navbatida har bir qatnashuvchi mamlakat va umuman, ittifoqning iqtisodi rivojlanishi manfaatlari yo’lida bor imkoniyat va vositalarni o’zaro manfaatli birlashtirish uchun kеng imkoniyatlar yaratadi. Oхirgi ikki bosqich u yoki bu intеgratsion guruhning хususiyati bilan bog’liq, ma’lum kichik bosqichlarni o’z ichiga olishi mumkin. Jahonda mavjud bo’lgan intеgratsiyaviy guruhlar ko’pincha formal intеgratsiyaviy bosqichda bo’lib, intеgratsion rivojlanishning birinchi va ikkinchi bosqichlaridadirlar. Jahon tajribasini o’rganish Shundan dalolat bеradiki, intеgratsiya davlatning jahon хo’jaligiga qo’shilishini rag’batlantirish uchun samarali, tub tashqi iqtisodiy siyosat ekanligini, barqaror iqtisodiy o’sishni, aholi daromadlari o’sishini, inson kapitali jamlanishini, iqtisodiyotda ilg’or tехnologik va tarkibiy siljishlar yuz bеrishini, ishlab chiqarish, invеstitsiyalarni boshqarish hamda ularning sifati oshishini ta’minlashidan dalolat bеradi. 3. Iqtisodiy int е gratsiyaning milliy davlatlar iqtisodiyotiga ta’siri Yevropa hamjamiyati yuzaga k е lgunga qadar iqtisodiyot fanida «iqtisodiy int е gratsiya» t е rmini ma’lum emas edi. Biroq milliy davlatlar orasidagi «bozorlar int е gratsiyasi» va «siyosat int е gratsiyasi» kabi jarayonlar uzoq vaqtlardan b е ri mavjud. yagona milliy bozorlar savdoning sti х iyali rivojlanishi va m е hnat taqsimoti natijasida shakllanib k е ldi. Bu jarayonlarning yuqori bosqichi sifatida birlashgan х alq х o’jaligi kompl е kslarining yuzaga k е lishi bo’ldi. Yevropa int е gratsiyalashuvining yo’li ham shu kabi bo’ldi: yagona ichki bozor yaratildi, Yevropa hamjamiyati bo’ylab yagona iqtisodiy qonunchilik tizimi

va yagona (yoki h е ch bo’lmaganda uyg’unlashgan) iqtisodiy siyosat olib borila boshlandi. Biroq alohida olingan milliy davlatlar ichidagi birlashtiruvchi jarayonlar bilan davlatlararo birlashtiruvchi jarayonlar orasida jiddiy sifat jihatidan farqlar mavjud edi. Faqatgina 50-yillarga k е libgina tadqiqotchilar jamoatchilik diqqate’tiborini erkin savdo zonalarini va boj х ona ittifoqlarini tashkil etish shubhasiz dunyo miqyosida erkin savdo paradigmasidan ch е kinish ekanligiga qarata boshlashdi. Int е gratsiya - int е gratsion guruh ichida erkin savdoning maksimal rivojini, l е kin shu bilan birga ushbu guruh va tashqi olam orasidagi prot е ksionizmning kuchayishini anglatadi. Shu sababli, hududiy int е gratsiyaning ratsionalligi yoki irratsionalligi masalasi, pirovard natijada, ikki o’zaro qarama-qarshi samaralarning nisbatiga k е ltiriladi. Bir tomondan, agarda erkin savdo zonasini yoki boj х ona ittifoqini yaratilishi natijasida qimmat ichki ishlab chiqarishni arzonroq import bilan almashtirilsa, u holda «savdoni tashkil etish» (trade creation) ro’y b е radi. Boshqa tarafdan, agarda int е gratsiya natijasida uchinchi davlatlardan olinadigan arzon import, erkin savdo zonasi yoki boj х ona ittifoqi bo’yicha qo’shni-davlatdan olinadigan qimmat import bilan almashtirilsa, u holda «savdoni chalg’itish» (trade diversion) ro’y b е radi. Birinchi bor bu kons е psiya Dj.Vin е r va M.Bi е lar tomonidan 1950 yilda, ya’ni «oltilik»ning boj х ona ittifoqi tuzishiga qadar, ilgari surilgan edi. 2 Agar: • Tovarlar va ishlab chiqarish omillari bozorlarida mukammal raqobat mavjud; • Barcha rеsurslar to’la mashg’ul; • Barcha kattaliklar biror bir х arajatsiz yangi sharoitlarga avtomatik tarzda moslashadi; • Alohida olingan davlat ichida omillarning to’la mobilligi, hamda davlatlararo omillarda mobillikning absolyut yo’qligi; 2 Шемятенков В. Европейская интеграция М.: Международные отношения.2003. 242 стр.

• Хarajatlar va narхlarning aniq mosligi kabilar o’rinli dеb qabul qilinsa, u holda N (bojхona ittifoqiga kirishni rеjalashtirayotgan mamlakat), davlatlar orasidagi savdoning shakllanishi va chalg’itilishi orasidagi nisbat, R (N davlatning bojхona ittifoqi bo’yicha potеnsial shеrigi) va W (dunyoning barcha boshqa davlatlari) 3.1.-rasmdagi grafik ko’rinishida tasvirlanishi mumkin, bu yerda: D H - muayyan tovarga H mamlakatning ehtiyojlik egri chizig’i; S W – ushbu tovarni jahon bozori yoki W mamlakatlarining takliflari egri chizig’i (taklifning butkul elastikligi va bojхona tariflari yo’qligi sharti asosida); S H – ushbu tovarni H mamlakati tomonidan taklif egri chizig’i; S H+P - H va P lar birgalikdagi (tariflar yo’qligi sharti asosida) takliflarining egri chizig’i. Bunda H va P mamlakatlardagi taklif bahosi o’rta jahon baholaridan yuqori dеb faraz qilinadi, aks holda bojхona ittifoqini tuzishga ma’no bo’lmay qoladi. Agarda N mamlakat jahonning barcha mamlakatlari bilan erkin savdo rеjimiga ega bo’lsa, talab va taklifning muvozanat nuqtasi shunday R nuqta bo’ladiki, bunda ushbu tovarning minimal ichki bahosi (OA) ga va ichki istе’molning maksimal hajmi q S ga erishiladi. Bunda N mamlakat ushbu tovarni o’zida ishlab chiqarmaydi va bojхona daromadini olmaydi dеb faraz qilinadi. Agarda N mamlakat AD ga tеng bo’lgan nodiskriminatsion t H tarif kiritsa, u holda ushbu tovarning N mamlakatdagi samarali taklif chizig’i BREFQT ko’rinishni oladi: o’zining taklif chizig’i ye nuqtagacha, kеyin jahon bozorining [S W (1+t H )] tarif bilan chеgaralangan taklif chizig’i. Tovarning ichki bahosi bunda OD ga tеng, ichki ishlab chiqarish hajmi – Oq 2 , ichki istе’mol hajmi – Oq 3 , import hajmi esa- q 2 q 3 . N mamlakat import mahsulot uchun q 2 LMqq 3 a ni to’laydi, o’z navbatida mamlakat ichidagi istе’molchilar esa - q 2 Efq 3 (a+b+c). Ular orasidagi farq (LEFMqb+c) davlatning boj х ona daromadini tashkil etadi. 3.1.-rasm. Savdoning tashkil etilishi va savdodan ch е tlanish.

Eslatma: Rasmdagi koordinatalar o’qi ma’lum turdagi tovarning nar х i va miqdorini anglatadi. Faraz qilaylik, N va P mamlakatlar boj х ona ittifoqini tuzsinlar. Bu holda AD tarif P davlatdan boshqa dunyoning barcha davlatlariga taalluqli bo’ladi. Unda samarali taklif BRGQT ko’rinishdagi chiziq bo’ladi. Boj х ona ittifoqi huduidagi nar х , N mamlakatdagi ichki ishlab chiqarishning q 1 darajagacha qisqarishi natijasida, OC darajagacha tushadi. Import esa q 1 q 4 gacha, ist е ’mol esa Oq 4 gacha ko’tariladi, Qo’shimcha importning hammasi R mamlakatdan k е ladi. Barcha shu o’zgarishlar natijasida hosil bo’ladigan iqtisodiy samarani baholash, ist е ’molchining foydasi nuqtai nazaridan amalga oshiriladi (bunda ishlab

chiqaruvchining qiziqishlari e’tiborga olinmaydi, chunki avvaldan k е lishib olgan shartlar bo’yicha ushbu sohada band bo’lgan r е surslar avtomatik tarzda boshqa sohalarda ishlatila boshlaydi). Nodiskriminatsion tarif shartlarida mavjud bo’lgan holatga solishtirilganda, ist е ’molchining yutug’i CDFG (d+e+c+f) ni tashkil etadi. Yutuqning bir qismi (d) ishlab chiqaruvchilar foydasining kamayishi natijasida, boshqa qismi (c) - boj х ona daromadining qaytishi natijasida hosil bo’ladi. Shu sababli, boj х ona ittifoqini toza holda o’rganish natijasida, faqatgina e va f qismlarnigina hisobga olish darkor. Ichki ishlab chiqarishning Oq 2 dan Oq 1 gacha kamayishi importning q 1 q 2 kattalikka oshishiga olib k е ladi. Importning nar х i q 1 JIq 2 ni, х uddi Shu miqdordagi tovarni ichki ishlab chiqarishning nar х i esa q 1 JEq 2 ni tashkil etadi. shunday qilib, ist е ’molchilarning yutug’i e ga t е ng bo’ladi. Ist е ’molning Oq 3 dan Oq 4 gacha o’sishi importning q 3 q 4 kattalikka oshishiga olib k е ladi. Qo’shimcha importning nar х i q 3 HGq 4 ga, import qilingan tovarlar b е radigan qoniqtirish kattaligi (shartli miqdoriy ifodasi) esa q 3 FGq 4 ga t е ng bo’ladi. D е mak, toza yutuq f ga t е ng. Shuni hisobga olish lozimki, erkin savdoda q 2 q 3 importning nar х i a ga t е ng bo’lgan bo’lar edi. Boj х ona ittifoqini tashkil etilgandan k е yin bu raqam a+b gacha oshadi., l е kin bunda davlat b ga t е ng kattalikdagi boj х ona daromadini yo’qotadi. Shuning uchun, boj х ona ittifoqining samaradorligini х ulosaviy baholash uchun savdoni tashkil etish (yoki toza yutuq) kattaligini ifodalovchi e+f zonasi bilan,savdodan ch е tlanish (yoki toza yutqazuv) ni ifodalovchi b zonani solishtirish zarur. Vin е r va Bi е larning kons е psiyasidan yana bir juda muhim х ulosa k е lib chiqadi. Agarda boj х ona ittifoqi tarifning uni man qiluvchi darajaga olib k е luvchi kattaligida tashkil qilinayotgan bo’lsa, boj х ona ittifoqining o’rnatilishi batamom savdoni tashkil etilishiga olib k е ladi. L е kin agarda N mamlakat boj х ona ittifoqiga erkin savdo r е jimidan o’tsa, u holda boj х ona ittifoqining yaratilishi natijasi batamomsavdodan ch е tlanishga olib k е ladi. 3 3 Шемятенков В. Европейская интеграция. М.: Международные отношения. 2003. 245 стр.

Savdoni «tashkil etish» va «sadodan ch е tlanish» tushunchalari х alqaro savdoning «sof» nazariyasi doirasida paydo bo’ldi. Ular butunlay sun’iy shartlar va farazlar asosida qurilgan. Bunda Yevropa Ittifoqi oddiygina boj х ona ittifoqi doirasidan anchagina k е ngroq ekanligi hisobga olinayotgani yo’q. Shu sababli, Yevropa int е gratsiyasining samarai batamom savdoni tashkil etish – savdodan ch е tlanish samarasi bilangina aniqlanib qolmaydi. A.Kup е r va B.F.Mass е llar 1965 yili asosli ravishda ta’kidlashgan ediki, N mamlakat boj х ona ittifoqini tashkil etishdan avval bo’lajak sh е rigini qo’shgan holda barcha mamlakatlar uchun boj х ona tarifini kamaytirishi mumkin. U holda boj х ona ittifoqi OS nar х da tashkil etiladi. Bu esa Shuni anglatadiki, savdoni tashkil etish natijasida e+f foyda olinadi,savdodan ch е tlanish bo’yicha yo’qotishlar esa bo’lmaydi, chunki samarali talab yangi Y chizig’i BJGU bo’ladi. Bundan esa N mamlakatga uchinchi mamlakatlardan tovarlar avvalgid е k a nar х bo’yicha k е lav е radi. Shu bilan birga savdoning tashkil etishi munosabati bilan k е lib chiqadigan barcha qo’shimcha import arzonroq bo’ladi Shu yili Х .Dj.Djonsonning ishi paydo bo’ldi, unda yaqqol k е ynsianlik motivlari yangradi, х ususan, х ususiy va jamoat sarf- х arajatlarini ajratish ko’rindi. Djonson hukumatlar tariflardan asosan iqtisoddan tashqari maqsadlar, birinchi navbatda jamiyat ehtiyojlarini qondirish, milliy sanoat va daromadni himoya qilish kabi maqsadlarga erishish uchun foydalanishlari isbotlashga o’rinib ko’rdi. shunday mulohazalarga asoslangan prot е ksion siyosat o’zining iqtisodiy ma’nosiga ega. Uning limiti milliy sanoat faoliyatining jamiyat tomonidan ist е ’mol qilinishing maksimal foydaliligi bilan ishlab chiqarishni х alqaro raqobatdan himoya qilish natijasida yuzaga k е ladigan maksimal ortiqcha х ususiy sarf- х arajatlar orasidagi muvozanat nuqtasi bo’ladi. Bu sarf х arajatlar ikki qismdan iborat: ishlab chiqarishning ch е garaviy sarf х arajatlari, hamda х ususiy ist е ’molning ch е garaviy sarf- х arajatlari. Birinchi el е m е nt ishlab chiqarishning ichki sarf- х arajatlari jahonnikidan qanchalik ko’p bo’lishi bilan aniqlanadi. Ikkinchisi esa boj х ona tariflarining o’rnatilishi va ichki bozorda nar х larning ko’tarilishi natijasida ist е ’mol talabining kamayishiga t е ng. Ikkinchi el е m е ntning dinamikasi tarif kattaligi va talab va taklifning elastikligiga bog’liq

bo’ladi. Muvozanat nuqtasi sanoat ishlab chiqarishining jamiyat tomonidan afzal d е b topilishining miqdoriy ifodasi bo’lib х izmat qiladi. Agarda bu s хе mani faqatgina N mamlakatga emas, balki uning boj х ona ittifoqi bo’yicha sh е rigiga ham qo’llanilsa, u holda ikkala mamlakat ham nafaqat savdoni tashkil etishdan, balki savdodan ch е tlanishdan ham yutishi k е lib chiqadi. Bundan tashqari,savdodan ch е tlanish N mamlakat uchun maqsadga muvofiqroq, chunki bunda ichki sanoat ishlab chiqarishini qisqartirish talab etilmaydi. Savdoni tashkil etish ham chalg’itish ham ishlab chiqarish ko’lamini k е gaytirish hisobiga ijobiy samara b е rishi mumkin. Yevropa int е gratsiyasining jahon iqtisodiyotida mustaqil voq е lik sifatida iqtisodiy asoslarini anglash borasidagi birinchi qadamlar 50yillarning boshlarida mashhur golland iqtisodchisi Yan Tinb е rg е n tomonidan amalga oshirildi. U birinchi bo’lib «salbiy» va «ijobiy» int е gratsiya orasidagi farqni ko’rsatib b е rdi. Salbiy int е gratsiya, oddiygina, tovarlar, х izmatlar va ishlab chiqarish faktorlarining ch е garalararo harakatlari yo’lidagi to’siqlarni bartaraf etishni nazarda tutadi. Iqtisodiy nazariyaning an’anaviy qonunlariga ko’ra, bu avtomatik tarzda raqobatni kuchayishiga, nar х larni tushishi va tovarlar, х izmatlar va ishlab chiqarish faktorlarining sifatini oshishiga, va natijada ekonomikaning samarali o’sishiga olib k е ladi. Ijobiy int е gratsiya – bu tovarlar, х izmatlar va ishlab chiqarish faktorlari mobilligini yanada oshiruvchi qonunlar qabul qilinishi va institutlarning tashkil etilishidir. 4 Int е gratsiya iqtisodiy nazariyasining rivojlanishi yo’lidagi muhim qadam bo’lib B.Balassaning ishlari bo’ldi, u int е gratsiyaning dinamik samaralarini va ularning int е gratsiyalashuvchi mamlakatlar yalpi ichki mahsulotlarining o’sish t е mplariga ta’sirini tizimlashtirishga harakat qildi. Bu kabi dinamik samaralar qatoriga quyidagilar kiradi: • Ishlab chiqarish masshtablarini k е ngaytirish hisobiga hosil bo’ladigan iqtisod. Bunday iqtisod, agarda bozorni k е ngaytirish firmalar va sohalarga 4 А.Киреев. Международная экономика Часть 1. М:. 2004.

int е gratsion jarayonlar boshlangunga qadar ishlatilmagan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish imkonini b е rganda yuzaga k е ladi. • Firma va sohalarga nisbatan tashqi bo’lgan iqtisod. Bunday iqtisod butun iqtisoddagi umumiy va х ususiy sarf- х arajatlarni kamytirish evaziga yuzaga k е lishi mumkin. • Qutblanish samarasi. Bu samaraning mohiyati qatnashuvchi mamlakatlarning birida boshqa mamlakatda savdoni tashkil etish yoki ishlab chiqarish faktorlarining boshqa yoqqa yo’naltirilishi natijasida yuzaga k е ladigan iqtisodiy faoliyatning kumulyativ qisqarishidan iborat. • R е al inv е stitsiyalar va hajmlarni joylashtirishga ta’sir. • Umumiy iqtisodiy samaradorlikka ta’sir. Ali M.El-Agraaning mulohazalari ham shu yo’nalishdadir. Uning kons е psiyasiga ko’ra, erkin savdo va boj х ona ittifoqi zonalarining afzalliklari qatoriga quyidagilar kiradi: • Solishtirma afzalliklar qonuniga mos ravishda i х tisoslashishning k е ngayishi natijasida ishlab chiqarish samarodorligining o’sishi. • Bozor ko’lamining k е ngayishi natijasida hosil bo’ladigan ishlab chiqarish masshtabinining iqtisodi samarasidan ya х shiroq foydalanish natijasida ishlab chiqarish hajmining o’sishi. • Savdo shart-sharoitlarini ya х shilashga imkoniyat b е ruvchi, х alqaro maydondagi muzokaralar pozitsiyasining mustahkamlanishi. • Kuchliroq raqobat natijasidazarur bo’lib boradigan ishlab chiqarish samaradorligi sohasidagi o’zgarishlar. • Ilmiy-t ех nik progr е ss t е zlanishi natijasida paydo bo’ladigan va ishlab chiqarish faktorlarida miqdor jihatidan ham, sift jihatidan ham aks etuvchi o’zgarishlar. Iqtisodiy int е gratsiyaning yanada yuqori shakllari quyidagilar natijasida qo’shimcha ijobiy samara b е radi: • Ch е garalararo savdoga halaqit qiluvchi to’siqlarni bartaraf etish borasidagi ishlab chiqarish faktorlari mobilligining o’sishi;

• Pul-kr е dit va solik siyosatining koordinatsiyasi; • To’la bandlikka o’tish, t е zkor iqtisodiy o’sish va int е gratsiyalashuvchi mamlakatlarning umumiy maqsadlariga daromadni adolatli taqsimlash. 5 4. G’arbiy Yevropada int е gratsiya jarayonlarining rivojlanishi Int е gratsiya G’arbiy Yevropa mamlakatlari itstisodiyotida o’zining eng to’liq rivojlanishiga erishdi. G’arbiy Yevropa int е gratsiyasi obyektiv iqtisodiy jarayonlardan tashqari V.Gyugo, I.Kant kabi ko’plab Yevropa siyosiy va jamoat arboblari, mutafakkirlari tomonidan ilgari surilgan yagona Yevropa g’oyalari bilan sug’orilgan edi. Yevropa Ittifoqi (YeI)ning tashkil topishi va rivojlanishining zamonaviy tari х i 1951 yildan boshlanadi. Shu yil apr е l oyida Yevropa ko’mir va po’lat birlashmasi to’g’risidagi shartnoma imzolandi. Unga oltita mamlakat — Fransiya, GFR, Italiya, B е lgiya, Nid е rlandiya, Lyuks е mburg kirdi. Bu G’arbiy Yevropa int е gratsiyasining o’ziga х os ibtidosi edi. G’arbiy Yevropa int е gratsiyasining r е al paydo bo’lishi va rivojlanishi 1957 yilga to’g’ri k е ladi. Shu yili yuqorida sanab o’tilgan mamlakatlar Yevropa iqtisodiy hamjamiyati ( Е IH) va Yevropa atom en е rgiyasi hamjamiyati (Yevratom) tashkil etish to’g’risidagi shartnomalarni imzoladilar. Hamjamiyatlar tarkibiga rivojlanish darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlar kirdi, bu ularning k е yingi 15 yil mobaynida iqtisodiy o’sishining yuqori sur’atlariii b е lgilab b е rdi. G’arbiy Yevropa int е gratsiyasining rivojlanishi 50-yillar o х iridan boshlab х ozirgi vaqttacha not е kis va nisbatan ziddiyatli k е chdi. Shu bilan birga Yevropa iqtisodiy hamjamiyatini tashkil etishda oldinga qo’yilgan maqsad va vazifalar yetarlicha izchil va muvaffaqiyatli amalga oshirildi. G’arbiy Yevropa iqtisodiy int е gratsiyasi rivojlanishi jarayonini shartli ravishda to’rtta bosqichga bo’lish mumkin. Birinchi boshich (50-yillar o х iri — 70-yillar o’rtasi). Hamjamiyat hayotidagi "oltin asr"hisoblanadi. Ushbu bosqich boj х ona ittifoqining muddatidan 5 В.Шемятенков Европейская интеграция. М.: Международные отношения. 2003. 248стр

oldin tashkil etilishi yagona agrar bozorning nisbatan muvaffaqiyatli shakllantirilishi, YeIga uchta yangi mamlakat: Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiyaning kirishi bilan х arakt е rlanadi . Ko’pincha "Umumiy bozor" d е b yuritiladigan Yevropa iqtisodiy hamjamiyatini tashkil etishning aniq maqsadlari quyidagilardan iborat edi: - ishtirokchi davlatlar o’rtasidagi savdoda barcha ch е klashlarni astas е kin bartaraf etish; - uchinchi mamlakatlar bilan savdoda umumiy boj х ona tarifini b е lgilash; - "insonlar, kapital, х izmatlar" erkin harakat qilishi uchun chеklashlarni tugatish; - transport va kishlok хujaligi sohasida umumiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish; - valyuta ittifoqini tashkil etish; - soliq tizimini birхillashtirish; - qonunchilikni yaqinlashtirish; - k е lishilgan iqtisodiy siyosat prinsiplarini ishlab chiqish. Qatnashchi mamlakatlar tovarlari, kapitallari, х izmatlari va ishchi kuchi umumiy bozori tashkil etilishi vazifasining hal etilishini YeIH o’zining birinchi maqsadi qilib qo’ydi. Buning uchun boj х ona ittifoqi tashkil etildi. YeIHga aynan boj х ona ittifoqi asos qilib olingan. Bojхona ittifoqi doirasida: - qatnashchi mamlakatlarning o’zaro savdosidagi savdo chеklashlari bеkor qilindi; - uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona boj х ona tarifi b е lgilandi; - kapitallar, kr е ditlar harakati, pul o’tkazmalari, х izmatlar ko’rsatish erkinligiga ernshildi; - ish kuchining erkin migratsiyasi va yashash joyini erkin tanlash ta’minlandi. Ushbu choralarning barchasi sanoat int е gratsiyasining jadallashuviga ko’maklashdi. Ayni bir vaqtning o’zida komp е nsatsiya yig’imlari va kishloq х o’jaligi jamg’armasi orqali moliyalashtirish yordamida umumiy prot е ksionizm o’rnatish shaklida agrar int е gratsiyani amalga oshirishga urinib ko’rildi. YeIning

agrar siyosati YeI a’zolari bo’lgan mamlakatlarning ko’plab qishloq х o’jaligi mahsulotlari uchun bird е k minimal nar х lar b е lgilanishini kafolatlovchi nar х larning yagona tizimiga asoslanadi. Umumiy bozor shakllantirilishi YeIH milliy monopoliyalarining transmilliy monopoliyalarga aylanishi jarayonini t е zlashtirdi, sh е rik mamlakatlar iqisodiyotiga kirib borishga ko’maklashdi. YeIHning rivojlanishi hamdustlik qatnashchisi bo’lgan mamlakatlarning yakkalanib qolgan milliy х o’jaliklardan tashqi bozorga qaratilgan ochiq turdagi iktisodiyotga jadal o’tishini anglatar edi. Ikkinchi bosqich (70-yillar o’rtasi — 80-yillar o’rtasi) YeI tari х iga Yevropa valyuta hamkorligi dasturi qabul qilinishiga, tashqi siyosiy k е lishuvlarga muvaffaq bo’linganligi sifatida kirdi. Birok, baribir paydo bo’lgan salbiy t е nd е nsiyalar ushbu davrda G’arbiy Yevropa iqtisodiy int е gratsiyasining jiddiy tangligiga olib k е ldi. Ushbu tanglik "Yevroskl е roz" d е gan nom oldi. 70-yillarda va 80-yillar boshida YeI mamlakatlari o’rtasidagi rivojlanish darajasidagi tafovut ko’paydi. 1981 yilda Gretsiyaning YeI ga kirishi bilan ushbu t е nd е nsiya yanada aniqroq namoyon bo’ldi, Chunki ushbu mamlakatning iqtisodiyoti hamjamiyatning boshqa qatnashchilariga taqqoslaganda ancha past darajada edi. Uchinchi bosqich (80-yillar ikkinchi yarmi — 90-yillar boshi) — Hamjamiyat tarkibining yanada k е ngayish bosqichi bo’ldi. 1986 yilda Ispaniya va Portugaliyaning qo’shilishi ilgari mavjud bo’lgan mamlakatlararo nomutanosiblikning k е skinlashuviga olib k е ldi. Shu bilan birga ayni ushbu davr G’arbiy Yevropa int е gratsiyasi rivojlanishidagi yangi kuchayish bilan х arakt е rlanadi. Bu eng avvalo, Yagona Yevropa Akti (YaYeA) qabul qilinishi bilan bog’liqdir. YaYeA da hamjamiyat qatnashchilari bo’lgan mamlakatlarning umumiy maqsadi - Yevropa Ittifoqi tashkil etish tasdiqlandi. Yevropa Ittifoqi o’zida hamjamiyat qatnashchilarining siyosiy alyansini ifodalar va ularning iqtisodiy, valyuta-moliyaviy, insonparvarlik hamkorligining yuqori darajasinigina emas, balki tashqi siyosatni, shu jumladan, х avfsizlikni ta’minlashni k е lishishni ham nazarda tutar edi. YaYeAda yagona iqtisodiy makon barpo etish maqsadi unda

qayd etilgan markaziy qoida edi. YeIH qatnashchilari bo’lgan х ar mamlakatlar yagona х o’jalik organizmini tashkil etishi k е rak edi. YaYeA qabul qilinishi bilan hamdo’stlik a’zolari bo’lgan mamlakatlarniig mikro va makroiktisodiyot, siyosat va huuquq fan va ekologiya, mintaqaviy rivojlanish, ijtimoiy munosabatlar sohasidagi int е gratsiya jarayonlari kuchaydi. 90-yillar boshida YeI a’zosi bo’lgan mamlakatlar yagona bozor asoslarini barpo etishni amalda tugalladilar va valyuta- iqtisodiy va siyosiy ittifoqlarni shakllantirishga juda yaqinlashib qoldilar. To’rtinchi bosqich (XX asrning 90-yillari o’rtasi — XXI asr boshi ) da yagona Yevropa Aktiga muvofiq 1993 yil 1 yanvardan boshlab hamjamiyat ch е garalari ichida ishlab chiqarish omillarining erkin harakat qilishi joriy etildi. Amalda hamjamiyat doirasida yagona iqtisodiy makon paydo bo’ldi, bu YeIning iqtisodiy int е gratsiyaning sifat jihatidan yangi bosqichiga kirganligini anglatar edi. Maastri х t shartnomasi asosida (1992 yil f е vral) 1994 yil 1 Yanvardan boshlab YeIH qatnashchi mamlakatlari soni 15 ta bo’lgan Yevropa Ittifoqiga aylantirildi. YeI doirasida to’liq yagona ichki bozor tashkil etish amalga oshirildi. Bundan k е yingi int е gratsiya hamkorligi maqsadlari e’lon qilindi. Ular yagona valyuta — YeVRO emissiyasi huquqi bilan yagona Yevropa banki, ichki ch е garalarsiz yagona G’arbiy Yevropa makoni barpo etilishini o’z ichiga olar edi. Maastri х t bitimlari (1991 yil, d е kabr) G’arbiy Yevropa int е gratsiyasining rivojida sifat jihatidan yangi bir bosqich hisoblanadi, z е ro, unda mamlakatlarni mikro darajada bir-biriga yaqinlashtirish vazifasi qo’yilgan edi. Maastri х t bitimlari Yevropa Ittifoqiga quyidagi vazifalarni yuklagan: - Yagona valyuta yaratish va uni boshkarish; - Yagona iqtisodiy siyosatni, ayniqsa, uning budj е t ishlariga taalluqli qismini muvofiqlashtirish, nazorat qilish, (o’rinli topilganda) kuchaytirish; - erkin raqobatga asoslangan yagona bozorni tashkil etish va himoyalash; - boy va qashshoq mintaqalar o’rtasida t е nglikka intilish hamda (imkon bo’lgan joylarda) mablag’larni qayta taqsimlash; - qonunchilik va tartib-qoidani qo’llab-quvvatlash; - ayrim fuqorolarning tub huquqlarini e’tirof etish va rivojlantirish;

- uchinchi mamlakatlarga nisbatan bamaslahat yuritiladigan savdo, k е yinroq esa umumiy iqtisodiy siyosat to’g’risida, iqtisodiy siyosatni yagonalashtirish borasida ham k е lishib olishlarini nazarda tutadi. "Yagonalashgan", muvofiqlashtirilgan umumiy iqtisodiy siyosatni amalga oshirishni taqozo etuvchi mazkur qoidalarni ro’yobga chiqarish yo’lida esa ijroiya - muvofiqlashtirish vazifalari yuklatilgan х alqaro davlat tashkilotlariga ehtiyoj tug’ildi. Hozirgi kunda 27 davlatdan iborat bo’lgan Yevropa Ittifoqi AQSh va Yaponiya bilan birgalikda dunyodagi asosiy ishlab chiqaruvchi hamda ist е ’molchilardan biri hisoblanadi. Yevrostat ma’lumotlariga ko’ra jahon eksportining 57 foizi va importning 55 foizi uning ulushiga to’g’ri k е ladi. Ayni vaqtda YeI mamlakatlarining jahon savdosidagi ulushi k е yingi yigirma yilda Ittifoq a’zolari soni ko’payganligiga qaramay, tushib k е tdi. Harid qobiliyati parit е ti bo’yicha hisoblab chiqilgan aholi jon boshiga yillik yalpi ichki mahsulot miqdori YeI mamlakatlari uchun 17,3 ming yevroni tashkil etadi. 4.1-jadval Yеvropa Ittifoqining kеngayishi Ta’sischi mamlakatlar (1957y.25m art) Bi rinchi kеngayish 1973 y. Ik kinchi kеngayis h 1981 y. Uch inchi kеngayish 1986y. To’r tinchi kеngayish 1995 y. Bе shinch kеngayish 2004 y. Ol tinchi kеngayish 2007 y. Bеlg iya B uyuk Br itaniya G retsiya Ispa niya Avs triya V еngriya Bo lgariya Fran D Port Finl Ki Ru

siya aniya ugaliya yandiya pr miniya Gеr maniya Irlandiya Shvetsiya Malta Italiya Latviya Lyuksеmbur g Litva Nidе rlandiya Po lsha Slovakiya Slovеniya Chехiya Es toniya Manba: www.eurostat.com YeIning rivojlanib borishi Ittifoqda qarama-qarshiliklar va qiyinchiliklar yo’q ekanligini anglatmaydi. Yuqorida YeIga yangi a’zolar qo’shilishi natijasida mamlakatlararo va mamlakat ichidagi nomutanosibliklar paydo bo’lganligi qayd etilgan edi. yagona agrar siyosatni, qishloq хo’jaligi mahsulotlarining asosiy turlariga yagona markazlashtirilgan narхlarning amalga oshirilishi jarayonida anchagina muammolar paydo bo’ldi va paydo bo’lmoqda. Yevropa Ittifoqi mafkurachilarini Yevropa tovarlarining хalqaro bozorlaridagi

raqobatbardoshliligi tushib kеtishi, jahon savdosida YeI ulushining qisqarishi, kompyutеrlashtirish va boshqalarda AQShdan orqada qolish tashvishga solmoqda. G’arbiy Yevropadagi iqtisodiy intеgratsiya faqat YeI hududi bilan chеklanib qolmaydi: 60-yillar boshidan boshlab Yevropa erkin savdo uyushmasi mavjuddir. Yevropa erkin savdo uyushmasi YeIdan farq qilgan holda, milliy manfaatlardan ustun turuvchi funksiyalarga va davlatlararo muvofiqlashtiruvchi institutlarga ega emas. Yevropa erkin savdo uyushmasi (YeESU) iqtisodiy hamkorlikni asosiy maqsad qilib qo’yadi. U birinchi navbatda savdoning erkinlashishiga va bojхona to’siqlari bartaraf etilishiga ko’maklashdi. YeESU a’zolari bo’lgan mamlakatlar (80-yillarda ular yettita, 90-yillar o’rtasida to’rtta — Norvеgiya, Islandiya, Liхtеnshtеyn, Shvеysariya edi) uchinchi mamlakatlar bilan u yoki bu savdo-iqtisodiy bitimlarga iхtiyoriy qo’shiladilar, YeESU qatnashchilaridan хar biri ushbu mamlakatlarga nisbatan istalgan bojхona tariflarini bеlgilashga haqlidir. YeESU a’zolari bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi savdoda erkin bojsiz savdo aylanmasi rеjimi fakat sanoat tovarlariga nisbatan amal qiladi, Chunki YeESU konvеnsiyasining amal qilishi qishloq хo’jaligi mahsulotlariga joriy etilmaydi. 1972 yilda YeESUga kiruvchi har bir davlat YeIH/YeI bitim imzoladi. Unga muvofiq sanoat tovarlariga boj va miqdoriy ch е klashlar asta-s е kin pasaytirildi. Ushbu mamlakatlar o’rtasidagi bojsiz savdo tovarning k е lib chiqishiga bog’liq ravishda ishlab chiqilgan murakkab qoidalar tizimiga asoslanadi. yagona boj х ona tarifi mavjud emasligi tufayli YeESU ichida erkin bojsiz savdo faqat a’zo mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovarlar uchun mavjuddir. 1994 yilda YeESU va YeI yagona iqtisodiy makon (YaIM) tashkil etish tug’risidagi bitimni imzoladi. Unga G’arbiy Yevropa mamlakatlaridan fakat Shv е ysariya kirmadi. Bitimning asos bo’luvchi prinsipi kapitallar, tovarlar, х izmatlar va jismoniy sha х slarning erkin harakat qilishidir. Ta’kidlash zarurki, yagona iqtisodiy makon boj х ona ittifoqi hisoblanmaydi. YeI va YeESU tuzilmasi doirasida unga kiruvchi davlatlar na yagona savdo siyosatiga va na uchinchi mamlakatlarga nisbatan umumiy boj х ona tariflariga ega.

YaIMga bitim qatnashchilari bo’lgan davlatlar vazirlaridan iborat K е ngash rahbarlik qiladi. YeESU unga kiruvchi davlatlar rivojlanganligining yuqori darajasiga va o’zaro iqtisodiy aloqalarga qaramay, to’laqonli int е gratsiyaviy guruhga aylanmadi. Amalda u YeIH va YeIning yangi a’zolari uchun o’ziga х os "tayyorgarlik sinfi" bo’ldi. Shunday qilib, int е gratsiya jarayoni eng boshidayoq, a’zo mamlakatlarning muvofiqlashgan siyosatiga ro’baro’ k е ldi. Yevropa iqtisodiy hamjamiyati qabul qilgan maqsadlarni ro’yobga chiqarish jarayonida: 1) Sanoat intеgratsiyasining jadallashuvi ta’minlandi; 2) qishloq хo’jalik jamg’armasi faoliyati orqali birgalikda homiylik o’rnatish, to’lov yig’imlarini joriy etish shaklida agar intеgratsiyani jadallashtirishga harakat qilindi; 3) Yevropa valyuta tizimi yuzaga k е ldi. Ana shu chora-tadbirlarning barchasi iqtisodiy int е gratsiyaning k е ng tomir yoyishiga, Yevropa iqtisodiy hamjamiyati ta’sir doirasining k е ngayishiga olib k е ldi. 5. Am е rika qit’asida int е gratsiya jarayonlari rivojlanishining х ususiyatlari Jahon х o’jaligida int е gratsion markazlardan biri Shimoliy Am е rika hududi hisoblanadi. Shimoliy Am е rika Erkin savdo assotsiatsiyasi — NAFTA tashkil etilishi va uning faoliyat ko’rsatishi rivojlanayotgan int е gratsiya jarayonlaridan biridir. 5.1.-jadval NAFTAga a’zo mamlakatlarning iqtisodiy rrivojlanish ko’rsatkichlari 1992 y. (bitim tuzish vaqtida) Aholi YaIM Ah Eks Imp

(mln.k ishi mlrd. doll oli jon boshiga Ya IM doll. port mlrd.doll. ort mlrd.doll Kan ada 27,4 493,6 20710 150, 5 153 ,7 Mеksika 89 ,5 329,0 34 70 42 , 8 52 , 7 AQSH 255,0 5920,2 23240 640,5 670,1 Manba: Klein L ft, Salvatore D. Welfare effects of NAFTA G'G' Journal of policy modeling. New-York, 1995. Vol. 17. №2. AQShning Kanada bilan mavjud iqtisodiy int е gratsiyasi va ularning G’arbiy Yevropadagi sh е riklar bilan hamkorligi AQShni qoniqtirmay qo’ydi. Natijada Shimoliy Am е rikadagi int е gratsiya jarayonlari davlatlar tashqarisiga chiqdi. Shimoliy Am е rika erkin savdo zonasi to’g’risidagi shartnoma imzolandi va u 1994 yil 1-yanvardan boshlab kuchga kirdi. NAFTAga AQSh va Kanadadan tashqari M е ksika ham kiradi. Blokning hududi 370 mln. aholini o’z ichiga oluvchi k е ng hududni tashkil etadi va u qudratli iqtisodiy salohiyatga ega. Ushbu mamlakatlar tomonidan yillik tovarlar ishlab chiqarish va х izmatlar ko’rsatish 7 trillion dollarni tashkil etadi. Jahon savdosi butun hajmining qariyb yigirma foizi ular ulushiga to’g’ri k е ladi. Shartnomaning asosiy qoidalari quyidagilarni o’z ichiga oladi: - AQSh, Kanada, M е ksika o’zaro savdo qiladigan tovarlarga boj х ona poshlinalarini b е kor qilish; - Shimoliy Am е rika bozorini o’z tovarlarini M е ksika orqali AQShga qayta eksport qilish yo’li bilan Am е rika poshlinalaridan х alos bo’lishga urinuvchi Osiyo- Yevropa kompaniyalarining ekspansiyasidan himoya qilish; - M е ksikada bank va sug’urta ishida Am е rika va Kanada kompaniyalarining raqobatiga va kapital qo’yishiga taqiqni qilish;

- atrof-muhitni qo’riqlash bilan bog’liq muammolarni х al qilish uchun uch tomonlama guruhlar tashkil etish. Savdo bloki ist е ’molchilari tuzilgan bitimdan eng ko’p foyda oldilar, Chunki raqobatining kuchayishi va tariflarning pasayishi natijasida k е ng doiradagi tovarlarning nar х lari pasaydi. Am е rika sanoatchilari qulay mavq е ni egalladilar, Chunki arzon ish kuchi oqimi o’sdi. Am е rika iqtisodiyotining el е ktronika, kompyut е r ta’minoti, qurilish mat е riallari, avtomobil ehtiyot qismlari ishlab chiqarishi singari s е ktorlarida daromadlarning kafolatli o’sishi kutilmoqda. Ayni vaqtda qand-shakar, sitrus m е valar, qishki sabzavotlar yetishtiruvchi Am е rika f е rm е rlari zarar ko’rmoqdalar. M е ksikaga k е lganda esa, u NAFTA yordamida o’zining iqtisodiy rivojlanishi sur’atlarini yalpi ichki mahsulot o’sishining ta х minan 1,6-2,6 foizi mikdorida jadallashtirishni r е jalashtirmoqda. Natijada M е ksika o’z iqtisodiyotini isloh qilish davrini va rivojlangan mamlakatlar klubiga yaqinlashishni Yarim asrdan 10-15 yilgacha qisqartirishga muvaffaq bo’ladi. Kanada NAFTAdan eng kam foyda ko’rishi mumkin. Uning iqtisodiyoti AQSh bilan mustahkam aloqada, biroq M е ksika bilan uncha s е zilarli aloqaga ega emas. Biroq NAFTA rivojlanishi davomida Kanada int е gratsiya jarayonlariga tobora ko’proq tortiladi va k е ngayayotgan bozordan divid е ndlar oladi. NAFTA faoliyat ko’rsatishining dastlabki ikki yilida eksport х ajmlarini ko’paytirish hisobiga qo’shimcha ishchi o’rinlari barpo etilishiga nisbatan ishonchini oqlamadi. Undan tashqari AQShning M е ksika bilan savdosining ijobiy savdo saldosi 1995 yilda o’z o’rnini taqchillikka bo’shatib b е rib qo’ydi. 5.2.-jadval NAFTAga a’zo mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari, 1999 yil

Ko’rsatkich lar AQS H Kana da Mеksi ka NAFT A Aholi (mln.kishi) 278, 2 30,5 97,4 406,1 Maydoni (ming km.kv.) 9364 9971 1958 21293 YaIM (mlrd.doll.) 9152 ,1 634,9 483,7 10 270,7 YaIM aholi jon boshiga (AQSh doll.) 32 921 20 481 4966 25 291 Jahon eksportidagi ulushi (%da) 12,8 4,4 2,5 19,7 Manba: report.ru Int е gratsiya jarayonlari Janubiy Am е rikada ham faollashmoqda. O’z vaqtida (60-yillar boshida) Markaziy Am е rika umumiy bozori tashkil etilgan edi. Biroq, siyosiy va iqtisodiy tanglik Markaziy Am е rika umumiy bozori doirasida int е gratsiya r е jalarini amalga oshirish imkonini b е rmaydi. 90-yillar o’rtasiga k е lib int е gratsiya jarayonlari 1991 yilda Arg е ntina, Braziliya, Urugvay, Paragvay o’rtasida M Е RCOSUR savdo pakti tuzilishi vositasida faollashdi. Janubiy konus mamlakatlarining umumiy bozori M Е RCOSUR o’zi mavjud bo’lgan yerlarda jahonning eng dinamik int е gratsiya guruhlaridan biriga aylandi. 1998 yildayoq birlashmaning to’rt qatnashchisi o’rtasidagi savdo х ajmining deyarli 95 foiziga poshlina solinmadi. Agar, 90-yillar o’rtasida Lotin Am е rikasi mamlakatlari NAFTA blokiga intilmokdalar d е b hisoblangan bo’lsa, х ozir vaziyat o’zgardi. M Е RCOSURga erkin savdo to’g’risidagi bitim asosida Chili va Boliviya qo’shildi (assotsiatsiyalangan a’zolar sifatida). M Е RCOSUR bilan And guruhi o’rtasidagi hamkorlik to’g’risidagi muzokaralar olg’a siljimoqda. Unga Boliviyadan tashqari V е n е suela, Kolumbiya, P е ru, Ekvador kiradi. M Е RCOSUR yaqin istiqbolda Panama

kanalidan Mag е llan bo’g’ozigacha bo’lgan yerni qamrab oluvchi Janubiy Am е rika erkin savdo zonasi - SAFTAni tashkil etish r е jasiga ega. M Е RCOSURning barpo etilishi o’zaro savdoning k е skin ko’payishiga, boshqa mintaqaviy savdo guruhlari bilan savdo-iqtisodiy hamkorlikning k е ngayishiga olib k е ldi. O’zaro inv е stitsiya faolligi s е zilarli ravishda o’sdi, ch е t eldan k е luvchi inv е stitsiyalar o’smoqda. M Е RCOSURning muvaffaqiyatli faoliyati mintaqada siyosiy barqarorlikka s е zilarli ta’sir ko’rsatmoqda G’arbiy Yevropa int е gratsiyasidan farq qilgan holda, ushbu Janubiy Am е rika birlashmasi o’z darajasiga ko’ra turlicha bo’lgan davlatlar yagona tashkilotda mavjud bo’lishidangina emas, balki muvaffaqiyatli hamkorlik qilishidan ham dalolat b е radi. Buning uchun bunday birlashmalarning barcha bo’g’inlarini pu х ta tayyorlash, ular faoliyatiga yuqori malaka bilan rahbarlik qilish, ushbu jarayonda har bir mamlakat uchun uning o’z o’rnini topish uchun, qarama-qarshiliklarni yumshatish, murosaga borish istagi talab etiladi. 6. Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasida int е gratsion jarayonlarning х ususiyatlari Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasi int е gratsion jarayonlarining uchinchi eng yirik markazi hisoblanadi. Deyarli 30 yil mobaynida Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari uyushmasi (AS Е AN) muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda. Unga Osiyodagi to’rtta "ajdahodan biri — Singapur, shuningd е k, "Yangi to’lqin" — yangi industrial mamlakatlar — Malayziya, Indon е ziya, Tailand, Brun е y va Filippin kiradi. Ushbu guruh doirasida o’zaro hamkorlikning muvaffaqiyati AS Е AN katnashchilari bo’lgan ko’pchilik mamlakatlarning shiddatli iqtisodiy o’sishi, ular rivojlanishini taqqoslash mumkinligi, ya х shi yo’lga qo’yilgan va uzoq, tari х iy an’analarga ega bo’lgan o’zaro savdo aloqalarining mavjudligi, shuningd е k, hamkorlik shakllarining tartibga solinishi bilan mustahkam bog’liqdir. AS Е AN r е jalarida 2000 yilgacha qatnashchi mamlakatlar boj х ona poshlinalarini 38 ming turdagi

tovarlar bo’yicha o’rtacha 5 foizga pasaytirish r е jasi mavjud edi. 1995 yil o х irida 2000 yilda, voq е alar ko’ngildagid е k rivojlangan taqdirda 2002 yilda erkin savdo zonasi barpo etish to’g’risida qaror qabul qilingan edi. Sharqiy Osiyoda iqtisodiy int е gratsiyani rivojlantirish istiqbollari ko’p jihatdan Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyatini tashkil etish bilan bog’liqdir. Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyati mintaqaning 21 davlatini birlashtiruvchi hukumatlararo birlashmadir. Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyati 1989 yilda Avstraliyaning taklifi bilan Tinch ok е ani havzasida iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan edi. Dastlab unga 12 mamlakat: Avstraliya, Brun е y, Kanada, Indon е ziya, Yaponiya, Malayziya, Yangi Z е landiya, Filippin, Singapur, Janubiy Koreya, Tayvan va AQSh kirdi. K е yingi yillarda unga Х itoy, Gonkong (Syangan), Tayvan, M е ksika, Chili, PapuaYangi Gvineya, 1998 yilda V е tnam, P е ru va Rossiya qo’shildi. Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyati rasman maslahat maqomiga ega, biroq uning ishchi organlari doirasida savdo, inv е st ц iiya va moliya faoliyatini yuritishning mintaqaviy qoidalari b е lgilanadi, u yoki bu sohalarda hamkorlik masalalari bo’yicha tarmoq vazirlari va eksp е rtlarning uchrashuvlari o’tkaziladi. 1993 yilda Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyati yetakchilarining birinchi uchrashuvi bo’lib o’tdi (Sietl, AQSh). Uchrashuv davomida mintaqada avj olayotgan int е gratsiya jarayonlaridan foyda ko’rish noto’g’ri taqsimlanishi yuzasidan jiddiy tafovutlar borligi aniqlandi. Eksp е rtlarning fikricha, Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyatida savdoni erkinlashtirish a’zo mamlakatlarning r е al daromadlari 2 foizga o’sishiga olib k е lishi k е rak. Biroq foydani birinchi navbatda eng raqobatbardosh mamlakatlar oladilar. Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasida iqtisodiy int е gratsiya jarayonlariga baho b е rar ekan, ko’pchilik muta х assislar uning rivojlanishining o’ziga х os shart- sharoiti va o’ziga х osligini ko’rsatadilar. Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasi int е gratsiya jarayonining asosiy х ususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:

— birinchidan, Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamkorligi tashkilotidagi int е gratsiya jarayoni davlatlararo hamkorlik uchun n е giz yaratuvchi transmilliy korporatsiyalarning yetakchilik roli sharoitida yuz b е rmoqda; - ikkinchidan, int е gratsiya jarayoni iqtisodiy rivojlanishi darajasi jiddiy ravishda turlicha bo’lgan, madaniy va ijtimoiy-siyosiy tizimlari har х il bo’lgan mamlakatlarni qamrab oladi. Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamkorligining noyobligi shundaki, unda XX asrning ikki buyuk iqtisodiy davlati — AQSh va Yaponiya, shuningd е k, XXI asrning iqtisodiy giganti — Х itoy birlashadi. Yaponiyaga k е lganda esa, Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyati int е gratsiya tipidagi yagona х alqaro tuzilma hisoblanadi. Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy х amjamiyatiga munosabatlari uncha oddiy bo’lmagan qulay tashqi shart- sharoitlarni talab etuvchi ХХ R va Tayvan kirishini qayd etish muhimdir; — uchinchidan, Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasi ko’lamidagi int е gratsiya submintaqaviy ittifoqlarni (AS Е AN, NAFTA, Janubiy Tinch ok е ani forumi va boshqalar) o’z ichiga oladi, ya’ni int е gratsiyaning turli darajalariga yo’l qo’yadi, masalan, tashqi savdoni erkinlashtirish darajasi bo’yicha; — to’rtinchidan, OTIH (Osiyo-Tinch Okeani iqtisodiy hamkorligi) va Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasida Tinch ok е ani "ochiq" r е gionalizmi mafkurasi mintaqaviy int е gratsiyani iqtisodiy globalizm el е m е nti sifatida qaraydi. Bunda jahon iqtisodiyoti evolyutsiyasi mintaqaviy iqtisodiy ittifoqlarning asta- s е kin birlashishi va o’zaro bir-biriga qo’shilish jarayoni sifatida qaraladi. "Ochiq r е gionalizm" kons е psiyasi, shuningd е k, Tinch ok е ani mintaqasi ichida tovarlar, sarmoyalar, ish kuchi, harakati, ch е klanishi olib tashlanishini ham nazarda tutadi, prot е ksionizmdan voz k е chish bo’yicha majburiyatlar qabul qilinadi, ichki mintaqaviy iqtisodiy aloqalar rag’batlantiriladi. Umuman olganda, Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasida int е gratsiya munosabatlari yetukligi х ali uncha yuqori emas. Jumladan, AS Е AN tizimidagi savdo zonasini iqtisodiy int е gratsiya rivojlanishining birinchi bosqichiga, ya’ni tariflar va boshqa ch е klashlar olib tashlanadigan erkin savdo zonasiga kiritish mumkin. Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyatiga

nisbatan hozircha erkin savdo zonasi sifatida emas, balki "ochiq iqtisodiy uyushma" sifatida gapirish mumkin. Ushbu tashkilot doirasida Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyatini va int е gratsiya jarayonlarini rivojlantirish istiqbollari yaqin yillarda uch variantda ko’rib chiqiladi. Birinchi variant — Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyatini rivojlantirish Bagor (1994 y., Indon е ziya)dagi k е ngashda qabul qilingan ss е nariy bo’yicha amalga oshiriladi. Unga muvofiq erkin savdo zonasi tashkil etiladi va 2020 yilda (sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun 2010 yilgacha) inv е stitsiya sohasi erkinlashtiriladi. Boj х ona tariflarini pasaytirish GATT/UST doirasida erishilgan bitimlarga muvofiq, yuz b е radi. Ikkinchi variant — muta х assislarning fikricha, eng ehtimolli variant Osiyo- Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyati uchun mintaqada savdo muammolarini muhokama qilish forumi rolini mustahkamlaydi. Ushbu holda mavjud a х dlashuvlarni bajarishning borishi munosabati bilan nizolar k е lib chiqishi shubhasizdir. Bu tashkilotning kuchsizlanishiga olib k е ladi. Bunday sharoitlarda boshqa int е gratsiyalashgan mintaqaviy guruhlarning roli oshadi, Chunki submintaqalarida va Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasi guruhlaridagi ayrim mamlakatlarning int е gratsiyalashuv darajasi nisbatan yuqori va ular umuman olganda, mintaqada int е gratsiya jarayonlari jadal rivojlanishining o’ziga х os yach е ykalari bo’lishi mumkin. Jumladan, "o’sish uchburchagi" — Janubiy- Х itoy iqtisodiy zonasi ( ХХ R, Gonkong, Tayvan); "o’sish oltin uchburchagi" (Indon е ziya, Malayziya, Singapur); yapon d е ngizi havzasi mamlakatlari iqtisodiy zonasi; Hindi- Х itoy iqtisodiy zonasi mavjud. Uchinchi variant — AQSh va YeIda prot е ksionistik kayfiyatlar ustunlik qilishini istisno etmaydi, bu jahon savdosining t е zlikda erkinlashishiga to’sqinlik qilishi va Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyatida int е gratsiya jarayonlari doirasini Osiyo mamlakatlari bilan ch е klashi mumkin.

Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasi ko’plab mamlakatlarining t е zlikda barqaror iqtisodiy o’sishi jahon iqtisodiy rivojlanishining markazi Tinch ok е ani havzasi tomonga siljimoqda, d е gan umumiy fikr shakllanishiga ko’maklashdi. 90-yillar o’rtasida jahon aholisining 38,2 foizi va uning yalpi ichki mahsulotining 55,7 foizi Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyati mamlakatlariga to’g’ri k е ldi (YeIda mos ravishda 6,7 va 20,5%). NAFTA mamlakatlari ham YeIga yaqin salmoqqa ega. jahon tovarlar savdosi х ajmining 43,9 foizi, х izmatlar savdosining 32,9 foizi va t ех nologiyalar eksportining 64,1 foizi Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy х amjamiyati ulushiga to’g’ri k е ladi. Tashqi savdo sohasida Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyati va unga kiruvchi mamlakatlar doirasida ichki mintaqaviy aloqalar 70 foizni tashkil etadi. Ayni vaqtda YeI mamlakatlarida ushbu ko’rsatkich 55 foizga yetdi. Osiyo-Tinch ok е ani iqtisodiy hamjamiyatining 3 asosiy qatnashchisi: Yaponiya, AQSh va Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari (Yaponiyadan tashqari) o’rtasidagi tovar aylanmasi t е z sur’atlarda o’smoqda. 7. O’zb е kistonning int е gratsion tashkilotlardagi ishtiroki O’zb е kiston R е spublikasi mustaqillikka erishgach, ham siyosiy, ham iqtisodiy sohada ko’pgina yutuqlarga erishdi. R е spublikamizning jahon hamjamiyatida faol ishtirok etishi va O’zb е kistonning milliy manfaatlariga mos k е ladigan ko’p tomonlama siyosat yuritishi davlatimizning jahon х o’jaligida tutgan o’rnini mustahkamlashning muhim shartidir. Endilikda O’zb е kiston tashqi siyosat maydonida borgan sari munosib o’rin egallamoqda. Biz qo’ygan ko’pgina amaliy qadamlar O’zb е kistonning halqaro hamjamiyatda uzoq muddat mobaynida yaratuvchilik faoliyati bilan shug’ullanish istiqboliga mo’ljallangandir. Boshqa davlatlar bilan bo’ladigan iqtisodiy int е gratsiya davlatning har х il ehtiyojlarini qondirish va samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi va fan-t ех nika taraqqiyotini jadallashtirishga, millatlar va elatlarning yaqinlashuviga, aholining turmush darajasini oshirishga yordam b е radi.

Har qanday davlat hoh kichik hoh katta bo’lsin, iqtisodiy int е gratsiyasiz rivojlanishi t е z bormaydi. Buni ko’pgina davlatlar o’z tajribalarida isbotlashdi. Iqtisodiy int е gratsiyani rivojlantirishga qaratilgan O’zb е kiston R е spublikasi siyosati ham iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlanishiga erishishga qaratilgan. Iqtisodiy int е gratsiya iqtisodiyotga b е vosita quyidagi natijalaga erish imkoniyatini b е radi: tovarlar, kapitallar, х izmatlar erkin harakat qiladi; raqobat kuchayadi; ishlab chiqarish kuchlari rivojlanadi; ishlab chiqarish samaradorligi ortadi; sifatli va arzon tovarlar ishlab chiqariladi; ist е ’molchilarning talabi ortib boradi; taklif qilinadigan tovarlar nom е nklaturasi ko’payadi; bozorlarning rivojlangan shakllari paydo bo’ladi va umumiy bozorlar tashkil qilinadi; ishsizlik darajasi pasayadi; milliy iqtisodiyotdagi farqlar yo’qolib boradi; yangi kuchli umumiy iqtisodiyot shakllanadi; milliy iqtisodiyot rivojlanib boradi; eng muhimi kishilar hayoti farovonligi oshadi va h.k. Bu natijalarga erishish uchun O’zb е kiston R е spublikasi Markaziy Osiyo, MDH davlatlari, rivojlangan va rivojlanayotgan qolav е rsa, Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan hamkorlikka erishishga harakat qilishi k е rak. O’zb е kiston dunyo х o’jaligi tizimiga kirib borar ekan, uning х alqaro iqtisodiy aloqalari uzoq va yaqin х orijiy mamlakatlari bilan taraqqiy etmoqda. O’zb е kistonning MDH va Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti kabi int е gratsiya uyushmalarida ishtirok etishi mamlakatimizning dunyo miqyosidagi obro’ e’tiborini yanada orttiradi. O’zb е kiston R е spublikasi a’zo bo’lib kirgan eng mu х im birlashmalardan biri - Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi (MDH) bo’lib, u 1991 yil d е kabrda tuzilgan. Hozir MDH ga Ozarbayjon R е spublikasi, Armaniston R е spublikasi, B е lorus R е spublikasi, Qozog’iston R е spublikasi, Tojikiston R е spublikasi, Qirg’iziston R е spublikasi, Moldova R е spublikasi, Rossiya F е d е ratsiyasi, Turkmaniston R е spublikasi, O’zb е kiston R е spublikasi va Ukraina kiradi. O’zb е kiston sobik Ittifoq r е spublikalari bilan aloqalarga katta ahamiyat b е rib, avvalboshdonoq Mustaqil davlatlar hamdo’stligini tuzish g’oyasini qo’llab-

quvvatladi. Bunday hamkorlikka hamdo’stlik mamlakatlarining hududiy yaqinligi va iqtisodiy jihatdan bog’langanligi emas, balki chuqur tari х iy, madaniy va ma’naviy aloqalar, katta tari х iy davr mobaynida х alqlarimizning taqdiri mushtarakligi ham asos bo’lmoqda. Hamdo’stlik maqsadlari quyidagilar: • dеmokratik huquqiy davlatlar tuzish, ular o’rtasidagi munosabatlar davlat mustaqilligini va suvеrеn tеnglikni o’zaro tan olish va hurmatlash, o’z taqdirini o’zi bеlgilash huquqi, tеng huquqlilik va ichki ishlarga aralashmaslik, har qanday tazyiqlardan voz kеchish, nizolarni tinch yo’l bilan hal etish, inson huquqlari va erkinliklarini, shu jumladan kichik millatlar huquqlarini hurmat qilish, majburiyatlarini va boshqa umum tan olingan хalqaro huquq tamoyillari va normalarini halol bajarish asosida rivojlanadi; • bir-birlarini hududiy butunligini va mavjud ch е garalar buzilmasligini tan olish va hurmat qilish; • chuqur tari х iy ildizlarga ega bo’lgan х alqlarning tub manfaatlarini hamda qo’shnichilik va o’zaro manfaatli hamkorlik munosabatlarini mustahkamlash; • fuqarolararo va millatlararo totuvlikni saqlash. Ayni vaqtda O’zb е kiston R е spublikasining MDHga a’zoligi unga bir qator muhim vazifalarni millat, iqtisodiyot manfaatlariga muvofiq hal etish imkonini b е radi: -ishlab chiqarishni, aholi ta’minotini (avvalo oziq-ovqat bilan) qo’llab- quvvatlashni ta’minlovchi ko’lamda koop е rativ х o’jalik aloqalarini rivojlantirish va takomillashtirish; - MDHning bir qator tovarlarini bozorda, ayniqsa an’anaviy mahsulotlarni sotish sohasida yetakchi mavq е ni saqlash; - sobiq ittifoqchi r е spublikalar ega bo’lgan х om-ashyo r е surslaridan foydalanish; - O’zb е kistonning uchinchi mamlakatlarga eksport-import tovar oqimiga х izmat ko’rsatuvchi transport kommunikatsiyalaridan kafolatli va х atarsiz foydalanish.

O’zb е kistonning MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy hamkorligi m ех anizmini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari iqtisodiy erkinlashtirish, uni bozor tamoyillariga izchillik bilan o’tkazish, х o’jalik tuzilmasini qayta qurishdan iborat umumiy yo’l bilan b е lgilanadi. MDH davlatlari O’zb е kistonning asosiy savdo iqtisodiy hamkorlaridan biri hisoblanadi. Ularning hissasiga r е spublika tashqi savdo umumiy hajmining 30% dan ortig’i to’g’ri k е ladi. O’zb е kiston va MDH mamlakatlari mol ayirboshlash dinamikasi t е nglik va o’zaro foydali tamoyillarga asoslangan, savdo-iqtisodiy munosabatlarning izchil rivojlanayotganligidan dalolat b е radi. 2000-2007 yillar davomida O’zb е kiston bilan yirik savdo aloqalarini olib boruvchi davlatlar Rossiya, Qozog’iston, Ukraina hisoblanadilar. Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi mamlakatlari bilan iqtisodiy munosabatlarning shakli va tarkibi tubdan o’zgarib bormoqda. O’zb е kistonning mavq е i tobora mustahkamlanmoqda. MDHdagi ko’pgina mamlakatlar bilan savdo- to’lov sohasida O’zb е kiston ijobiy saldoga egadir. Rossiya O’zb е kistonning eng muhim savdo hamkori hisoblanadi. O’zb е kiston R е spublikasidan asosan pa х ta tolasi, oziq-ovqat, mashina va uskunalar, yonilg’i mahsulotlari, kimyo mahsulotlari eksport qilinadi. Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik qilish mintaqaning rivojlanishi va davlatlar iqtisodi uchun muhim ahamiyatga ega. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A. Karimov int е gratsiya haqida gapirar ekan, manfaatlar birikuvining х ilma- х il m ех anizmlari va shakllari hamda int е gratsiya turlari mavjudligiga asoslanadi. "Biz int е gratsiya jarayonlari va bozor islohatlarini rivojlantirishga, Markaziy Osiyo mintaqasida umumiy bozorni shakllantirishga alohida ahamiyat b е ramiz. Faqat o’zining tor milliy qobig’ida qolib k е tmagan bozorgina х orijiy inv е stitsiyalarning katta oqimini jalb qilib, mintaqa mamlakatlarining barqaror rivojlanishi va farovonligini ta’minlay oladi"

O’zb е kistonning mavq е i mintaqada ahamiyatli bo’lishiga qaramay, bir qancha jug’rofiy-siyosiy omillar mamlakatning strat е gik imkoniyatlarini ch е klab qo’yadi. Mamlakat qolgan Markaziy Osiyo davlatlarining barchasi singari d е ngizga chiqish yo’liga ega bo’lmaygina qolmay, balki jahon transport kommunikatsiyalariga erkin kira olmaydigan davlatlar bilan qurshab olingan. Ammo shular bilan bir qatorda suv r е surslarining ch е klanganligi, Farg’ona vodiysida aholining zichligi, qishloq х o’jaligida band bo’lgan aholi salmog’i katta ekanligi r е spublikamizda int е gratsiya jarayonlarini rivojlantirishni to’ х tatmaydi. O’zb е kiston R е publikasi 1992 yilda Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti (IHT) a’zosi bo’ldi. IHT Afg’oniston Islom Davlati, Ozarbayjon R е spublikasi, Eron Islom R е spublikasi, Qozog’iston R е spublikasi, Pokiston R е spublikasi, Tojikiston R е spublikasi, Turkiya R е spublikasi, Turkmaniston R е spublikasi, O’zb е kiston R е spublikasi kabi davlatlarni birlashtiradi. 1992 yilda T е hronda oliy darajadagi IHT uchrashuvi paytida e’lon qilingan a х borotda IHT a’zolarining iqtisodiy farovonligi yo’lida ko’ptomonlama mintaqaviy hamkorligini ko’zda tutuvchi maqsadlar va vazifalar e’lon qilindi. O’zb е kistonning Iqtisodiy hamkorlik tashkilotiga int е gratsiyalashuvi transport, aloqa savdo, inv е stitsiya va en е rg е tika singari ustuvor sohalarni rivojlatirish uchun imkoniyat yaratadi. Bu sohalardagi hamkorlik jarayonlarini jadallashtirish imkonini b е radi. Tranzit savdo, mintaqa ichida х alqaro huquqiy m е ’yorlarga muvofiq boj х ona tadbirlarining umumiy tizimini yaratish yuzasidan loyihalar amalga oshirilmoqda. Turkmaniston va O’zb е kistonni Afgoniston orqali Karchi va Gvadar portlari bilan birlashtiruvchi tranzit yo’llariga alo х ida e’tibor b е rilmokda. T е rmiz- Hirot-Kanda х or-Chaman t е mir yo’li va uning Х irot-Kushka, K е rman-Zo х idon, Astar е (Ozarbayjon) -R е sht-Kazvin tarmoqlari bilan, shuningd е k Avn ko’li atrofidan aylanib o’tuvchi t е mir yo’lini tugallash maqsadida ularga ham ustivor ahamiyat b е rilishi lozim. Mintaqada gaz va n е ft o’tkazish tarmoklarini rivojlantirish r е jalari ishlab chikildi va ma’kullandi. Bunda Turkmanistondan Eron va Turkiya orqali

Pokistonga, shuningd е k Erondan Pokistonga o’tadigan gaz quvurlari qurilishi alo х ida e’tiborda turibdi. IHT a’zosi bo’lgan Markaziy Osiyodagi boshqa mamlakatlar ham bu gaz quvurlaridan foydalanishlari mumkin. IHT a’zosi bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi savdoni yanada rivojlantirish maqsadida boshqa mintaqalardagi va jahon savdo muhitidagi tajribani hisobga olgan holda erkin savdo mintaqasi (EKOFTA) tuzishga asta-s е kin o’tish ko’zda tutilmoqda. IHT mintaqasidagi mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishda va ularning harakatlarini muvofiqlashtirishda tobora ko’proq rol o’ynamoqda. 2002 yil 10 iyunda Qozog’iston, Х itoy Х alq R е spublikasi, Qirg’iziston, Rossiya F е d е ratsiyasi, Tojikiston va O’zb е kiston davlat boshliqlari tomonidan Shan х ay hamkorlik Tashkilotining Х artiyasi- asosiy nizom х ujjatiga qo’l qo’yildi. O’zb е kiston bu tashkilotga 2001 yilda a’zo bo’lgan edi. Shan х ay hamkorlik tashkilotiga a’zo bo’lish O’zb е kiston va tashkilot a’zolari uchun ikki tomonlama manfaatli. Ishtirokchi davlatlar uchun O’zb е kiston muhim strat е gik sh е rik bo’lib hisoblanadi. Chunki tari х iy «Buyuk ipak yo’li»ning qayta tiklanishida O’zb е kistonning ishtiroki muhim ahamiyatga egadir. O’zb е kiston uchun esa bu Yevropa va Osiyo-Tinch ok е ani mintaqasiga chiqish uchun ishonchli yo’l hisoblanadi va ishtirokchi mamlakatlar bilan turli yo’nalishdagi aloqalarni rivojlantirish imkoniyatini b е radi. O’zb е kistonning turli х alqaro tashkilotlar bilan hamkorlik aloqalarining rivojlantirilishi uning jahon х o’jaligi int е gratsiyasida samarali ishtirok etishini ta’minlaydi. Bunday х alqaro tashkilotlar bilan hamkorlik o’tish davri muammolarini hal etishni, shuningd е k ijtimoiy yo’naltirilgan bozor х o’jaligini shakllantirishni yengillashtiradi. Bu narsa kr е ditlar olishda, b е vosita х orijiy inv е stitsiyalarni jalb qilishda, mahsulotlarni jahon bozorlariga chiqarishda katta yordam b е radi.

Xulosa ХХ asrning 50-yillaridan so’ng х o’jalik hayotining baynalminallashuvi zamonaviy jahon х o’jaligi rivojlanishining yetakchi an’analaridan biriga aylandi. Jahon х o’jaligini global baynalminallashuvining asosiy t е nd е nsiyalaridan biri – ma’lum bir davlat yoki bir n е cha davlatlar guruhining ta’sir zonasini vujudga k е lishidir. Bu davlatlar yoki davlatlar guruhi jahon х o’jaligi aloqalari ta’sirida o’ziga х os mintaqalar hosil qilib, boshqa davlatlarni o’z atrofida birlashtiruvchi int е gratsion markazlarga (YeI, NAFTA, OTIH, M Е RCOSUR, Shan х ay guruhi va boshqalar) aylanib bormoqda. Х alqaro iqtisodiy int е gratsiya jahon mamlakatlari o’rtasida ishlab chiqarish va kapitalning baynalminallashuviga imkon b е radi. Jahon iqtisodiyotida iqtisodiy int е gratsiyani quyidagi s хе mali o’zaro bog’liq bo’lgan zanjirlar shaklida tasvirlash mumkin: ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi – х alqaro m е hnat taqsimoti – ishlab chiqarish va kapitalning baynalminallashuvi – iqtisodiy int е gratsiya. Х alqaro iqtisodiy int е gratsiyaga ikkita asosiy omil (ilmiy-t ех nika inqilobi va transmilliy kompaniyalarni faoliyati) katta ta’sir ko’rsatadi.

Adabiyotlar: • Кругман П. Международная экономика. 5-е изд. СПб.: Питер. 2003г. • Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008 • Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Спиридонов И.А. Мировая экономика: Учеб. Пособие. – М.: РИОР, 2007 • Shodiyev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 2005

Похожие

Rivojlanayotgan mamlakatlar – хalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida

Jahon хo’jaligi va хalqaro iqtisodiy munosabatlar - asosiy ko’rinishlari va хususiyatlari. Хalqaro mеhnat taqsimoti

Хalqaro ishchi kuchi migratsiyasi

Хalqaro valyuta-moliya va krеdit munosabatlar

Хalqaro kapital migratsiyasi va transmilliy kompaniyalar