Real sektordagi xizmat ko’rsatish korxonalari daromadlari, xarajatlari va foydasi - Экономика - Рефераты

Real sektordagi xizmat ko’rsatish korxonalari daromadlari, xarajatlari va foydasi

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

50.93359375 KB

Real sektordagi xizmat ko’rsatish korxonalari daromadlari, xarajatlari va foydasi Reja: 1. Real sektordagi xizmat ko’rsatish korxonalari daromadlari 2. Real sektordagi xizmat ko’rsatish korxonalari xarajatlari va foydasi 3. Servis sohasi samaradorligini real sektor rivojiga ta’siri

1. Real sektordagi xizmat ko’rsatish korxonalari daromadlari Servis korxonalarida daromad ular faoliyatining bahosi ya’ni ular faoliyatida sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnatning (mehnat vositalari va ishchi kuchi xarajatlari) qiymati va qo’shimcha qiymatning puldagi ifodasini anglatadi. Nazariy jihatdan u «c + v+ m»-ga teng. Bu erda «s + v» jonli va jonsiz mehnat sarflarini, ya’ni savdo xarajatlarini anglatsa, «m» - ularni sof foydasini miqdorini anglatadi. Savdoda ishlab chiqarishdan farqli, barcha xarajatlari daromad (ularni ustamalari) hisobidan qoplanadi, ya’ni ular tovarlar qiymati tarkibida aks topadi, ishlab chiqarishda esa, xarajatlar tannarx tarkibiga kiradi va u mahsulot (ish, xizmat)ni sotishdan olingan sof tushum hisobidan qoplanadi. Umuman ishlab chiqarishda «daromad» kategoriyasi ishlatilmaydi, u erda «daromad», «yalpi foyda» deb yuritiladi. Savdo faoliyati qiymati (c + v + m), ularning daromadida o’z aksini topadi. Ushbular nuqtai nazaridan, bizlarning fikrimizcha savdo sohasidagi «daromad»ni, ular faoliyatida yaratilgan qiymatning puldagi ifodasi sifatida, ya’ni ular faoliyatining bahosi sifatida qaralish iqtisodiy nazariya nuqtai nazaridan haqiqatga yaqin bo’ladi. Daromad tovarlar bahosining bir elementi hisoblanadi. Daromadning iqtisodiy yo’naltirilish mohiyati bo’yicha barcha xarajatlar, soliqlar, to’lovlarni va foydani ta’minlashdir. Ushbu sohada daromad ular tomonidan sotiladigan tovarlarni sotib olingan baholariga qo’yiladigan ustamalar miqdorida o’z aksini topadi. Savdo sohasida daromadlarni asosiy qismi tegishli tovarlarni sotishdan shakllanadi. Bunda daromadni shakllantiruvchi ko’rsatgich sifatida savdo korxona (shahobcha)larini, tovarlarni sotib olish bahosiga qo’yiladigan ustamalar hisoblanadi. Ushbu korxona (shahobcha)lar tovarlar sotish bilan bog’liq bo’lmagan, bajargan boshqa ishlar va xizmatlardan ham daromadlar oladi. Savdo korxonalari faoliyatlarini tijoratlanishi natijasida ular daromadini shakllanishi, mohiyati va turlari tubdan o’zgarib ketdi.

Nazariy jihatdan savdo korxonalarini sotishdan olgan daromadi ularni muomala xarajatlarini qoplash va foyda olish manbai bo’lib, u savdoning iste’mol tovarlari bahosidagi hissasining miqdorini anglatadi. Bundan kelib chiqib, savdoning sotishdan olgan daromadi savdo xizmatlarini sotishdan tushgan tushum, ya’ni savdo xizmatlari qiymatini puldagi ifodasidir. Ushbu ta’rif sotishdan olgan daromadni mohiyatini ochib beradi. Savdoni tovarlarni ishlab chiqarishdan to iste’molchilarga etkazish, uning bilan bog’liq bo’lgan savdo xizmatlarini to’lash tovarlarni chakana bahosi hisobidan amalga oshiriladi va u savdo xizmatining qiymati bo’lib, hisoblanadi. Savdo harajatlarini to’lash manbai bo’lib, savdo ustamalari xizmat qiladi. U tovarlar chakana bahosi bilan tovarlarni sotib olish (ulgurji savdodan, ishlab chiqarishdan yoki boshqa vositachilardan) bahosi o’rtasidagi farqi sifatida aniqlanadi. Savdo korxonalarining daromadlari yuqorida keltirilgan Nizom bo’yicha quyidagilardan tarkib topadi: 1. Sotishdan olingan daromad. Savdoning «Tovarlarni sotishdan olgan yalpi daromadi» sotishdan olinadigan sof tushumdan sotilgan tovarlarni harid qiymatini chegirib tashlash orqali aniqlanadi. Sotishdan olinadigan sof tushum tovar aylanishi summasidan tovarlarni sotib olish qiymatiga kiritiladigan, (ishlab chiqarish korxonalarini sotish (ulgurji) baholaridan tashqari) sotib olish bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlarni (bojxona to’lovlari – aksiz solig’i, QQS, bojxona boji va yig’imlari; vositachilik yoki brokerlik xarajatlari va boshqalarni) chegirib tashlash orqali aniqlanadi; 2. Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; 3. Asosiy bo’lmagan faoliyatdan olingan daromadlar. Ular qatoriga moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar va favqulotdagi daromadlar kiradi. Savdoda tovarlarni sotishdan olingan daromadiga kengroq to’xtalib o’tamiz. Chakana savdo korxona (shahobcha)lari tovarlari erkin chakana baholarda sotadi. Lekin bozorda baho siyosatiga iste’mol tovarlarini ishlab chiqaruvchilar yoki chet el ta’minotchilari hiyla darajada ta’sir qiladi. Ya’ni uni shakllanishiga

asos soladi, bu holatga savdoning ta’siri katta emas. Shu sababli savdo korxona (shahobcha)lari tovar ishlab chiqaruvchilarini baho siyosatini hisobga olmay iloji yo’q. Shu bilan bir qatorda chakana savdo korxona (shahobcha)lari, boshqa savdo bilan shug’ullanuvchi yuridik shaxslar, yakka tartibda savdo qiluvchilar talab va taklifga nisbatan shakllangan hududiy bozor kon’yunkturasidan tovar va xizmatlarni miqdori va sifatidan, ishlab chiqaruvchi va boshqa tovar ta’minotchilarining ulgurji baholaridan kelib chiqib, o’z savdo ustamasini va tovarlarini chakana bahosini bo’lg’ilaydi. Tovarlarni sotishdan olinadigan daromadni rejalashtirish savdo ustamalarini asoslash orqali amalga oshiriladi. Savdoda daromadlarining tahlilining vazifasi yalpi daromad, uning tarkibiy turlari bo’yicha rejaning bajarilishi, ularni dinamikasini (o’zgarish) tendensiyalari, tarkibiy siljishlar hamda ularga ta’sir qilgan omillarni ta’sir darajasini aniqlash asosida korxonani moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijasiga baho berish bo’lib hisoblanadi. Daromadlarni tahlil qilishda buxgalteriya, moliyaviy, statistik hisobotlar va tanlab kuzatish, ekspert baholash natijalari kabi ma’lumotlar ishlatiladi. Daromadlar miqdori absolyut – so’mda va nisbiy ko’rsatkichlarda hisobkitob qilinadi. Uning nisbiy ko’rsatkichlariga quyidagilarni kiritishni tavsiya qilamiz: • sotishdan olingan daromadlarni tovar aylanishiga nisbatan, foizda yoki koeffitsientda; • sotishdan olingan daromadlarga muomala harajatlarini nisbati, foizda yoki koeffitsientda; • yalpi daromadlarini barcha aktivlarga nisbati, foizda yoki koeffitsientda; • yalpi daromadlarni asosiy fondlarga; • aylanma mabalag’larga, moliyaviy resurslarga nisbati, foizda yoki koeffitsientda;

• moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarni moliyaviy resurslarga nisbati, foizda yoki koeffitsientda. Bundan tashqari daromadlarni tarkibi har bir elemantini ularga tegishli, ularni shakllantiradigan ko’rsaktkichlarga yoki manbasiga nisbatan tegishli ko’rsatkichlar aniqlanishi ham maqsadga muvofiqdir. Daromadlarni tahlil qilishda yalpi daromadga, uning tarkibiy qismi sotishdan olingan daromadlar, asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar, moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarga savdoning iqtisodiy faoliyatidan kelib chiqadigan omillar ta’sirini o’rganish katta ahamiyat tutadi. Daromadlarning hajmiga, uning turlariga mos ravishda bir necha omillar ta’sir qiladi. Tovarlarni sotishdan olingan daromadlarga quyidagi omillar ta’sir qiladi: o tovar aylanishining hajmi, tarkibi va assortimenti; o tovarlarni keltirish shartlari; o tovarlarni siljitish. Bu jarayonda tovarlar fizik (real) miqdorda ishlab chiqarishdan chakana savdoga etkaziladi. Tovarlarni siljitish bir necha bo’g’inlardan iborat bo’ladi (ulgurji savdo bazalari, skladlari; har xil vositachilar). Ushbu bo’g’inlar qancha ko’p bo’lsa, savdo ustamasi ularning o’rtasida taqsimlanadi va chakana savdoning hissasini kamayishiga olib kelishi mumkin. Ularning soni tovar assortimentlarining murakkabligiga, tovarlarni ishlab chiqarishdan chakana savdoga etkazish shart-sharoitlariga va boshqalarga bog’liq. o savdo ustamasining darajasi (sotib olish bahosiga nisbatan, %); o tovarlarni sotishda aholiga ko’rsatiladigan qo’shimcha xizmatlarning soni, sifati va ularning ta’riflari. Tovar aylanishining ortishi daromadlarni ortishiga olib keladi, chunki qancha tovar ko’p sotilsa, shuncha savdo ustamasining summasi yuqori bo’ladi. Tovarlar assortimentiga qarab har xil ustamalar bo’lg’ilanadi, bu esa agar yuqori ustama qo’yilgan tovarlar ko’proq sotilsa, ular uchun ustama summasi yuqori bo’ladi yoki teskari holat ro’y berishi mumkin. Tovarlarni keltirish shartlariga e’tibor qaratsak baholar o’zgarmagan sharoitda tovarlarni siljitish bo’g’inlari qancha ko’p bo’lsa, chakana savdo

bo’g’inlari shuncha kam daromad olishlari mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdo korxonalari savdo ustamalarini mustaqil belgilaydi. Ayrim tovar guruhlari bo’yicha savdo ustamalari davlat va mahalliy hokimiyatlar tomonidan chegaralanishi mumkin. Buni ular aholining kundalik ehtiyojiga ta’luqli tovarlarni bahosini chegaralash maqsadida ham amalga oshiradi. Bu jahon amaliyotida ham mavjud. Lekin bunday sharoitda bir tomondan daromadni kamaytirmaslik kerak, ikkinchi tomondan, iste’mol tovarlariga raqobatbardosh baholarni ushlab turish zarar bo’ladi. Daromadlarni boshqa turlariga ta’sir qiluvchi omillar ularning iqtisodiy tabiatidan va shakllanish sharoitidan kelib chiqqan holda aniqlanadi (masalan: har xil xizmatlar va ularning ta’riflari, qimmatbaho qog’ozlar bahosi, har xil foizlar va h.k.). Bozor iqtisodiyoti sharoiti savdo korxonalarini daromadlari ularni shakllanish manbalarini hisobga olgan holda rejalashtirish va prognozlashtirishni talab qiladi. Savdo korxonalari daromadlari ularni shakllanish manbalariga qarab tovarlarni sotishdan olingan daromadlar, asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar (asosiy vositalar sotilishi va boshqa chiqimlardan olingan foyda, boshqa aktivlarni sotishdan va berilishidan olingan foyda, undirilgan jazo, jarima va boqimandalar, qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar va boshqalar), moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar (royalti ko’rinishidagi nau-xou, litsenziya, kompyuter dasturlarini ijaraga berish va sotish), dividentlar, foizlar, valyuta kurslari farqlari va hokazolar. Daromadlarni rejalashtirish va prognozlashtirish avvalambor o’tgan yillar ma’lumotlarini tahlil natijalari va xulosalarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Daromadlarni rejalashtirish ularning turlari va shakllantirish manbalaridan kelib chiqib, tegishli usullarni ishlatish asosida amalga oshiriladi.

Daromadlarni rejalashtirish va prognozlashtirishda to’g’ridan-to’g’ri texnikiqtisodiy hisob-kitoblar usuli, korrelyasion usul, elastiklik koeffitsienti orqali aniqlash, bu zararlik nuqtasini aniqlash va boshqa usullardan foydalanish mumkin. 2. Real sektordagi xizmat ko’rsatish korxonalari xarajatlari va foydasi Real sektordagi xizmat ko’rsatish korxonalarida bozorga taklif etilishi mumkin bo’lgan tovar soni uni ishlab chiqarish xarajatlari va bahosiga bog’liq bo’ladi. Bundan kelib chiqadiki, tovarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini aniq korxona xo’jaligi yuritish samaradorligining muhim shartlaridan biri bo’lib xisoblanadi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxi mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan tabiat resurslari, xomashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, asosiy fondlar, mehnat resurslari va boshqa ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining qiymat bahosidan iboratdir. Ushbu xarajatlar hajmi tovarlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan resurslar narxlarini, shuningdek ulardan foydalanish texnologiyasiga bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish resurslari xarid qilinayotgan narx korxona faoliyatiga bog’liq bo’ladi. U resurslarga shakllanayotgan mavjud talab va taklif asosida aniqlanadi. Shu sababli korxona uchun ishlab chiqarish xarajatlarini shakllantirishning texnologik aspektlari o’ta muxim hisoblanadi. Korxona ishlab chiqarishning shunday usullardan foydalanishi lozimki, ular ham texnologik ham iqtisodiy jihatdan samarali bo’lsin va kamroq ishlab chiqarish xarajatlarini ta’minlasin. Natijada iqtisodiy xarajatlar – bu, korxona tomonidan amalga oshiriladigan ta’minotchiga haq to’lash, shuningdek ishlab chiqarishning ma’lum davrida ushbu korxona tomonidan mavjud resurslar qo’llanilishidir. Ichki va tashqi xarajatlar farqlanadi. Tashqi xarajatlar – bu, ishlovchilar mehnati yoqilg’i, butlovchi materiallarga haq to’lashdir. Ixtisoslashtirishga bog’liq holda ushbu xarajatlar mikdori bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda ham

tebranadi. Jumladan, yig’uvchi zavodlarda tashqi harajatlar hissasi katta. Xususiy korxona yoki savdo shahobchasi egasi o’ziga ish haqi to’lamaydi, binosi uchun ijara haqi olmaydi. Agarda u pul mablag’larini savdoga kiritsa, bankka qo’ygan taqdirda olinadigan foydalarni oladi. Aks holada u bu ish bilan shug’ullanmaydi. Ushbu foyda xarajatlar elementini tashqil etadi. Sof va iqtisodiy foyda ajraladi. Uning hajmi umumiy tushumdan tashqari va ichki xarajatlarni ajratgan va normativ foydani qo’shganiga teng bo’ladi. Iqtisodiy farqli ravishda buxgalteriya foyda umumiy tushumdan tashqi jihatlarini ayirish orqali aniqlanadi. Turli xildagi resurslar o’z qiymatini mahsulot qiymatiga turlicha o’tkazadi. Bunga mos ravishda nazariya va amaliyotda ishlab chiqarishning doimiy va o’zgaruvchanlari farqlanadi. Ishlab chikarishning doimiy xarajatlariga shunday xarajatlar kiradiki, ular ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga qaramasdan o’zgarmaydi. Ularga korxona mahsulot chiqarmagan takdirda ham haq to’lash lozim (ammortizatsiya ajratmalari, binolar va asbob uskunalar) ijarasi sug’urta badallari, yuqori boshqaruv xodimlariga haq to’lash va boshqalar. O’zgaruvchan xarajatlar deganda shunday xarajatlar tushuniladiki, ularning hajmi ishlab chiqarish va sotish hajmlariga bevosita bog’liq bo’ladi, shuningdek mahsulot (xizmatlar) turlarini ishlab chiqarish va sotish strukturasiga ham bog’liq. Bu xomashyo va materiallar, yoqilg’i, energiya, transport xizmatlari, mehnat resurslari xarajatlaridir. Ta’rifdan kelib chikadiki, o’zgaruvchan xarajatlar hajmi oxirgi natijada nafaqat ishlab chiqarish hajmlaridan, balki ishlab chiqarish va mehnatni ratsionallashtirish orqali moddiy va mehnat xarajatlarining tejamiga ham bog’liq bo’ladi. Raqobat sharoitida nafaqat o’zgaruvchan xarajatlarni, balki umumiy xarajatlar hajmini bilish lozim. Ayrim holatlarda ular yalpi xarajatlar deb nomlanadi. Ular bir qancha o’zgaruvchan va doimiy xarajatlardan tashkil topadi. X ya =X yaqxd+ X o’z Bu erda x ya -umumiy (yalpi) xarajatlar. X d -doimiy xarajatlar. X o’z -o’zgaruvchan xarajatlar. Umumiy (yalpi) xarajatlarni bilish korxona o’z faoliyatini amalga oshirish natijasida kurayotgan xarajatlarning to’g’risida xulosa kilish imkonini beradi.

Chegaralangan xarajatlar – bu, xizmatlar va tovarlarni sotishning ko’payishi natijasidagi qo’shimcha xarajatlar (yoki xarajatlarning qo’shimcha o’sishi). Chegaralangan xarajatlar ishlab chiqarish hajmining oshishi yoki kamayishi natijasida xarajatlarning o’zgarishini aks ettiradi. Shunday kilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarini nafakat mahsulotni ishlab chiqarish uchun barcha zarur narsalarni harid kilish tariqasida emas, balki ulardan foydalanish bo’yicha yaxshi imkoniyatlarni belgilash sifatida karalishi lozim,ya’ni shunday xarajatlarni shakllantirish zarurki, ular o’ta yaxshi natija bersin. Belgilanishi bo’yicha barcha xarajatlar iqtisodiy elementlar va kalkulyasion moddalarga bo’linadi. Birichi holatda bu ularning iqtisodiy mazmuni bo’yicha taqsimlanishini aks ettiradi. Ya’ni amalga oshirish joyiga bog’liq bo’lmagan holda. Undan barcha mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlari smetasini tuzishda foydalaniladi. Smeta nafaqat xarajatlarni ularning elementlari bo’yicha kamayishi uchun, balki moddiy balanslarni to’zish, aylanma mablag’larni normalashtirish, moliyaviy rejalari to’zish va boshqalar uchun zarurdir. Sanoatning barcha tarmoqlari uchun iqtisodiy elementlar bo’yicha ishlab chiqarishga xarajatlarning kuyidagi majburiy nomenklaturasi o’rnatilgan. -Moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymatini ajratgan holda); -Mehnatga haq to’lash xarajatlari (mehnatga haq to’lashning barcha turdagi turlari va boshqa to’lovlar); -Asosiy fondlar ammortizatsiyasi; -Qolgan pul xarajatlari. Xarajatlarni kalkulyasion moddalar bo’yicha guruhlashtirish ularning tarkibini xarajatlar yo’nalishi (belgilanishi) (ishlab chiqarishga yoki xizmat ko’rsatishga) va sodir bo’lish joyiga asosiy ishlab chiqarish, qo’shimcha xizmatlar, xo’jalikga xizmat ko’rsatish va boshqalarga bog’liq holda aks ettiriladi. Kalkulyasiya (lotincha sanayapman sanamokdaman)-mahsulot birligi yoki ishlar tannarxi hisoblashdir. U konkret turdagi mahsulot birligini ishlab chiqarish va sotish uchun korxonaning pul shaklidagi xarajatlarini ifodalaydi, shuningdek faoliyatning qolgan sohalaridagi ishlar birligini (tashqi ta’mirlash va xizmat ko’rsatish) ham. Kalkulyasiya bo’ladi: rejali-rejalashtirilgan davrga mehnat

xarajatlarining progressiv normalari va ishlab chiqarish vositalari asosida tuziladi, hisob-kitob ma’lumotlari asosida aniqlanadi va xarajatlarning haqikiy darajasini ifodalaydi: normativ-ular asosida erishilgan xarajatlar darajasini tavsiflovchi joriy xarajatlardagi normalar yotadi. Kalkulyasiya mahsulot turlari bo’yicha tuziladi. Kalkulyasiyada xarajatlarning asosiy turlari ularning belgilanishiga (konkret turdagi mahsulotni tayyorlashning texnologik jarayoniga bevosita bog’liq xarajatlar ajralib ko’rsatiladi;) xomashyo va materiallar, yoqilg’i va energiya, texnologik maqsadlar, ishlab chiqarish xodimlarning ish haqi va ijtimoiy sug’urta ajratmalari; asbob uskunani saqlash va ekspluatatsiya xarajatlari, shu jumladan ammortizatsiya ajratmalari, joriy ta’mirlash, umum sex, umum zavod va boshqa xarajatlarga guruhlashtirilishiga bog’liq holda hisoblanadi. Kalkulyasiya moddalari bo’yicha xarajatlarning namunaviy guruhlashtirilishi quyidagi shaklda bo’ladi: 1. Xomashyo va materiallar; 2. Xarid qilingan mahsulotlar va yarim fabrikatlar; 3. Texnologik maqsadlarga yoqilg’i va elektr energiya; 4. Ishchi xodimlarning asosiy va qo’shimcha ish haqi; 5. Ishchi xodimlarining ijtimoiy va tabiiy sug’urtasiga ajratmalar; 6. Mashina va asbob uskunalarni saqlash va eksplutatsiya xarajatlari; 7. Yangi ishlab chiqarishni tayyorlash va o’zlashtirish xarajatlari; 8. Sex xarajatlari sex tannarxi; 9. Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari; 10.Brakdan yo’qotishlar: ishlab chiqarish tannarxi; 11.Ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar: to’liq tannarx. Kalkulyasiyalashtirishning normativ usuli mahsulot birligiga (materiallar xarajatlari normasi va ish haqi va boshqalar) progressiv xarajat normalaridan foydalanishga asoslanadi. Uning afzalligi shundan iboratki, u foydalanishda nafaqat oddiy, balki moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tejamli sarflash imkonini beradi. Servis sohasidagi xizmatlar tannarxining hisob-kitoblari mahsulot tannarxiga qo’shiladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish tarkibi bo’yicha nizomga mos ravishda amalga oshiriladi. Lekin servis sohasining

turli korxonalarida ayrim xususiyatlari mavjud. Jumladan mehmonxona xo’jaligida xizmatlar tannarxini rejalashtirish, hisoblash va kalkulyasiyalashtirish bir qator omillar asosida aniqlanadi va ular tashqi va ichkilarga bo’linadi. Tashqi omillarga kuyidagilar kiradi: -Mamlakatdagi iktisodiy xolat; -Davlat soliq siyosati; -Narxlashtirish tizimi; -Raqobatning mavjudligi yoki mavjud bo’lmasligi; -Inflyasiya; -Valyuta kursi; -Qolgan tarmoqlar xizmatlarning narxlari. Xarajatlarni tizimli ravishda kamaytirish – firmalar foydaliligini oshirishning asosiy vositasidir. Bu sharoitda zarar bilan ishlayotgan korxonalarni avvalgi tizimga xos bo’lgan moliyaviy qo’llab-quvvatlash amaliyotining tugab borishi tufayli ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, muammolarni tadqiqot kilish, bu borada takliflar ishlab chiqarish – bu, iktisodiy nazariyaning eng katta masalasidir. Korxonaning xarajatlarini kamaytirish bo’yicha faoliyati ko’pchilik hollarda mehnat, kapital, moliyani talab qiladi. Xarajatlarni tejash bo’yicha xarajat samarali bo’ladi, qachonki turli xil shakllardagi foydali samaraning o’sishi tejamni ta’minlash maqsadidagi xarajatlarga qaraganda yuqori bo’lsa. Hozirgi sharoitda asosiy e’tibor iste’mol sifatini saqlab qolishga emas, balki foydali samara birligiga xarajatlar tejami yoki iste’molchi uchun muhim bo’lgan boshqa tavsiflarga karatilmokda. FTT yutuqlarni joriy etish bir tomondan ishlab chiqarish kuvvatlaridan, xomashyo va materiallardan to’liq foydalanishni ko’zda tutsa, ikkinchi tomondan yangi samarali mashinalar, asbob-uskunalar, yangi texnologik jarayonlarning yaratilishini ko’zda tutadi. Hozirgi sharoitda FTTning muhim tavsifi-ishlab chiqarish tomoman yangi texnologik uslubiga o’tishdir. Uning afzalligi nafaqat yuqori iktisodiy samaradorlikda, balki yangi sifatli moddiy ne’matlar, xizmatlar ishlab chiqarish imkonining paydo bo’lishidadir. Ishlab

chiqarish va mehnatni tashkil etishni takomillashtirishga to’xtaydigan bo’lsak, bu jarayon yo’qotishlarni kamaytirish hisobiga barcha holatlarda mehnat unumdorligining oshishini ta’minlaydi, ya’ni jonli mehnat tejami bilan taqqoslagan holda jonli mehnat tejami salmokli natija beradi. Mahsulotni ishlab chiqarishdagi xarajatlar strukturasida moddiy resurslar 55 foizni tashkil etishini inobatga olsak, bu o’z navbatida talab qiladi: - Resurslarni tejaydigan texnologiyalarni qo’llash; - Ta’minotchilardan keladigan xomashyo va materiallar, butlovchi mahsulotlar va yarim tayyor mahsulotlar sifatini nazorat qilishni yo’lga qo’yish; - Asosiy ishlab chiqarish fondi ammortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar tejami (ushbu fondlardan yaxshi foydalanish, ularni maksimal zagruzka qilish orqali erishiladi); - Xarid qilingan materiallarning qulay hajmini, ishlab chiqarishga qo’yilayotgan mahsulot seriyasining qulay miqdorini aniqlash va unga rioya qilish. Barcha yo’nalishlarni kompleks ravishda qo’llash orqali ishlab chiqarish xarajatlari hajmini qulay darajaga etkazish mumkin. Foyda – bu, xizmat ko’rsatuvchi korxona ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasi, uning samaradorlik ko’rsatkichi, investitsiyalarni ijaraga olish manbasi, maxsus fondlarni shakllantirish, shuningdek byudjetga to’lovlardir. Foydani olish – har qanday tijorat tashkiloti faoliyatining maqsadidir. Foyda amortizatsiya ajratmalari summasi bilan bir qatorda kapital qo’yilmalar, asosiy vositalarni takror ishlab chiqarishni amalga oshirish, xususiy aylanma mablag’larni to’ldirish, xodimlarni moddiy rag’batlantirish, ijtimoiy rivojlanish xarajatlarini moliyalash-tirishning asosiy manbasi hisoblanadi. Foyda bozor munosabatlarining muhim kategoriyasi sifatida quyidagi funksiyalarni bajaradi: Birinchidan , korxona faoliyati rejasida olingan iqtisodiy samarali tavsiflaydi.

Ikkinchidan , rag’batlantiriuvchi funksiyaga ega. Uning mazmuni shundan iboratki, u bir vaqtning o’zida moliyaviy natija va korxona moliyaviy resurslarining asosiy elementi hisoblanadi. O’z – o’zini moliyalashtirish tamoyilining real ta’minlanishi olingan foyda orqali aniqlanadi. Uchinchidan , turli darajalardagi byudjetlarni shakllantirish manbalaridan biri hisoblanadi. Mahsulotni sotishdan olingan foyda, balansli foyda, yalpi foyda va sof foyda farqlanadi. Mahsulotni sotishdan olinadigan foyda korxona ishlab chiqarish va sotish faoliyatining moliyaviy natijasi, yalpi (balansni) foydaning asosiy qismidir. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan foyda (yoki zarar) qo’shilgan qiymat solig’i aksizlar va o’xshash majburiy to’lovlarsiz mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan tushum va mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritilgan ishlab chiqarish va sotish xarajatlari o’rtasidagi farq tarzida aniqlanadi. Ta’kidlangan ta’rifdan kelib chiqadiki, sotishdan olinadigan foyda, kelib chiqishi korxonaning bozordagi talab va taklif asosida shakllanadigan narxlar bo’yicha o’zining mahsuloti (ishlar, xizmatlar) sotishdan tushumdan moddiy xarajatlarni ayirish natijasidagi korxonaning yalpi daromadi – korxona sof mahsulotining shaklini tashkil etadi va o’z ichiga mehnatga haq to’lash va foydani oladi. Olinadigan foydaning umumiy hajmi bir tomondan sotish hajmi va mahsulotga o’rnatiladigan narx darajasiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan ishlab chiqarish xarajatlari darajasi ijtimoiy zarur xarajatlar mos kelishiga bog’liq. Sotish hajmi tijorat faoliyatini samarali tashkil etishga bog’liq. O’z mahsulotini sotish uchun qulay sharoitlarni yaratish ya’ni marketingi amalga oshirish, reklama sotuvni tashkil etish, narx va tovar siyosatini shakllantirish va xokazolar. Ishlab chiqarish xarajatlari darajasi ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish samaradorligiga, tanlangan texnologiyalarga, korxonani texnik jihozlanganligiga bog’liq bo’ladi.

Shu bilan birga korxonadagi foyda nafaqat mahsulotni sotishdan balki, faoliyatning boshqa turlariga ham bog’liq bo’ladi. Ular foydani ko’paytirish yoki kamaytirishi mumkin. Shu sababli nazariya va amaliyotda balansli foyda degan tushuncha mavjud. U mahsulotni sotishdan foyda (bilvosita soliqlarsiz mahsulotni sotishdan tushum minus mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari) plyus sotishdan tashqari daromad (qimmatbaho qog’ozlar bo’yicha daromadlar, qolgan korxonalar faoliyatida hissali qatnashishdan daromadlar, mulkni ijaraga topshirish orqali daromadlar va hokazolar) minus sotishdan tashqari xarajatlar (mahsulot bermagan ishlab chiqarishga xarajatlar, konservatsiyalangan ishlab chiqarish quvvatlarini saqlash xarajatlari, qarzlardan kechish bo’yicha zararlar va xokazolar). Undan tashqari yalpi foyda ham mavjud. U balansli foyda plyus yoki minus assoiy fondlar, nomoddiy aktivlar va boshqa mulk bilan operatsiyalarning moliyaviy natijalaridan tashkil topadi. Jahon tajribasi dalolat beradiki, bozor munosabatlari sharoitida foydani olishning ikki manbasi mavjud. Birinchi manba – bu, korxonaning u yoki bu mahsulotni ishlab chiqarish bo’yicha monopol holati yoki mahsulotning noyobligi. Ushbu manba nisbatan yuqori darajada saqlash mahsulotni doimo innovatsiya qilishni taqozo etadi. Bu erda qarama-qarshi kuchlarni inobatga olish lozim. Ular jumlasiga davlatning monopoliyaga qarshi siyosati va qolgan korxonalar tomonidan raqobatning ortib borishi. Ikkinchi manba ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq shu sababli qariyib barcha korxonalarga tegishli. Undan foydalanish samaradorligi bozor konyukturasi to’g’risidagi bilimlar va ishlab chiqarishni o’zgarishlarga moslashtirishga bog’liq bo’ladi. Bu erda gap marketingga qadaladi. Foydaning hajmi bu erda bog’liq bo’ladi: birinchidan, korxonaning mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha, ishlab chiqarish yo’nalishining to’g’ri tanlanishiga (barqaror va yuqori talabga ega bo’lgan mahsulotlarni tanlash); ikkinchidan, o’z tovarlari yoki xizmatlarini sotishning raqobatbardosh sharoitlarini yaratish (narx, etkazish muddati, iste’molchilarga xizmat ko’rsatish, sotuvdan keyingi xizmat ko’rsatish va

hokazolar); uchinchidan, ishlab chiqarish hajmidan (sotish hajmlari qancha ko’p bo’lsa, foyda hajmi ham katta bo’ladi); to’ritinchidan, mahsulot assortimenti va ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishidan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida foydani olish doimo xavf-xatar bilan bog’liq. Korxona jalb qilingan kapitalini to’liq yoki qisman yo’qotish va xavf-xatari doimo mavjud bo’ladi. Aynan shu sababli, nazariya va amaliyotda “tadbirkorlik foydasi” tushunchasidan foydalaniladi. U o’zining kattaligi bo’yicha bankka qo’yilgan mablag’ uchun olinadigan foizdan yuqori bo’lishi lozim. Taqsimlashning mohiyati shundan iboratki, korxona o’z foydasi bilan davlat byudjetini shakllantirishda qatnashishi lozim, qolgan qismi esa shartnomaga ta’luqli ravishda korxona egasi, qarzga olingan kapital egasi (boshqa moliyaviy resurslar) o’rtasida taqsimlanishi lozim. Barcha korxonalar uchun balansli foydaning quyidagi maqsadlar uchun taqsimlanishi tavsiflidir: byudjetga to’lovlar; jamg’arish va iste’mol fondlarining shakllanishi; rezerv fondining tashkil etilishi; qolgan maqsadlar uchun. Jamg’arish fondi korxonada ishlab chiqarishni rivojlantirishni moliyalashtirish uchun yaratiladi: kapital quyilmalar, asbob-usukunani modernizatsiyalash, yangi qurilish qayta qurish asos uskunani harid qilish, uzoq muddatli ssudalarni yopish va ularga foiz to’lash, xususiy aylanma mablag’larni to’ldirish, xarajatlarni qoplash va hokazolar. Iste’mol fondi xo’jalik sub’ekti tomonidan jamoani ijtimoiy rivojlantirish va moddiy rag’batlantirish chora – tadbirlarini amalga oshirish uchun rezervlashtirilgan mabalag’lar manbasi bo’lib hisoblanadi va quyidagi maqsadlarga yo’naltiriladi: • Yil ish yakunlariga ko’ra bir vaqtdagi mukofotlar to’lash; • Posobie to’lash; • Yo’l haqi to’lash; • Foizsiz ssudalar to’lash; • Ishlovchi nafaqaxo’rlarning nafaqasiga qo’shimchalar o’rnatish; • Ishlovchilarning bir vaqtli taqdirlanishlari;

• Mehnat va ijtimoiy imtiyozlarning belgilanishi; • Aksiyalar, qimmatli qog’ozlar bo’yicha dividentlar, foizlar to’lash. Rezervlar (zahira) fondi korxona faoliyatini to’xtatgan holatda kreditorlik qarzlarini qoplash uchun tuziladi. U imtiyozli aksiyalarga dvidentlar to’lashga ham ishlatiladi, qachonki ushbu maqsadlar uchun sof foyda hajmi etarli bo’lmasa. O’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra fondlar – bu, maqsadli foydalanish uchun fonlarga taqsimlangan joriy va avvalgi yillarning sof foydasi. Maqsadli foydalanishga yangi texnika va asbob-uskunalarni xarid qilish, ijtimoiy yo’naltirilgan chora tadbirlar, moddiy rag’batlantirishlar va boshqalar kiradi. Ta’ssischilar, fondlar mablag’larni zararlarni qoplashga, o’zlari o’rtasida fondlar mablag’larini qayta taqsmlashga, mablag’larning bir qismini ustav kapitalini kengaytirishga va boshqa chora-tadbirlarni moliyalashtirishga yo’naltirishga haqlidir. Korxona ishi samaradorligi darajasini baholash uchun olingan natija (yalpi daromad, foyda) xarajatlar yoki foydalaniladigan resurslarga taqqoslaniladi. Foydani xarajatlarga taqqoslash rentabellikni anglatadi, aniqrog’i rentabellik normasini. Amaliyotda rentabellik normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi. Bu foydaning joriy xarajatlar – korxona xarajatlari (tannarx)ga yoki avanslashtirilgan qo’yilmalarga (asosiy ishlab chiqarish fondlari, aylanma mablag’lar) nisbati. Ikki o’lchagich o’zaro avanslashtirilgan qo’yilmalar aylanish tezligi ko’rsatkichi orqali bog’liqdir. Bu erda R – foyda. R 1 1 , R 1 2 g’ foyda normasi (birinchi va ikkinchi variant). F d , F s – avanslashtirilgan fondlar va tannarx fondlari.

Korxonaning rentabellik normasini quyidagi formula bo’yicha hisoblash mumkin. Bu erda s – mahsulot birligining narxi. s – mahsulot tannarxi. p – mahsulot hajmi. F – asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati. F ob – aylanma mablag’lar hajmi. Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarni ish amaliyotida rentabellikning qator ko’rsatkichlari qo’llaniladi: 1. Mahsulot rentabelligini barcha sotilgan mahsulot va uning alohida turlari bo’yicha hisoblash mumkin. Birinchi holatda u mahsulotni sotishdan olinadigan foydani uni ishlab chiqarish va sotish xarajatlariga nisbati sifatida aniqlanadi. Jami sotilgan mahsulot rentabelligi tovar mahsulotini sotishdan olinadigan foydaning mahsulotni sotishdan tushumga, balansli foydaning mahsulotni sotishdan tushumga; sof foydaning mahsulotni sotishdan tushumga nisbati sifatida aniqlanadi. Barcha sotilgan mahsulot rentabelligi ko’rsatkichlari korxonaning joriy xarajatlari samaradorligi va sotilayotgan mahsulot daromadliligi to’g’risida tassavur beradi. Ikkinchi holatda alohida turlardagi mahsulot rentabelligi aniqlanadi. U iste’molchiga sotilayotgan mahsulotning narxi va ushbu tur bo’yicha tannarxga bog’liq bo’ladi; 2. Ishlab chiqarish fondlarining rentabelligi balansli foydaning ishlab chiqarish fondlarining va moddiy aylanma mablag’larining o’rta yillik qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi. Ushbu ko’rsatkichni sof foyda bo’yicha ham hisoblash mumkin;

3. Korxonaga qo’yilmalar rentabelligi uning ixtiyorida bo’lgan mulk qiymati bo’yicha aniqlanadi. Hisoblashda balansli va sof foyda ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Mulk qiymati buxgalteriya balansi bo’yicha aniqlanadi. Qo’yilmalar rentabelligini aniqlashda foydadan tashqari mahsulotni sotishdan tushum ko’rsatkichdan foydalanish mumkin. Ushbu ko’rsatkich korxona mulkiga 1 so’mlik quyilmalarga sotish darajasini tavsiflaydi. Korxona xususiy mablag’lar rentabelligi sof foydaning xususiy mablag’larga nisbati sifatida aniqlanadi. Uzoq muddatli moliyaviy quyilmalarning qaytimini hisoblash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Uzoq muddatli moliyaviy aktivlar rentabelligi qimmatli qog’ozlardan daromadlar va boshqa korxonalarda hissali qatnashishni uzoq muddatli moliyaviy quyilmalar summasiga nisbati sifatida aniqlanadi. Olingan natijani ishlab chiqarish fndlari rentabelligi bilan solishtirish qiziqarlidir. Ko’pchilik holatlarda u ishlab chiqarish fondlari rentabelligidan yuqori bo’lishi mumkin. Rentabellik (daromadlilik) ko’rsatkichlari oxirgi moliyaviy natijani ko’rsatadi va buxgalteriya balansi va foyda, zararlar bo’yicha hisobotda, mahsulotni sotishda, daromadlar va rentabellikda aks ettiriladi. Rentabellik ishlab chiqarish jarayonining natijasi hisoblanadi va aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorligi, tannarxning kamayishi va alohida mahsulotlar (xizmatlar) rentabelligini oshirish kabi omillarning ta’siri natijasida shakllanadi. 3. Servis sohasi samaradorligini real sektor rivojiga ta’siri Samaradorlik har bir korxona faoliyatining eng asosiy vazifasi hisoblanadi. U xo’jalik yuritishning sifat va miqdor ko’rsatkichlarini, shuningdek, buyumlashgan va jonli mehnat xarajatlari hamda olingan natijalar o’rtasidagi munosabatni ifodalaydi. Samarali ishlash degani o’z mohiyatiga ko’ra, mo’ljallangan (rejalashtirilgan) foydani olish, noishlab chiqarish xarajatlari va yo’qotishlarni kamaytirish, ishlab chiqarish quvvatlari va ishchi kuchidan

yaxshiroq foydalanish, mehnat samaradorligini oshirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini yaxshilashni anglatadi. “Samara”, “samaradorlik”, “ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik” kabi tushunchalarning orasidagi farqni anglab olish zarur. Samara – bu, ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat), foyda va daromad hajmini oshirish, mahsulot tannarxini kamaytirish, sifatsiz mahsulot ishlab chiqarishni kamaytirish yoki umuman, yo’q qilish bilan bog’liq bo’lgan korxona faoliyatining ijobiy natijalaridir. Bu yutuqlar natural shaklda ishlab chiqarish samarasini , pul shaklida esa iqtisodiy samarani tavsiflaydi. Samaradorlik, avvalo, korxona faoliyatining sifat jihatlarini tavsiflovchi tushunchadir. U “samara” toifasidan kelib chiqadi hamda unga qaraganda murakkab va kompleks tavsifga ega. Samaradorlik chora sifatida ko’plab texnik, iqtisodiy, loyiha va xo’jalik qarorlarini avvaldan belgilab beradi. Korxona o’zining xo’jalik, ilmiy-texnik va investitsion siyosatini belgilashda samaradorlikdan kelib chiqadi. Iqtisodiy samaradorlik samaradorlikka qaraganda bir muncha tor ma’noni anglatadi. U qabul qilinayotgan qarorlarning xo’jalik yuritishda maqsadga muvofiqligini tavsiflaydi hamda barcha hollarda samaraning unga erishish uchun ketgan xarajatlar (ishlab chiqarish resurslari) ga nisbati sifatida aniqlanadi. Xarajatlar qanchalik kam bo’lsa (mahsulot sifatiga ta’sir qilmagan holda), samara shunchalik ortadi, demak, iqtisodiy samaradorlik ham ortadi. Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish samaradorligini mehnat sharoitlarini, uning ijodkorlik mazmunini boyitish, aqliy va jismoniy mehnat o’rtasidagi farqni yo’qotishni inobatga olgan holda tavsiflaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik bir vaqtning o’zida, ishlab chiqarish samaradorligini kuchaytirish, korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi, shaxsning har tomonlama rivojlanishi va uning barcha qobiliyatlaridan foydalanishning sabab va natijasi hisoblanadi. Bevosita ijtimoiy samara, xodimlarning bilim va malakasi, tajriba va madaniyatining o’sishi, aholi sog’lig’ining yaxshilanishi va umr ko’rishining uzayishida aks ettiriladi.

Ishlab chiqarish samaradorligi ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi hisoblanadi: iqtisodiy yutuqlar korxonaning ijtimoiy muammolarini hal qilishga yordamlashadi. Masalan, foydaning o’sishi, jamg’armalarning ortishi korxonaga ijtimoiy vazifalar doirasini kengaytirish va ularni hal qilish imkonini beradi. Biroq samaradorlik va uning asosiy ko’rsatkichi -foyda (daromad) o’zo’zidan, avtomatik ravishda yuzaga kelmaydi. Turli korxonalarda samaradorlikka erishish uchun mavjud ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa xususiyatlardan kelib chiqqan holda, turli vosita va yo’llardan foydalaniladi. Bunda vaqt omili, ya’ni samaradorlikka qisqa yoki uzoq muddatlarda erishishni mo’ljallash, asosiy rollardan birini o’ynaydi. Masalan, korxona olayotgan foydasini qisqa vaqt mobaynida mahsulot sifatini yaxshilashni mablag’ bilan ta’minlash, ishlab chiqarishni qayta qurollantirish va modernizatsiya qilish, xodimlar malakasini oshirishga ajratilayotgan mablag’larni kamaytirish yo’li bilan ko’paytirishi mumkin. Uzoq muddatli rejalarda esa bu, foydaning kamayishiga va hattoki korxonaning bozordagi o’rnini yo’qotishi natijasida bankrotga uchrashiga olib kelishi mumkin. Xorijiy firma va korxonalar o’z faoliyatlarida samaradorlikka erishish uchun ishlab chiqarish texnika va texnologiyalariga e’tiborni kuchaytirishdan tashqari, mahsulot sifatini oshirish va uni reklama qilishga alohida e’tibor qaratmoqdalar. Masalan, Yaponiyaning “Omron” firmasi o’ziga “Barchaning yaxshi hayoti, yaxshi dunyo uchun” degan iborani shior qilib olgan. Amerikaning “Katerpiller” kompaniyasining shiori “Dunyoning har bir burchagida 48 soat xizmat ko’rsatish” bo’lsa, “Ribok” firmasi “Yaxshi bahodagi narx” iborasini shior qilib olgan. Bunday misollardan yana bir nechtasini keltirib o’tish mumkin. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, samara va samaradorlik qotib qolgan kategoriyalar qatoriga kirmaydi hamda faqatgina pul ko’rinishida o’lchanmaydi. Samaradorlik va sifatli mehnat tufayli korxona birinchidan , o’zining iqtisodiy barqarorligi va bozordagi raqobatchilikka bardosh berishini ta’minlaydi, ikkinchidan , o’z imidjini yaxshilaydi va hamkorlar bilan aloqalarini

mustahkamlaydi, uchinchidan , xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini yaxshilaydi. Demak, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo’llarini qidirish, xarajat va natijalarni to’g’ri solishtirish, mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa tegishliligi, hududiy joylashishi va faoliyat turidan qat’iy nazar, har bir korxona uchun muhim vazifa hisoblanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish – korxona rahbariyatining doimiy vazifasidir. Bu vazifani echish amaliyotda quyidagi omillar bilan bog’liq bo’ladi: • bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta’minlovchi, optimal ishlab chiqarish jarayonini tanlash; • iste’molchilar talabini qondirishga yo’naltirilgan mahsulotni sotish va yuqori daromad (foyda) olish; • aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish zahiralarini yaratish. Xo’jalik samaradorligini oshirish omillarining yuqorida sanab o’tilgan har biri, faoliyat yuritishning turli shakl va ko’rinishlari yordamida, ishlab chiqarish samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o’zaro aloqasini inobatga olgan holda amalga oshiriladi (3.1.-jadval). 3.1 - jadval Mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishdagi xarajatlar va resurlarning o’zaro aloqasi Moddiy va buyumlashgan shaklda Pul shaklida Resurslar Xarajatlar Resursla r xarajatlar Ishchi kuchi soni Mehnat (sifat va miqdor) Mehnat haqi fondi To ’ langan oylik miqdori , jumladan , mukofot va qo ’ shimchalar Bino, inshoot, mashina Mehnat qurollarining Asosiy Amortizatsiya

va uskunalar (mehnat qurollari) eskirishi kapital ajratmalar Mehnat predmetlari Iste’mol, talab, materiallar, yoqilg’i, energiya va hokazo Aylanma kapital Sarflangan xom ashyo, material va hokazolar qiymati Tayyor mahsulot Dizayn, reklama, qadoqlash, tovar yo’qotishlari Muomala fondlari Qo’shimcha xarajatlar (qiymat) - - Pul mablag’lari Kredit uchun foiz Xo’jalik samaradorligini baholash, korxonada foydalaniladigan resurs turlari bo’yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan o’lchanishi mumkin. Masalan, ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va mahsulotnig mehnat sig’imi ko’rsatkichlari yordamida quyidagi formula asosida baholash mumkin: Q ПТ = Ч Bu erda: PT - mehnat unumdorligi; Q - mahsulot hajmi qiymat ko’rinishida; Ch - ishlovchilar (ishchilar) soni. Mahsulotning mehnat sig’imi mehnat unumdorligiga teskari kattalik bo’lib, sarflangan mehnat miqdorining ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati sifatida aniqlanadi:

Mehnat qurollari (asosiy fondlar) dan foydalanish samaradorligi mahsulotning fond sig’imi va fond qaytimi ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Bunda fond qaytimi korxona asosiy fondlarining bir birligiga to’g’ri keluvchi ishlab chiqarilgan mahsulotni anglatsa, fond sig’imi esa fond qaytimiga teskari kattalik bo’lib, yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo’lgan kapital qo’yilmalarni aniqlash vazifasini bajaradi. Fond qaytimi (f o ) va fond sig’imini (f e ) aniqlash formulasi quyidagicha: Bu erda: Q - mahsulot hajmi, qiymat pul ko’rinishida; F – asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati. fe = Ф Q Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab chiqarish va mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi va aksincha. Mashina va uskunalardan unumli foydalanish, ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish hamda xodimlar malakasini oshirish, fond qaytimini ko’paytirishning muhim zahirasi hisoblanadi. Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi, mahsulotlarning material sig’imi yordamida sarflangan xomashyo, material, yoqilg’i, energiya va mehnat predmetlarining umumiy qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati orqali aniqlanadi. Uning formulasi quyidagicha: M m = Q

Bu erda: m - mahsulotlarning material sig’imi; M - mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan moddiy xarajatlarning umumiy miqdori pul ko’rinishida; Q - ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, qiymat ko’rinishida. Mahsulotning material sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab chiqarish samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Biroq mahsulot material sig’imini kamaytirish, uning sifatini pasaytirish yoki texnologiya norma va qoidalarini buzish hisobiga amalga oshirilmasligi lozim. Material sig’imining bu tarzda kamaytirilishi iqtisodiy jinoyat hisoblanadi va qonunga asosan jazoga tortiladi. Bozor sharoitlarida korxona xo’jalik faoliyati samaradorligining umumlashtiruvchi yoki mezon ko’rsatkichi sifatida rentabellik yoki kapitalning daromadliligini qabul qilish mumkin. Bu ko’rsatkich quyidagi formula asosida hisoblanadi: R = П *100 А Bu erda: R - rentabellik, xo’jalik faoliyatining natijasini foyda shaklida ko’rsatadi va foizlarda o’lchanadi; P - korxonaning balans foydasi; A - avanslangan kapital (asosiy va aylanma). Nisbatning kattalashishi mehnat, moliya, texnologiya va moddiy resurslaridan unumliroq foydalanishni anglatadi. Chunki aynan ular ishlab chiqarish hajmi va xarajatlari, mahsulot bahosiga ta’sir o’tkazadi. Xo’jalik faoliyati minimal xarajatlar bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan joylarda samaraliroq bo’ladi. Korxona rentabelligini aniqlashda ba’zida korxona olgan umumiy foyda emas, balki mahsulot tannarxini pasaytirish hisobiga olinuvchi foyda ulushidan foydalaniladi. Bunday yondashuv korxonani ishlab chiqarish mahsuldorligini oshirish, ishlab chiqarish quvvatlaridan tejamkorlik bilan ratsional tarzda

foydalanish, natijada esa mahsulot ishlab chiqarishga sarflanuvchi barcha xarajatlarni kamaytirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar sari chorlaydi. Kalit so’zlar: Daromad, sotishdan olingan daromad, asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar, asosiy bo’lmagan faoliyatdan olingan daromadlar, xarajat, tan narx, iqtisodiy xarajat, ichki va tashqi xarajat, chegaralangan xarajatlar, talab va taklif, mehnat unumdorligi

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1.Tovarlarni sotishdan olingan daromadlarga qanday omillar ta’sir qiladi? 2. Savdo korxonalari daromadlari ularni shakllanish manbalariga qarab qanday guruxlarga bo’linadi? 3. Daromadlarni rejalashtirish va prognozlashtirish deganda nimani tushunasiz? 4. Iqtisodiy xarajatlarni sanab bering 5. Ichki va tashqi xarajatlarning farqini ayting O’zgaruvchan va doimiy xarajatlarga misol keltiring 7.Chegaralangan xarajatlarga misol keltiring 8.Tashqi omillarni sanab bering 9. Foyda bozor munosabatlarining muhim kategoriyasi sifatida qanday funksiyalarni bajaradi? 10. Jaxon tajribasi dalolat beradiki, bozor munosabatlari sharoitida foydani olishning ikki manbasi mavjud bular qaysilar? 11. Samarali ishlash deganda nimani tushunasiz? 12. Ishlab chiqarish samaradorligi deganda nimani tushunasiz? 13. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish qanday omillar bilan bog’liq? 14. Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi qanday topiladi 15.Samaradorlikka qanday omillar ta’sir etadi?

Adabiyotlar 1. Fayziev E.S. Servis tizimi faoliyati asoslari. O’quv qo’llanma. Samarqand: “Zarafshon” nashriyoti, 2010. 2. Xasanov R., Asatullaev X., Suvonqulov A., Xakimov X. Real sektor iqtisodiyoti va uni prognozlash. O’quv qo’llanma. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. TMI. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2013, - 192 b. 3. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. – T.: “Fan va texnologiya”, 2013. 4. Kurbanova R.J. Servis korxonalarini moderniza- siyalash va ularda xizmat ko’rsatish samaradorligi-ni oshirish. Monografiya. T.: “Navro’z” nashr. DUK, 2013y. 5. Muratov R.S., Djalalova I.A., Oripov S.Sh., Korxona Iqtisodiyoti: T.; Fan va texnologiya, 2014 y. 6. Shavqiev E., Normuradov U.N., Artikov Z.S., Hazratov A.P. “Korxona iqtisodiyoti” fanidan ma’ruzalar kursi. (I-II qismlar) – Samarqand, SamISI, 2016.

Похожие

Tijorat banklarining daromadlari, xarajatlari va foydasi

Korxona (firma) xarajatlari va foydasi

Tijorat banklari daromadlari va xarajatlari tahlili

Tovar (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish xarajatlari hisobi

Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’ini prognozlash