Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari - Экономика - Рефераты

Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari

Загружено в:

24.09.2023

Скачано:

0

Размер:

77.873046875 KB

Reja : Kirish 1. Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari 2. Qurilish tashkilotlarida ishlatiladigan materiallarning tasnifi, tavsifi va baholanishi 3. Qurilish tashkilotlarida materiallar harakatini hujjatlashtirish va ularning ombor hisobi 4. Qurilish tashkilotlarida materiallarning sintetik va analitik hisobi 5. Qurilish tashkilotlarida materiallar inventarizatsiyasi xususiyatlari va uni natijalarining hisobi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1

Kirish Qurilish tashkilotlarida, boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar singari, hisob jarayonining yakuniy bosqichi bo’lib moliyaviy va statistik hisobotlarni tuzish hisoblanadi. Ushbu hisobotlar respublikamizda milliy valyutada ming so’m birligida tuziladi. Buxgalteriya hisobi to’g’risida qonun (16-modda)ga muvofiq qurilish tashkilotlarining moliyaviy hisoboti o’z ichiga quyidagilarni oladi:  buxgalteriya balansi;  moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot;  asosiy vositalar harakati to’g’risida hisobot;  pul oqimlari to’g’risida hisobot;  xususiy kapital to’g’risida hisobot;  izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar. Kichik biznes sub’ektlari hisoblangan qurilish tashkilotlariga moliyaviy hisobotni ixchamlashtirilgan tarzda tuzish va taqdim etishga ruxsat etiladi. Ushbu ixchamlashtirilgan moliyaviy hisobot o’z ichiga buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot hamda izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlarni oladi. Qurilish tashkilotlarida barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlaridagidek hisobot davri bo’lib taqvim yilning 1 yanvaridan 31 dekabrigacha bo’lgan davr hisoblanadi. Taqvim yilining 1 oktyabridan keyin davlat ro’yxatidan o’tgan qurilish tashkilotlari uchun birinchi hisobot yili bo’lib davlat ro’yxatidan o’tgan sanadan kelgusi yilning 31 dekabrigacha bo’lgan davr hisoblanadi. Ushbu davrda yuz bergan xo’jalik jarayonlari birinchi hisobot yiliga doir, deb tan olinadi va mos ravishda shu davrning moliyaviy hisobotiga kiritiladi. Qurilish tashkilotlarining moliyaviy hisoboti quyidagilarga majburiy tarzda taqdim etiladi: soliq idoralariga; ta’sis hujjatlariga muvofiq mulk egalariga; davlat statistika organlariga; 2

qonun hujjatlariga muvofiq boshqa organlarga. Moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatlari ularning tashkiliy-huquqiy maqomiga bog’liq. Chunonchi, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi qurilish tashkilotlari faqat yillik yillik moliyaviy hisobotni tuzadilar va uni keyingi yilning 25 martigacha taqdim etadilar. Aksiyadorlik jamiyati, ma’suliyati cheklangan jamiyat va xususiy korxonalar maqomidagi qurilish tashkilotlari yillik moliyaviy hisobotni keyingi yilning 15 fevraligacha taqdim etishlari lozim. Kichik biznes sub’ektlariga kiruvchi qurilish tashkilotlari moliyaviy hisobotni faqat hisobot yili yakuni bo’yicha taqdim etadilar. Ushbu maqomga ega bo’lmagan boshqa turdagi tashkilotlar (xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalardan tashqari) yillik hisobotdan tashqari choraklik hisobotlarni ham tuzishlari va ularni choraklikdan keyingi oyning 25 sanasigacha tegishli organlarga taqdim etishlari kerak. Qurilish tashkilotlari ularning maqomi va tashkiliy shakllariga qarab moliyaviy hisobotdan tashqari turli statistika hisobotlarini ham tuzadilar. Chunonchi, kichik biznes sub’ektlari hisoblangan qurilish tashkilotlari har chorakda 1-MB shaklda «Mikrofirma va kichik korxonaning hisoboti»ni tuzishlari va statistika organlariga taqdim etishlari lozim. 3

1. Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari Qurilish tashkilotlari iqtisodiyotning «Qurilish» deb atalgan tarmog’i quyi bo’g’inini tashkil qiladi. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi tomonidan belgilangan xalq xo’jaligi tarmoqlari klasssifikatoriga muvofiq qurilish tashkilotlarining alohida turlariga quyidagi tarmoq kodlari ajratilgan:  60000 -Qurilish;  61000 -Pudrat va xo’jalik usulida qurilish, montaj va boshqa ishlarni olib boruvchi umumqurilish va ixtisoslashgan tashkilotlar;  62010 -Ishlab chiqarish maqsadidagi bino va inshoatlarni kapital ta’mirlashni bajaruvchi tashkilotlar;  63000 - Noishlab chiqarish maqsadidagi bino va inshoatlarni ta’mirlash, aholi buyurtmasiga ko’ra yashash joylarini ta’mirlash va qurish ishlarini bajaruvchi tashkilotlar;  65000 - Burg’ulash ishlarini bajaruvchi tashkilotlar;  66000 - Loyiha, loyiha-qidiruv va qidiruv tashkilotlari;  69000 - Qurilish xo’jalik boshqarmalari Qurilish tashkilotlarini xo’jalik yurituvchi sub’ektlar sifatida turli belgilari bo’yicha tasniflash mumkin. Mulkiy shakli va yuridik maqomiga ko’ra qurilish tashkilotlari ochiq aksiyadorlik jamiyatlari (OAJ), mac’uliyati cheklangan jamiyatlar (MCHJ), xususiy korxonalar (firmalar) va davlat unitar korxonalari bo’lishi mumkin. Ushbu maqomdagi qurilish tashkilotlarini tuzish va ular faoliyatini yuritish respublikamizda bu turdagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar to’g’risidagi qonunlar va qonun osti hujjatlari, shuningdek ushbu tashkilotlarning ta’sis hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Nomlanishiga ko’ra ham qurilish tashkilotlari turlichadir. Chunonchi, ularning eng keng tarqalgan nomi bo’lib harakatlanuvchi mexanizatsiyalashgan kolonna (XMK–PMK) hisoblanadi. Qurilish tashkilotlariga bunday nomni 4

berilishi negizida ularning qurilish, qurilish montaj va boshqa ishlarga doir o’z faoliyatini bevosita buyurtma berilgan joylarda maxsus harakatlanuvchi texnik vositalar, mashina va mexanizlar yordamida amalga oshirishlari yotadi. Bundan tashqari qurilish tarmog’ida xususiy qurilish firmasi, sho’’ba qurilish korxonasi, qurilish kompaniyasi, qurilish tresti kabi nomlardagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ham mavjud. Faoliyat yuritish doirasiga ko’ra qurilish tashkilotlari tarmoq va tarmoqlararo qurilish tashkilotlariga bo’linadi. Tarmoq qurilish tashkilotlari xalq xo’jaligining alohida olingan tarmoqlarida o’z faoliyatini yuritadilar. Ixtisoslashganligiga ko’ra qurilish tashkilotlari maxsus va universal tashkilotlar bo’lib hisoblanadi. Masalan, qurilish tashkilotlarining metro qurilishi, uy qurilishi, yo’l qurilishi, ko’prik qurilishi va boshqa shu kabi maxsus ixtisoslashgan turlari mavjud. Ayrim qurilish kompaniyalari (trestlari) ko’p tarmoqli, ya’ni universal tashkilotlar bo’lib hisoblanadi. Xodimlarining soniga ko’ra qurilish tashkilotlari mikrofirmalar, kichik korxonalar, o’rta va yirik korxonalarga bo’linadi. Respublikamizning qonun hujjatlariga ko’ra qurilish tarmog’ida mikrofirmalar bo’lib xodimlarining soni 20 tagacha, kichik korxonalar bo’lib xodimlarining soni 50 tagacha, o’rta korxonalar bo’lib xodimlarining soni 100 tagacha va yirik korxonalar bo’lib xodimlarining soni 100 dan oshiq bo’lgan korxonalar hisoblanadi. Ta’sischilarining tarkibiga ko’ra qurilish tashkilotlarini mahalliy va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarga bo’lish mumkin. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi qurilish tashkilotlari ustav kapitalining miqdori eng kamida 150000 AQSH dollari miqdorida bo’lishi lozim. Ushbu ustav kapitali miqdori mahalliy va xorijiy ta’sischilar mablag’laridan tashkil topadi. Qurilish ishlarini bajarishdagi o’rniga ko’ra qurilish tashkilotlari bosh pudratchi va subpudratchi tashkilotlarga bo’linadi. Bosh pudratchi tashkilot – bu buyurtmachi bilan qurilish, qurilish-montaj va boshqa ishlarni olib borish bo’yicha asosiy shartnomani tuzgan hamda uning 5

bajarilishini to’liq o’z zimmasiga olgan qurilish tashkiloti. Subpudratchi tashkilot – bu bosh pudratchining buyurtmachiga bajarib berishi lozim bo’lgan qurilish, qurilish-montaj va boshqa ishlarning bir qismini bosh pudratchi bilan tuzilgan shartnomaga asosan bajarib beruvchi tashkilot. Tanlagan soliq rejimiga ko’ra qurilish tashkilotlari umumbelgilangan va ixchamlashtirilgan soliq rejimlarida ishlovchi korxonalarga bo’linadi. Respublikamizning soliq qonunchiligi hujjatlariga muvofiq mikrofirma va kichik korxonalar hisoblangan qurilish tashkilotlari ixchamlashtirilgan soliq to’lovi rejimida ishlari mumkin. Yirik va o’rta qurilish tashkilotlari, odatda, umumbelgilangan soliqlarni to’lovchilari bo’lib hisoblanadilar. Qurilish tashkilotlari faoliyati respublikamizning amaldagi me’yoriy- huquqiy hujjatlariga muvofiq asosiy va asosiy bo’lmagan faoliyat turlariga bo’linadi. Asosiy faoliyatga buyurtmachilar uchun bajarilgan qurilish, qurilish- montaj ishlari, jihozlarni o’rnatish, rekonstruksiya, kengaytirish, obodonlashtirish, kapital va joriy ta’mirlash ishlari, shuningdek o’z maqsadlarida foydalanish va sotish uchun mo’ljallangan qurilish materiallari va moslamalarini ishlab chiqish va shu kabi boshqa ishlar kiradi. Asosiy bo’lmagan faoliyatga qurilish tashkilotlarining moliyaviy, investitsiya va boshqa faoliyat turlari kiradi. Qurilish tashkilotlari asosiy faoliyatiga kiruvchi ishlarning har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega. Qurilish ishlari deganda yangi bino va inshoatlarni yaratilishi bilan bog’liq jarayonlar majmuasi tushuniladi. Yangi bino va inshoatlarni yaratilishi o’z ichiga loyihalashtirish, qurishga tayyorgarlik, ta’minot, qurish, foydalanishga topshirish kabi jarayonlarni oladi. Har bir jarayon qurilishga doir ma’lum ishlardan tashkil topadi va o’zining pirovard natijasiga ega bo’ladi. Qurilishning loyihalashtirish jarayonida yangi bino va inshoatlarni qurishning texnik, texnologik, geodezik, topografik va barcha boshqa jihatlari o’rganiladi, ularning aniq parametrlari va o’lchamlari belgilanadi. Qurilish loyihasi, odatda, maxsus loyihalashtirish muassasalari (institutlar) tomonidan 6

buyurtmachi bilan tuzilgan shartnomaga asosan ishlab chiqiladi. Ishlab chiqilgan loyiha quriladigan ob’ekt joylashgan xududning shaharsozlik bosh loyihasi talablariga zid bo’lmasligi lozim. Shu bois ham yangi ob’ektlarni qurishdan oldin ularning loyihalari O’zbekiston Respublikasi «Davarxitektqurilish» qo’mitasining joylardagi boshqarmalari va bo’limlari tomonidan ko’rib chiqiladi va ma’qullanadi. Loyihalashtirish jarayonining natijasi bo’lib yangi quriladigan ob’ektning barcha texnik-iqtisodiy parametrlarini ifodalovchi loyihasi va qurish smetasi hisoblanadi. Qurish smetasida ob’ektni qurish bilan bog’liq barcha ishlarning hajmi, ularning belgilangan me’yor va tartiblarga muvofiq hisoblangan qiymati ko’rsatiladi. Loyiha qiymati pudratchi va buyurtmachi o’rtasida tuziladigan shartnoma qiymatini belgilashga asos bo’ladi. Qurishga tayyorgarlik va uning ta’minot jarayoni buyurtmachi va pudratchi tomonidan amalga oshiriladigan ma’lum ishlardan tashkil topadi. Bu ishlarni bajarish bo’yicha tomonlarning majburiyatlari tuzilgan shartnomada o’z aksini topadi. Masalan, buyurtmachi bu jarayonda o’z zimmasiga qurish uchun kerakli bo’lgan materiallarni pudratchiga yetkazib berish, oldindan to’lov summasining kelishilgan qiymatini (loyiha qiymatining 15 foizdan kam bo’lmagan qismini) quruvchi tashkilotning hisob raqamiga o’tkazib berish kabilarni oladi. Pudratchi tashkilot qurish uchun kerakli texnika va jihozlarni qurilish maydonchasiga yetkazish, ularni qurish ishlari uchun tayyorlash va shu kabi majburiyatlarni o’z zimmasiga oladi. Ob’ektni qurish jarayoni qurilishning titul ro’yxatida ko’rsatilgan ishlarni bosqichma-bosqich loyihani bajarish jadvaliga (grafigiga) muvofiq amalga oshirishdan iborat bo’ladi. Qurilish ob’ektlarining bitkazilgan, lekin buyurtmachiga hali topshirilmagan qismi tugallanmagan ishlab chiqarish (qurilish ishlari) hisoblanadi. Qurilgan ob’ektni foydalanishga topshirish qurilishning yakuniy jarayonidir. Bu jarayon qurilishga doir loyihadagi barcha ishlar tugatilgach, tuzilgan maxsus komissiya tomonidan amalga oshiriladi va mos ravishda 7

«Bajarilgan ishlar (qilingan harajatlar) qiymati to’g’risida ma’lumotnoma – schyot-faktura» bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat imzolangan va tasdiqlangandan so’ng qurilgan ob’ekt pudratchi uchun bajarilgan (sotilgan) ish, deb hisoblanadi. Qurilish ishlari o’z ichiga montaj ishlarini ham oladi. Shu bois birgalikda olib borilgan ushbu ishlar qurilish-montaj ishlari ham deb ataladi. Jihozlarni o’rnatish ishlari deganda jihozlar, uskunalar va boshqa konstruksiyalarni yig’ish, o’rnatish va foydalanishga tushirish bilan bog’liq ishlar majmuasi tushuniladi. Chunonchi, bino va inshoatlarni qurishda bajariladigan jihozlarni o’rnatish ishlari tarkibiga ko’tarish-tushirish qurilmalari (lift, eskalator va boshqalar)ni, isitish, sovutish, yoritish, suv berish, havoni almashtirish, sanitariya-gigiyena texnikasi qurilmalarini o’rnatish, yig’ish, o’tkazish, izolatsiya qilish va shu kabi boshqa ishlar kiritiladi. Kengaytirish deganda pudrat shartnomasiga ko’ra buyurtmachilarning harakatdagi bino va inshoatlariga qo’shimcha ishlab chiqarish ob’ektlarini qurish, asosiy, yordamchi va xizmat ko’rsatuvchi sexlarning maydonchalarini ishlab chiqarish quvvatini oshirish maqsadida kengaytirish bilan bog’liq ishlar tushuniladi. Kengaytirish ishlariga shuningdek buyurtmachilar uzoq muddatli aktivlari tarkibiga kiritiladigan va alohida balansga ajratilmaydigan filiallari va ishlab chiqarish bo’linmalarini qurish ham kiritiladi. Kengaytirish ishlari xuddi yangi qurilish singari loyihadagi barcha ishlar tugatilgach, pudratchi tomonidan buyurtmachiga «Bajarilgan ishlar (qilingan harajatlar) qiymati to’g’risida ma’lumotnoma – schyot-faktura» asosida topshiriladi. Ushbu hujjat imzolangan va tasdiqlangandan so’ng kengaytirishga doir ishlar pudratchi tashkilot uchun bajarilgan (sotilgan) deb hisoblanadi. Rekonstruksiya deganda pudrat shartnomasiga ko’ra buyurtmachilarning harakatdagi asosiy, yordamchi va xizmat ko’rsatuvchi ob’ektlarini dastlabki xolatini kengaytirmasdan qayta o’zgartirib chiqish tushuniladi. Rekonstruksiyadan asosiy maqsad bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 8

 ishlab chiqarishni takomillashtirish va uning texnik-iqtisodiy darajasini ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlari asosida ko’tarish;  harakatdagi ishlab chiqarish ob’ektlari quvvatini oshirish;  ishchi xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilash, ularning mehnat unumdorligini oshirish;  texnik bo’g’inlardagi disproporsiyalarni yo’qotish. Rekonstruksiya ishlari loyihadagi barcha ishlar tugatilgach, pudratchi tomonidan buyurtmachiga «Bajarilgan ishlar (qilingan harajatlar) qiymati to’g’risida ma’lumotnoma – schyot-faktura» asosida topshiriladi. Ushbu hujjat imzolangan va tasdiqlangandan so’ng rekonstruksiya ishlari pudratchi tashkilot uchun bajarilgan (sotilgan) ish deb hisoblanadi Obodonlashtirish deganda pudrat shartnomasiga ko’ra buyurtmachilarga ularda foydalanishda bo’lgan yer maydonchalarining ko’rinishini yaxshilash, yer osti o’tkazmalarini qurish, transport vositalarini to’xtab turish joylarini tashkil qilish, yer maydonchalarini temir panjaralar bilan o’rash, yurish yo’lkalarini qurish kabi ishlar tushuniladi. Obodonlashtirish ishlari boshqa ishlar singari loyihadagi barcha ishlar tugatilgach, pudratchi tomonidan buyurtmachiga «Bajarilgan ishlar (qilingan harajatlar) qiymati to’g’risida ma’lumotnoma – schyot-faktura» asosida topshiriladi. Ushbu hujjat imzolangan va tasdiqlangandan so’ng obodonlashtirish ishlari pudratchi tashkilot uchun bajarilgan (sotilgan) deb hisoblanadi. Ta’mirlash ishlari deganda pudrat shartnomasiga ko’ra buyurtmachilarga asosiy, yordamchi va xizmat ko’rsatishga mo’ljallangan ob’ektlarni texnik-ishlab chiqarish holatini ishchi holatda ushlab turish, ularning texnik-iqtisodiy darajasini saqlash maqsadlarida bajarilgan ishlar tushiniladi. Bu ishlar, odatda, buyurtmachilar bino va inshoatlarining miqdoriy hajmini kengaytirmaydi. Biroq, ta’mirlash ishlari buyurtmachilarda mehnat sharoitlarini, atrof muhit muhofazani yaxshilashga imkon beradi. Ta’mirlash ishlari boshqa ishlar singari shartnoma nazarda tutilgan barcha ishlar tugatilgach, pudratchi tomonidan buyurtmachiga «Bajarilgan ishlar (qilingan harajatlar) qiymati to’g’risida ma’lumotnoma – schyot- faktura» asosida topshiriladi. Ushbu hujjat imzolangan va tasdiqlangandan 9

so’ng ta’mirlash ishlari pudratchi tashkilot uchun bajarilgan (sotilgan) deb hisoblanadi. 10

Shunday qilib, qurilish tashkilotlari tomonidan xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari uchun bajariladigan qurilish ishlari tarkibi juda ham turli-tumandir. Ularning asosiylariga 4 quyidagilar kiradi:  qurilish titul ro’yxatiga kiritilgan bino va inshootlarni qurishga doir barcha ishlar, ular bilan bog’liq bo’lgan temir-beton metalllar, yog’och va boshqa qurilish konstruksiyalarini o’rnatish va montaj ishlari, minorali va boshqa kranlar uchun kran osti yo’llari qurish va buzish ishlari;  gaz, suv, elektr energiyasi, issiqlik, kanalizatsiya, havoni tozalash ta’minotiga doir ishlar;  neft va gaz quvurlarini yotqizish, elektr quvvati va aloqa liniyalari kabellarini yotqizish va o’tkazish ishlari;  ko’prik, yo’l, suv osti-texnik tonnellarini qurish va o’tqazish ishlari;  sanitariya-gigiyena texnikasi va jihozlarini o’rnatish ishlari;  bino, inshoat va uskunalarga asos (fundament) va tayanch konstruksiyalarini o’rnatish, qozon pech va boshqa agregatlar atrofiga qoplamalar yasash ishlari;  qurish uchun yer maydonlarini tayyorlash, tozalash, eski buta va daraxtlarni kesish va olib tashlash, kovlash, yerni quritish va loyihada belgilangan ko’rinishga yetkazish ishlari;  shahar va qishloq joylari xududlarini ko’kalamzorlashtirish hamda obodonlashtirishga doir qurilish ishlari;  suv chiqarish, ularni oqish quvurlarini o’rnatish ishlari;  eroziya, sel ko’chmalariga qarshi va boshqa tabiatni muhofaza qilish inshootlarini qurish, qirg’oqlarni mustahkamlash va botqoqlarni quritish ishlari;  qurilishiga aloqador parmalash, shurflash, suvni tortib olish va shu kabi boshqa geologik va gidrogeologik ishlar. Qurilish tashkilotlarining asosiy faoliyatiga kiruvchi ushbu ishlar ularning xususiyatlariga ko’ra litsenziyalashtiriladigan va litsenziyalash-tirilmaydigan turlarga bo’linadi. Masalan, mudofaa ob’ektlarini, ko’prik va tonnellarni, magistral 11

gaz quvurlari, neft quvurlari va neft mahsulotlari quvurlarini, balandliklarda joylashgan ob’ektlarni loyihalashtirish, qurish va ta’mirlash ishlari litsenziyalashtiriladigan faoliyat hisoblanadi. Bunday qurilish ishlari bilan shug’ullanish uchun litsenziya faqat maxsus ixtisoslashgan qurilish tashkilotlariga O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan beriladi. Maxsus loyihalashtirishni talab qilmaydigan va litsenziya olish lozim bo’lmagan qurilish, qurilish-montaj, obodonlashtirish, kengaytirish, rekonstruksiya va modernizatsiya qilish, kapital va joriy ta’mirlash ishlari bilan barcha turdagi qurilish tashkilotlari shug’ullanishlari mumkin. Qurilish tashkilotlari va buyurtmachilar o’rtasida qurilish ishlariga doir pudrat shartnomalarini tuzishda hozirgi paytda tender (tanlov) usuli keng tarqalgan. Chunonchi, davlat byudjetidan markazlashtirilgan tarzda moliyalashtiriladigan qurilish ob’ektlari (maktablar, litseylar, kollejlar, harbiy qismlar, shifoxonalar va boshqalar) bo’yicha pudrat shartnomalarini tuzish maxsus «Yagona buyurtmachi xizmati» injiniring kompaniyalari orqali tanlov savdolari asosida amalga oshirilmoqda. Ushbu tanlov savdolarida barcha mulkiy va tashkiliy-huquqiy turdagi qurilish tashkilotlari qatnashish huquqiga egadirlar. Buning uchun ular injiniring kompaniyalariga tanlov savdosida qatnashish bo’yicha ofertalar (takliflar)ni kiritishlari hamda tegishli tanlov hujjatlarini taqdim etishlari lozim. Tanlov savdosida qatnashish uchun qurilish tashkilotlari «Yagona buyurtmachi xizmati» injiniring kompaniyalari tomonidan qo’yilayotgan quyidagi talablarga mos kelishlari lozim:  ishlar (xizmatlar)ni bajarish uchun zarur bo’lgan mehnat resurslari va mutaxassislarga ega bo’lishlari;  tanlovga qo’yilgan ob’ektga o’xshash inshoatlarda ishlash tajribasi va ko’nikmalariga ega bo’lishlari;  shartnoma tuzish yuzasidan fuqoralik-muomala, huquqiy layoqat va vakolatlarga, o’zaro ishonchga ega bo’lishlari;  tanlovga qo’yilgan ob’ekt qurilishini olib borish uchun markazlashtiriladigan mablag’lardan tashqari o’z mablag’lariga 12

ega bo’lishlari;  byudjet oldida boqimanda qarzlarga ega bo’lmasligi;  joriy majmuriyatlar bo’yicha to’lov qobiliyatiga ega bo’lishligi va boshqalar. «Yagona buyurtmachi xizmati» injiniring kompaniyalari orqali tanlov savdolari asosida amalga oshiriladigan qurilish ishlariga doir pudrat shartnomalari qurilish ishlari rejalariga kiritilgan hamda ular uchun belgilangan tartibda tasdiqlangan titul ro’yxatlariga muvofiq holda tuziladi. Bosh pudratchi qurilish ishlarining hajmi va xususiyatlariga ko’ra injiniring kompaniyalari roziligi bilan alohida ishlarni amalga oshirishlari uchun o’zlarining subpudratchilarini belgilashlari ham mumkin. Ushbu holda bosh pudratchi va subpudratchilar o’rtasidagi munosabatlar tuzilgan subpudrat shartnomalari asosida belgilanadi. Quriladigan ob’ektning loyiha-smeta hujjatlari (titul ro’yxati, uskuna, material va buyumlarni yetkazib berish jadvali, moliyalashtirish grafigi va boshqalar) tuzilgan pudrat shartnomasining tarkibiy elementlari bo’lib hisoblanadi. Ushbu hujjatlarga amal qilish va ularda ko’rsatilgan shartlarni bekamu-ko’st bajarilishini ta’minlash buyurtmachilar hamda qurilish tashkilotlarining bevosita majburiyatlari hisoblanadi. 2. Qurilish tashkilotlarida ishlatiladigan materiallarning tasnifi, tavsifi va baholanishi Qurilish ishlarini turli mehnat qurollari hamda vositalarisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Chunonchi, yer osti va ustidagi, turli chuqurlik va balandliklardagi ishlarni bajarish uchun qurilish tashkilotlariga harakatlanuvchi kranlar, buldozerlar, ekskavatorlar, beton qorish mashinalari, bo’yoq va ohak purkagich apparatlar, elektr randa va arralar hamda boshqa shu kabi maxsus texnika, mashina va uskunalar kerak bo’ladi. Bundan tashqari, qurilishga kerakli bo’lgan ko’p miqdordagi materiallarni tayyorlash, saqlash va ularni qurilish maydonchalariga o’z vaqtida yetkazib berish turli ta’minot, ishlab chiqarish va boshqa jarayonlarning bajarilishini ta’minlovchi binolar, inshoatlar, transport va boshqa 13

mehnat vositalariga ega bo’lishni taqozo etadi. Bularning barchasi qurilish tashkilotlarida asosiy vositalarni muhim ahamiyatga ega ekanligidan darak beradi. Bu, o’z navbatida, qurilish tashkilotlarida asosiy vositalar holati va harakati, eskirishi va yangilanishi, samarali ishlatilishi ustidan uzliksiz nazoratni o’rnatish, shuningdek ular hisobini o’z vaqtida va to’g’ri yuritish talabini qo’yadi. Qurilish tashkilotlarida ishlatiladigan asosiy vositalarni turlicha tasniflash mumkin (1-jadval). Ishlab chiqarishdagi ishtirokiga ko’ra qurilish tashkilotlarining barcha asosiy vositalarini ishlab chiqarish va noishlab chiqarish asosiy vositalariga ajratish mumkin. Ishlab chiqarish asosiy vositalari bo’lib, chunonchi, bevosita qurilish ishlarini olib borishda ishtirok etadigan mehnat qurollari va vositalari, masalan maxsus qurilish mashinalari va uskunalari, texnika, transport vositalari, bino va inshoatlar hisoblanadi. Noishlab chiqarish asosiy vositalariga ma’muriyat binosi, ofis mebellari, kompyuterlar, boshqaruvga xizmat qiladigan transport vositalari, shuningdek boshqa ijtimoiy-madaniy maqsadlarda foydalanilayotgan ob’ektlar kiradi. 1-jadval Qurilish tashkilotlari asosiy vositalarining tasnifi Tasniflash belgisi Asosiy vositaning turi 1.Ishlab chiqarishdagi ishtirokiga ko’ra  ishlab chiqarish asosiy vositalari  noishlab chiqarish asosiy vositalari 2.Ishlab chiqarishni borishi-ga ta’sir ko’rsatuvchanligiga ko’ra  faol ta’sir ko’rsatuvchi asosiy vositalar  nofaol ta’sir ko’rsatuvchi asosiy vositalar 3.Mulkiy kimga tegishligiga ko’ra  xususiy asosiy vositalar vaqtinchalik foydalanishga olingan asosiy vositalar 4.Sotib olish va kelib chiqish manbalariga ko’ra  sotib olingan import asosiy vositalar  sotib olingan mahalliy asosiy vositalar  o’z kuchi bilan yaratilgan asosiy vositalar 14

 ta’sis badali sifatida kiritilgan asosiy vositalar bepul kelib tushgan asosiy vositalar 5.Sotib olingandagi holati-ga ko’ra  butkul yangi asosiy vositalar oldinlari foydalanishda bo’lgan asosiy vositalar 6.Real holatiga ko’ra  ishlatilayotgan asosiy vositalar  kapital ta’mirlashdagi asosiy vositalar  konservatsiya qilingan asosiy vositalar  zahiradagi o’rnatilmagan jihozlar  sotishga tayyorlangan asosiy vositalar  tugatishga tayyorlangan asosiy vositalar ijaraga berilgan asosiy vositalar 7.Alohida ishlarni baja-rishga mo’ljallanganligiga ko’ra  maxsus asosiy vositalar  universal asosiy vositalar  aralash maqsaddagi asosiy vositalar 8.Turi va ko’rinishiga ko’ra  er va yer uchastkalari  bino va inshoatlar  mashina va mexanizmlar  ofis mebellari va jihozlari  kompyuterlar  transport vositalari  ishchi xayvonlar  ko’p yillik o’simliklar  boshqa asosiy vositalar 15

Ishlab chiqarishni borishiga ta’sir ko’rsatuvchanligiga ko’ra qurilish tashkilotlarining barcha asosiy vositalari ishlab chiqarishga faol va nofaol ta’sir ko’rsatadigan asosiy vositalarga bo’linadi. Maxsus qurilish mashinalari va mexanizmlari, transport vositalari, ayrim xo’jalik inventarlari ishlab chiqarishga katta ta’sir ko’rsatadigan asosiy vositalar hisoblanadi. Bino va inshoatlar, mebel va ayrim jihozlar ishlab chiqarishga bevosita faol ta’sir ko’rsatmaydigan asosiy vositalarga kiradi. Mulkiy kimga tegishligiga ko’ra qurilish tashkilotlari asosiy vositalari xususiy va vaqtinchalik foydalanishga (ijaraga) olingan asosiy vositalarga bo’linadi. Sotib olish va kelib chiqish manbalariga ko’ra qurilish tashkilotlarining asosiy vositalari turli xil bo’ladi, masalan xorijiy davlatlardan sotib olingan (import) va respublikamizda ishlab chiqarilgan asosiy vositalar, o’z kuchi bilan yaratilgan asosiy vositalar, ta’sis badali sifatida kiritilgan asosiy vositalar va bepul kelib tushgan asosiy vositalar. Sotib olingandagi holatiga ko’ra qurilish tashkilotlari asosiy vositalarini yangi va oldinlari foydalanishda bo’lgan asosiy vositalarga bo’lish mumkin. Real holatiga ko’ra qurilish tashkilotlari asosiy vositalari ishlatilayotgan (ekspluatatsiyadagi), kapital ta’mirlashdagi, konservatsiya qilingan, zahiradagi, sotishga va tugatishga tayyorlangan, ijaraga berilgan asosiy vositalarga ajratiladi. Sotishga va tugatishga tayyorlangan asosiy vositalar alohida qismlarga ajratilgan holda saqlanishi mumkin. Alohida ishlarni bajarishga mo’ljallanganligiga ko’ra qurilishda qo’llanilayotgan asosiy vositalar maxsus, universal va aralash maqsaddagi asosiy vositalarga bo’linadi. Kranlar, beton qorish mashinalari, temir va taxta kesish, burg’ulash jihozlari, kovushli ekskavatorlar, grederlar va shu kabi ayrim qurilish texnikalari maxsus asosiy vositalar hisoblanadi. Traktorlar, buldozerlar, ayrim transport vositalari, bino va inshoatlar universal harakterga ega bo’ladi. 16

Turi va ko’rinishiga ko’ra qurilish tashkilotlarining asosiy vositalari buxgalteriya hisobi, moliyaviy va statistika hisobotlarini tuzishda barcha xo’jalik yuritish sub’ektlari uchun umumbelgilangan guruhlarga ajratiladi. Ushbu guruhlar hamda ularga kiruvchi asosiy vositalar bo’lib, chunonchi, quyidagilar hisoblanadi: yer va yer uchastkalari; bino va inshoatlar; mashina va uskunalar; ofis mebellari va jihozlari; kompyuterlar; transport vositalari; ishchi xayvonlar; ko’p yillik o’simliklar; boshqa asosiy vositalar. Qurilish tashkilotlari asosiy vositalarini boshqa belgilari bo’yicha ham tasniflash mumkin. Chunonchi, soliq solishga munosabatiga ko’ra ular mol-mulk solig’iga tortiladigan va mol-mulk solig’iga tortilmaydigan asosiy vositalarga ajratiladi. Amortizatsiya qilinishiga ko’ra ular Soliq kodeksida belgilangan turli me’yorlar bo’yicha eskirishi hisoblanadigan va mos ravishda turli muddatlarda (5 yildan 20 yilgacha) xizmat ko’rsatadigan asosiy vositalarga bo’linadi. Qurilish tashkilotlarida asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydi:  qiymatidan qat’iy nazar xizmat muddati bir yildan kam bo’lgan buyumlar – stol ustiga qo’yiladigan kalkulyatorlar, yoritg’ichlar, yozuv uskunalari, taqvimnomalar;  vaqtinchalik foydalanish uchun qurilgan yo’lkalar va boshqa moslamalar (notitul inshoatlar). Qurilish tashkilotlari o’zlarining asosiy vositalari qiymatini 5-son BHMS «Asosiy vositalar»da keltirilgan tartibda baholashlari, shuningdek joriy hisobda ularni boshlang’ich (tiklangan) qiymatida, buxgalteriya balansida esa qoldiq qiymatida aks ettirishlari lozim. Asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati ularni sotib olish baholari (o’z kuchi bilan qurish yoki ishlab chiqarish tannarxi) hamda barcha sotib olish, tashib keltirish, rasmiylashtirish, o’rnatish, ishga tushirishga doir qo’shimcha harajatlardan tashkil topadi. Boshlang’ich qiymatni topish maxsus «Asosiy vosita boshlang’ich qiymatining hisob-kitobi»ni tuzish asosida amalga oshiriladi. Ushbu 17

hisob-kitobni quyidagi shaklda tuzish maqsadga muvofiq (2- jadval). 18

2- jadval «Tasdiqlayman» Rahbar Asosiy vosita boshlang’ich qiymatining hisob-kitobi Nomi- beton qorish mashinasi T/r Hujjat Operatsiya mazmuni Summa Korr. schyotlar № Sana Dt Kt 1 2 5.01.17 Minsk zavodi, mashina qiymati 180000 00 0820 6010 2 36 15.01.17 Bojxona to’lovlari 420100 0 0820 6990 3 6 15.01.17 A.Xaydarovning avans 800000 0820 6970 hisoboti 4 41 15.01.17 «Rauf» brokerlik kontorasi 201000 0820 6990 5 25 15.01.17 Samarqand temir yo’l uzeli 600000 0820 6990 6 12 15.01.17 Avtoyo’l 120100 0 0820 6990 7 26 15.01.17 Samarqand DAN 50000 0820 6990 Jami 250500 00 0130 0820 Bosh hisobchi Yuqoridagi tartibda tuzilgan hisob-kitob sotib olingan asosiy vositalarni boshlang’ich qiymati bo’yicha kirim qilinishiga, ular bo’yicha inventar kartochkalarni yuritishga, shuningdek mehnat qurollari va vositalarini joriy hisob 19

registrlari hamda hisobotlarda aks ettirishga asos bo’ladi. 3. Qurilish tashkilotlarida materiallar harakatini hujjatlashtirish va ularning ombor hisobi Qurilish tashkilotlarida materiallar harakatini hujjatlashtirish ularning kelib tushish manbalariga, tashib keltirish shartlari va usullariga, shuningdek nima maqsadlarda chiqim qilinganligi va boshqa holatlarga bevosita bog’liqdir. Ushbu maqsadlarda qo’llaniladigan boshlang’ich hujjatlar to’g’risidagi umumiy ma’lumotlar 3.1-jadvalda keltirilgan. Quyida materiallar harakatiga doir ayrim asosiy boshlang’ich hujjatlarni tuzish va ulardan foydalanish tartiblariga qisqacha to’xtalamiz. Qurilish tashkilotlariga materiallar asosan ta’minotchilardan, bosh pudratchi va subpudratchilardan, buyurtmachilardan, ta’minot-savdo korxonalaridan kelib tushadi. Materiallar ta’sischilardan ularning ustav kapitalidagi ulushi sifatida, shuningdek boshqa yuridik va jismoniy shaxslardan beg’araz moliyaviy yordam sifatida olinishi ham mumkin. 3-jadval Qurilish tashkilotlarida materiallar hisobi uchun qo’llaniladigan boshlang’ich hujjatlar klassifikatori № Boshlang’ich hujjat nomi Tuzuvchi shaxslar Foydalanuv- chilar Taqdim etish muddati 1 Ishonchnoma Buxgalteriya Buxgalteriya, Ta’minot bo’limi Olingan so’ng 10 kun ichida 2 Materiallarni qabul qilish dalolatnomasi (M -7 shakl) Ombor mudiri Buxgalteriya, Ta’minot bo’limi Joriy oyning oxirgi kuni 20

3 Omborga kirim qilish orderi (M-4 shakl) Ombor mudiri Buxgalteriya, Ta’minot bo’limi Joriy oyning oxirgi kuni 4 Limit-zabor varaqasi (M- 8 shakl) Ombor mudiri Buxgalteriya, uchastka boshliqlari, masterlar Joriy oyning oxirgi kuni 5 Talabnoma ( M- 11 shakl) Uchastka boshliqlari, masterlar Buxgalteriya uchastka boshliqlari, masterlar Har kuni 6 Ichki almashuv nakladnoyi (M-15 shakl) Ombor mudirlari Buxgalteriya, boshqa bo’linmalar Har kuni 7 Schyot-faktura Sotish bo’limi Buxgalteriya, boshqa bo’linmalar Har kuni 8 Inventarlarni hisobdan chiqarish to’g’risida dalolatnoma Uchastka boshliqlari, masterlar Buxgalteriya, boshqa bo’linmalar Joriy oyning oxirgi kuni 9 Materiallar harakati to’g’risida hisobot (M- 19) Ombor mudirlari Buxgalteriya, boshqa bo’linmalar Joriy oyning oxirgi kuni 10 Qurilishda asosiy materiallar sarfi to’g’risida hisobot (M- 29) Uchastka boshliqlari, masterlar Buxgalteriya, boshqa bo’linmalar Joriy oyning oxirgi kuni Ta’minotchilardan (qurilish materiallari kombinatlari, zavodlar, ta’minot- savdo korxonalari va boshqalardan) qurilish materiallari shartnomalar asosida sotib olinadi. Qurilish tashkiloti ta’minotchilardan materiallarni olish uchun o’zining ishonchli vakili (ekspeditor) nomiga ishonchnoma beradi. Bu vakil 21

qurilish materiallarini ta’minotchidan qabul qilib olish, uni yuklash, jo’natish, yetkazib kelishga mas’ul shaxs hisoblanadi. Ta’minotchi korxona qurilish tashkiloti vakili qo’liga yuklab jo’natilgan materiallar bo’yicha schyot-faktura va unga ilova qilinadigan yuk-transport hujjatlarini (TTN, temir yo’l naklodnoyi, vagon spesifikatsiyasi, sifat sertifikati va boshqalarni) taqdim etadi. Materiallarning buyurtmachilardan, bosh pudratchi va subpudratchi tashkilotlardan olinishi ham yuqorida keltirilgan tartibga o’xshash tarzda hujjatlashtiriladi. Qurilish materiallarini ta’sischilardan kirim qilinishi ta’sis shartnomasi, baholar kelishuvi bayonnomasiga muvofiq tuzilgan schyot-fakturalar va ularga ilova qilingan hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Qurilish tashkilotida kelib tushgan materiallar rahbarning farmoyishiga ko’ra omborlarga yoki bevosita qurilish maydonchalaridagi maxsus joylarga miqdor va sifat jihatdan qabul qilinadi. Tashib keltirishda turli qo’shimcha harajatlar qilingan materiallar bo’yicha qurilish tashkiloti buxgalteriyasi maxsus «Kirim dalolatnomasi»ni tuzadi. Ushbu hujjat materiallarni sotib olish qiymati (tannarxi) bo’yicha hisobga olish uchun asos bo’ladi. Qurilish tashkilotlarida kelib tushgan materiallarning ombor hisobi partion, navli yoki qoldiq usullar bo’yicha olib boriladi. Buning uchun mos ravishdagi partion kartalar, kartochkalar yoki kitoblar ochiladi. Ushbu ombor hisobi registrlariga kirim qilingan materiallarning miqdori, narxi, summasi va boshqa belgilari to’g’risidagi ma’lumotlar schyot-fakturalar va kirim dalolatnomalari asosida yoziladi. Omborlardan materiallar qurilish maydonchalariga talabnomalar, ichki naklodnoylar, limit-zabor qaydnomalari asosida beriladi. Bu hujjatlar ikki nusxada tuziladi hamda mas’ul xodimlar (bosh injener, hisobchi), shuningdek materiallarni bergan va olgan moddiy javobgar shaxslar tomonidan imzolanadi. Qurilish maydonchalarida omborlardan olingan materiallar uchun moddiy javobgar shaxslar bo’lib masterlar, prorablar yoki brigadirlar hisoblanadi. Ushbu moddiy javobgar shaxslar bo’ynidagi materiallarning qurilish ishlariga sarflanishi 22

maxsus hisobot (M-29 shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Ishlatilmagan materiallar qurilish maydonchalaridan omborlarga ichki nakladnoylar bilan qaytariladi. Materiallarning chetga chiqib ketishi (sotilishi, bepul berilishi, ta’sis badali sifatida kiritilishi), shuningdek yaroqsiz holatga kelganligi uchun hisobdan chiqarilishi faqat qurilish tashkiloti rahbarining ruxsati bilan amalga oshiriladi. Ushbu hollarda materiallarning ombordan chiqib ketishi schyot-fakturalar bilan ikki nusxada rasmiylashtiriladi. Yaroqsiz holatga kelgan materiallarning hisobdan chiqarilishi dalolatnomalar bilan rasmiylashtiriladi. Materillarning omborlardan berilishi va boshqa barcha chiqimlari to’g’risidagi ma’lumotlar guvohlik beruvchi hujjatlar asosida partion kartalar, kartochkalar yoki ombor kitobiga qayd etiladi. Qurilish tashkilotlarida ombor mudirlari materiallarning holati va harakati bo’yicha hisob siyosatida belgilangan muddatlarda material hisobotlarini tuzadilar. Ta’kidlash joizki, respublikamizda qurilish tashkilotlari uchun material hisobotining yaxlit shakli tasdiqlangan emas. Qurilish tashkilotlarida hozirgi kunda ham sobiq sovet tizimi davrida ushbu maqsadlar uchun tasdiqlangan maxsus hisobot shaklidan (M-19 shakl) foydalanib kelinmoqda. Biroq, qurilish tashkilotlari amaliyotida bu hisobotni aynan tasdiqlangan shaklda tuzilmayotganligini, aksincha uni turli o’zgartirilgan ko’rinishlarda tuzish holatlarini uchratish mumkin. Chunonchi, ayrim qurilish tashkilotlarida materiallar hisoboti faqat soniy ko’rinishda, boshqalarda esa soniy-summoviy ko’rinishda tuzilmoqda. Soniy-summoviy ko’rinishda tuzilgan materiallar hisoboti (M-19 shakl) namuna sifatida 4 – ilovada keltirilgan. Hisobotni ushbu ko’rinishda yuritishga hozirgi kunda qurilish tashkilotida materiallarni hisobdan chiqarishda qabul qilingan baholash usullari katta ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, FIFO usulini qo’llash ushbu hisobotni bir qancha varaqlardan iborat bo’lishiga olib keladi. Chunki, bu usulga ko’ra materiallar nomi bir xil bo’lsada, lekin sotib olish narxlari turlicha bo’lganligi uchun alohida 23

qatorlarda ko’rsatiladi. AVEKO usulini qo’llash hisobot varaqlari sonini kamayishiga olib keladi. Chunki, bunda materiallar nomi bir xil bo’lganligi uchun, ularning bahosidan qat’iy nazar, bir qatordan yoziladi. Bu usulda materiallar holati va chiqimining summaviy miqdori hisobotda o’rtacha baholarda ko’rsatiladi. Materiallar hisoboti ikki nusxada tuziladi. Uning birinchi nusxasi barcha kirim va chiqim hujjatlari bilan birgalikda buxgalteriyada qoladi. Buxgalter tomonidan tekshirilgan va rahbar tomonidan tasdiqlangan ikkinchi nusxasi esa ombor mudiriga qaytariladi. Qurilish tashkiloti buxgalteriyasida materiallar hisoboti va unga ilova qilingan boshlang’ich hujjatlar ishlab chiqarish zahiralarining sintetik va analitik hisobini yuritishga asos bo’lib hisoblanadi. 4. Qurilish tashkilotlarida materiallarning sintetik va analitik hisobi Qurilish tashkilotlarida materiallarning sintetik hisobi 21-son BHMSga muvofiq 1000 «Materiallar hisobi schyotlari» tizimida ochiladigan quyidagi schyotlarda yuritilishi lozim: 1010 «Xom-ashyo va materiallar»; 1020 «Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar» 1030 «Yoqilg’i»; 1040 «Ehtiyot qismlar»; 1050 «Qurilish materiallari»; 1060 «Idish va idishbop materiallar»; 1170 «Chetga qayta ishlash uchun berilgan materiallar»; 1080 «Inventar va xo’jalik jihozlari»; 1090 «Boshqa materiallar» Ushbu aktiv schyotlarning debetida material boyliklarning hisobot davr boshidagi qoldig’i va hisobot davrida turli manbalardan kirim qilinishi va boshqa 24

sabablar evaziga ko’payishi, kreditida esa ularning qurilish ishlariga sarflanishi va boshqa turli chiqimlari (sotilishi, bepul berilishi va shu kabilar) evaziga kamayishi aks ettiriladi. Material boyliklarning kirimi va chiqimi yuqorida nomlari zikr etilgan schyotlarda hisob bahosida aks ettiriladi. Hisob bahosi bo’lib ularning sotib olish qiymati (haqiqiy tannarxi), reja tannarxi, o’rtacha baho va boshqalar hisoblanadi. Materiallar bo’yicha tanlab olingan hisob bahosining aniq turi qurilish tashkiloti hisob siyosatida belgilanadi. Qurilish tashkilotlari materiallar kirimini ikkita usulda olib borishlari mumkin: (1) bevosita usul; (2) bilvosita usul. Materiallar hisobining bevosita usulida ularning barcha manbalardan kirim qilinishi materiallar hisobi schyotlarining (1010-1090 schyotlar) debetida to’g’ridan-to’g’ri aks ettiriladi. Ushbu usulda materiallarning turli manbalardan kelib tushishi va ular kirimini 1010-1090 schyotlarda aks ettirish tartibi 4- jadvalda keltirilgan. 4-jadval Materiallar kirimini schyotlarda aks ettirish (bevosita usul) № Operatsiyaning mazmuni Summ a Debet schet Kredit schet Asos bo’luvchi hujjat 1 Taminotchilardan sotib olinganda: -materiallar qiymatiga (QQSsiz) 500000 0 1010- 1090 6010 Shartnoma, schyot- faktura - QQS summasiga (agar korxona QQS to’lovchi bo’lsa) 100000 0 4410 6010 2 Ichki tizim korxonalaridan olinganda: 500000 0 1010- 1090 6110- 6120 Shartnoma, schyot- 25

-materiallar qiymatiga (QQSsiz) - QQS summasiga (agar korxona QQS to’lovchi bo’lsa) * 100000 0 4410 6110- 6120 faktura 3 Bepul kelib tushganda 600000 1010- 1090 8530 Shartnoma, schyot- faktura 4 Ta’sischilardan kelib tushganda 500000 1010- 1090 4610 Shartnoma, schyot- faktura 5 Sotib olishga doir qo’shimcha harajatlarga 50000 1010- 1090 6990 Shartnoma, Schyot- faktura, Kirim dalolatnoma si 6 O’z ishlab chiqarish sexlaridan kirim qilinganda 255000 0 1010- 1090 2310 Kirim dalolatnoma si 7 Asosiy vositalarni tugatishdan olingan materiallarga 60000 1090 9210 Tugatish dalolatnoma si 8 Materiallarning ichki almashuviga 201000 0 1010- 1090 1010- 1090 Naklodnoy Materiallar hisobining bilvosita usulida ularning ta’minotchi tashkilotlardan harid qilinishi, o’z sexlaridan kirim qilinishi to’g’risidagi ma’lumotlar dastlab 1510 «Materiallarni tayyorlash va harid qilish» schyotining debetida to’planadi. Bunda materiallarning kelib tushish manbalarini ifodalovchi schyotlar (6010, 6990, 2310 va boshqalar) kreditlanadi. Materiallar boyliklarning omborlarga kirim qilinishi 1510 schyotning kreditida va 1010-1090 schyotlarning 26

debetida aks ettiriladi. Bu usulda materiallarning hisob bahosidagi qiymati va harid qiymati o’rtasidagi farq summasi hisobot davrida alohida 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida hisobga olinadi. Hisobot davri oxirida materiallar qiymatidagi farq summalari quyidagicha hisobdan chiqariladi: (1) kelib tushgan materal boyliklarning harid bahosidagi qiymati (tannarxi) hisob bahosidan past bo’lganda: Debet 1510 «Materiallarni tayyorlash va harid qilish» Kredit 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» (2) kelib tushgan materal boyliklarning harid bahosidagi qiymati (tannarxi) hisob bahosidan yuqori bo’lganda: Debet 1 610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» Kredit 1510 «Materiallarni tayyorlash va harid qilish» 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida to’plangan materiallarning hisob bahosidagi qiymati va harid qiymati o’rtasidagi farq summasi harajatlarni aks ettiruvchi schyotlarning (2010, 2310, 2510, 9410, 9420, 9430) debetiga sarflangan materiallarning hisob bahosiga mutanosib tarzda qo’shimcha yozuv yoki qizil yozuv (storno) asosida hisobdan chiqariladi. Materiallarning qurilish ishlariga sarflanishi, shuningdek ularning sotilishi, bepul berilishi, boshqa korxonalarga ta’sis badali sifatida kiritilishi, ish haqi va moddiy yordam sifatida berilishi, shunindek turli boshqa chiqimlari guvohlik beruvchi hujjatlar asosida hisobda quyidagicha aks ettiriladi (5-jadval). 5-jadval Qurilish tashkilotlarida materiallarning ishlatilishi va boshqa chiqimlarini schyotlarda aks ettirish № Operatsiyaning mazmuni Summ a Debet schet Kredit schet Asos bo’luvchi hujjat 1 Materiallarning ishlab 300000 2010, 1010- M-29 shaklli 27

chiqarishga sarflanishi 0 2310, 2510 1090 hisobot, material hisoboti 2 Materiallarning sotilishi: -sotish qiymatiga (QQSsiz) - QQS summasiga (agar korxona QQS to’lovchi bo’lsa) - materiallarning hisob bahosida moddiy javobgar shaxs bo’ynidan soqit qilinishiga -sotishdan olingan foydaga -sotishdan ko’rilgan zararga 500000 100000 400000 100000 - 4010, 4010 9210 9220 9430 9220 6410 1010- 1090 9320 9220 Shartnoma, schyot- faktura hisob- kitoblar, material hisoboti 3 Materiallarning bepul berilishi: -berish qiymatiga (QQSsiz) -QQS summasiga (agar korxona QQS to’lovchi bo’lsa) -materiallarning hisob bahosida moddiy javobgar shaxs bo’ynidan soqit qilinishiga -sotishdan ko’rilgan zararga 500000 100000 500000 600000 4010 4010 9220 9430 9220 6410 1010- 1090 4010 Shartnoma, schyot- faktura, hisob- kitoblar, material hisoboti 4 Ta’sis badali sifatida berilishi: -kiritish qiymatiga (QQSsiz) -QQS summasiga (agar korxona QQS to’lovchi bo’lsa) -materiallarning hisob bahosida moddiy javobgar shaxs 500000 100000 0610- 0690 0610- 0690 9220 9220 6410 Shartnoma, schyot- faktura, hisob- kitoblar, 28

bo’ynidan soqit qilinishiga 500000 1010- 1090 material hisoboti 5 Materiallarning ish haqi va moddiy yordam sifatida berilishi: -berish qiymatiga (QQSsiz) -QQS summasiga (agar korxona QQS to’lovchi bo’lsa) -materiallarning hisob bahosida moddiy javobgar shaxs bo’ynidan soqit qilinishiga 500000 100000 500000 6710 6710 9220 9220 6410 1010- 1090 Ariza, schyot- faktura, hisob- kitoblar, material hisoboti 29

Qurilish tashkilotlarida materiallarning analitik hisobi moddiy javobgar shaxslar bo’yicha hisob bahosida 10-s qaydnomasida yuritiladi. Bu qaydnoma 3 ta bo’limdan iborat. Uning 1-bo’limi sotib olingan materiallarning haqiqiy tannarxi hamda ularning hisob bahosidagi qiymati o’rtasidagi chetlanish summasining hisobi uchun mo’ljallangan. Ushbu chetlanishni hisob-kitob qilish va ular hisobini 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida yuritish uchun 10-s qaydnomasiga materiallarning kirimi to’g’risidagi ma’lumotlar 6-s jurnal-order va boshqa jurnal-orderlar yozuvlari asosida ko’rsatiladi. Materiallar va ular qiymatidagi farqlarning bosh qoldig’iga doir ma’lumotlar qaydnomaning 2- va 3- bo’limlaridan olinadi. Shundan so’ng, materiallar va ular qiymatidagi farqlarning bosh qoldiqlari va kirimi to’g’risidagi ma’lumotlar asosida (mos ravishda ularning haqiqiy tannarxi hamda hisob bahosidagi qiymatlari bo’yicha) harid qiymati va hisob baholaridagi qiymati o’rtasidagi farq summasi va foizi aniqlanadi. Materiallarning harid qiymati va hisob baholaridagi qiymati o’rtasidagi farqning o’rtacha foizi (O’f) quyidagicha topiladi: Fo + Fd O’f = ---------------------- x 100 % Mo + Md Bu yerda: Fo va Fd – materiallarning harid qiymati va hisob baholaridagi qiymati o’rtasidagi farqning mos ravishda oy boshiga qoldig’i va kirim qilingan qismiga to’g’ri keluvchi summasi ( yoki 1610 «Materiallar qiymati o’rtasidagi farq» schyotining mos ravishdagi bosh qoldig’i va debet oboroti summalari); Mo va Md – materiallarning hisob bahosidagi oy boshiga bo’lgan bosh qoldig’i va kirimining qiymati ( yoki 1000 «Materiallar» schyotining hisob bahosi bo’yicha mos ravishdagi bosh qoldig’i va debet oborot summalari). Materiallar sarfiga to’g’ri keladigan ularning harid qiymati va hisob 30

baholaridagi qiymati o’rtasidagi farq summasi (Fs) quyidagicha topiladi: Fs = Ms * O’f / 100 % Bu yerda: Ms – materiallar chiqimining hisob bahosidagi qiymati Misol: 1050 «Qurilish materiallari» schyotining hisob bahosida qiymati oy boshiga 10000000 so’m, 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotining debet qoldig’i 250000 so’m. Hisobot oyida kirim qilingan materiallarning qiymati (QQSsiz): (a) hisob bahosida 15000000 so’m; (b) haqiqiy tannarxi (harid qiymati) bo’yicha 16000000 so’m. Hisobot oyida qurilishga sarflangan materiallarning hisob bahosidagi qiymati 20100000 so’m. Ushbu misolda keltirilgan ma’lumotlar bo’yicha: (1) materiallarning harid qiymati va hisob baholaridagi qiymati o’rtasidagi farqning o’rtacha foizi 5 foizga teng bo’ladi: O’f = (250000 + 1000000) / (10000000 + 15000000)* 100% = 5 %; qurilishga sarflangan materiallarga to’g’ri keladigan ularning harid qiymati va hisob baholaridagi qiymati o’rtasidagi farq summasi 1000000 so’mga teng bo’ladi: Fs = 20100000 * 5 % / 100 % = 1000000 so’m. 10-s qaydnomaning 2-va -3 bo’limlarida har bir moddiy javobgar shaxs bo’yicha materiallarning boshlang’ich va oxirgi qoldig’i, shuningdek ularning kirim va chiqimi hisob baholarida aks ettiriladi. Chunonchi, bu bo’limlarda materiallarning chiqimi ularning hisobdan chiqarilish yo’nalishlarini ifodalovchi sintetik schyotlar hamda analitik schyotlarning aniq moddalari bo’yicha ko’rsatiladi. Qaydnomaning materiallar chiqimini ifoda etuvchi yig’ma ma’lumotlari korrespondensiyalanadigan sintetik hamda analitik schyotlar bo’yicha 10-s jurnal-orderga o’tkaziladi. Bu jurnal-orderda qurilish ishlariga sarflangan materiallarning qiymati materiallar harakati va sarfi to’g’risidagi hisobotlarda (M-19 va M-29 shaklli hisobotlar) ko’rsatilgan harajat ob’ektlari bo’yicha taqsimlab chiqiladi. 31

Qurilish tashkilotlarida ta’minotchilar bilan sotib olingan materiallar bo’yicha hisob-kitoblarning sintetik va analitik hisobi 6-s jurnal-orderda yuritiladi. Ushbu jurnal-orderga yozuvlar xronologik tarzda ta’minotchilardan olingan materiallarga guvohlik beruvchi schyot-fakturalar asosida amalga oshiriladi. Qurilish tashkilotlari qurilish ishlarini buyurtmachilarning o’zlari taqdim etgan materiallar hamda o’rnatishga mo’ljallangan uskunalar asosida ham bajarishlari mumkin. Agar ushbu boyliklarni buyurtmachi tomonidan berilishi qurilish ishlari shartnomalarida ko’zda tutilgan bo’lsa, u holda ular qurilish tashkilotlarida balansdan tashqari 003 «Qayta ishlovga qabul qilingan materiallar» va 005 «»O’rnatish uchun qabul qilingan uskunalar» schyotlarida hisobga olinadi. Bu schyotlarga yozuvlar faqat bir tomonlama qilinadi. Chunonchi, materiallar va uskunalarning buyurtmachilardan olinishi ushbu schyotlarning debetida, sarflanishi esa kreditida aks ettiriladi. Qurilish tashkilotlarida buyurtmachilardan qurilish ishlarida foydalanish uchun olgan materiallar va uskunalar bo’yicha material hisoboti alohida yuritiladi. Bu materiallar va uskunalar faqat buyurtmachilarga tegishli qurilish ishlariga sarflanadi. Olingan materiallar va uskunalarning sarfi M-29 shaklli hisobot va unga ilova qilingan hujjatlar bilan tasdiqlanadi. Buyurtmachilardan olingan materiallar va uskunalarning qiymati qurilish ishlarining umumiy smeta qiymatiga kiritiladi, ya’ni ular pudratchi va buyurtmachi o’rtasida tuziladigan «Bajarilgan ishlar (qilingan harajatlar) qiymati to’g’risida ma’lumotnoma–schyot-faktura»da buyurtmachilar tomonidan taqdim etilgan materiallar va uskunalar qiymati alohida qatorlarda ko’rsatiladi, biroq ular o’zaro- hisob kitoblarda to’lov summasiga kiritilmaydi. 32

5. Qurilish tashkilotlarida materiallar inventarizatsiyasi xususiyatlari va uni natijalarining hisobi Qurilish tashkilotlarida materiallarni inventarizatsiya qilish, uning natijalarini aniqlash, hujjatli rasmiylashtirish va hisobga olish respublikamizda qabul qilingan BHMS 19 «Inventarizatsiyani tashkil qilish va o’tqazish»da keltirilgan tartib- qoidalarga muvofiq amalga oshirilishi lozim. Ushbu standartga asosan qurilish tashkilotlarida tovar-moddiy boyliklarning rejali inventarizatsiyasi har yili kamida bir marta o’tqaziladi. Moddiy boyliklarni o’g’irlash va talon-taroj qilish holatlari aniqlanganda, favqulotdagi hodisalar yuz berganda, shuningdek boshqa kutilmagan voqealar sodir bo’lganda rejadan tashqari inventarizatsiyalar o’tqazilishi mumkin. Tovar-moddiy boyliklar inventarizatsiyasi qurilish rahbarining buyrug’i bilan tasdiqlanadigan doimiy va ishchi inventarizatsiya komissiyalari tomonidan o’tqaziladi. Inventarizatsiyada moddiy boyliklarning mavjud holati ularni sanash, tortish, o’lchash va shu kabi boshqa usullar yordamida aniqlanadi. Sanash, tortish, o’lchash uchun moddiy boyliklar dastlab bunga imkon berish holatiga keltiriladi. Chunonchi:  taxtalar enining o’lchov birligiga (20mm, 30 mm, 40mm, 50 mm) qarab taxlab chiqiladi;  bolarlar ularning uzunligi va diametriga qarab guruhlanadi;  mixlar ularning uzunligiga qarab guruhlarga ajratiladi;  shifer va tunukalar ularning eni hamda bo’yining razmeriga qarab ajratiladi;  g’ishtlar kvadrat holatiga keltirilgan holda taxlanadi;  havzada saqlanayotgan sement havza yuzasini aniqlash uchun bir tekisga keltiriladi;  trubalar va armaturalar diametriga qarab saralanadi;  qum va shag’al ularni kubometr holda o’lchash holatiga keltiriladi; 33

 qurilish maydonchalarida ishlatilayotgan har xil vaqtinchalik notitul moslamalar (qoliplar, konstruksiyalar, yo’lkalar, devorlar, yuvinish va sanitariya xonalari) ularning o’lchamlari, baholangan qiymatiga qarab guruhlarga ajratiladi;  buyurtmachiga tegishli bo’lgan materiallar va o’rnatishga mo’ljallangan uskunalar alohida joylarga taxlanadi. Xuddi shu tarzda boshqa materiallar ham ularning real miqdorini aniqlashga imkon beruvchi holatga keltiriladi. Inventarizatsiya komissiyasi a’zosi material boyliklarning aniqlangan real miqdorini inventarizatsiya varaqlariga (Inv-3 shakl) yozib boradi. Inventarizatsiya varaqlarining har bir beti komissiya a’zolari tomonidan imzolanadi. Inventarizatsiya yakunlangach, buxgalteriyada inventarizatsiya varaqalari ma’lumotlari va materiallar hisobi kartochkalari yoki kitoblari ma’lumotlari taqqoslanib, inventarizatsiya natijalari aniqlanadi. Bunday taqqoslash natijalari «Taqqoslash qaydnomasi» (Inv-19 shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu qaydnomaga buxgalter va moddiy javobgar shaxs imzo qo’yadi, u rahbar tomonidan tasdiqlanadi. Tasdiqlangan taqqoslash qaydnomasi ma’lumotlari inventarizatsiya natijalarini hisobga olishga asos bo’lib hisoblanadi. Bir xil nomdagi, lekin qiymati bo’yicha o’zaro farq qiladigan materiallar, konstruksiyalar, moslama va buyumlar bo’yicha rahbarning ruxsati bilan kamomadlarni ortiqchalar bilan qoplanishiga ruxsat etiladi. Bunday hollarda hisobda materiallarning faqat qiymatlari bo’yicha farq kamomad yoki ortiqcha sifatida aks ettiriladi. Inventarizatsiyada materiallar bo’yicha aniqlangan ortiqchalar qurilish tashkilotining foydasiga olib boriladi va ular hisobda quyidagicha aks ettiriladi: Debet 1000 «Materiallar hisobi schyotlari» (mos schyotlar) Kredit 9390 «Boshqa operatsion daromadlar». Materiallar bo’yicha aniqlangan kamomadlar hisobda quyidagicha aks ettiriladi: 34

(1) aniqlangan kamomadning umumiy summasiga: Debet 5910 «Kamomadlar va boyliklarning buzilishidan yo’qotishlar» Kredit 1000«Materiallar hisobi schyotlari» (mos schyotlar). (2) moddiy javobgar shaxs bo’yniga olib borilgan kamomad summasiga : Debet 4730 «Moddiy zararlarni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzi» Kredit 5910 «Kamomadlar va boyliklarning buzilishidan yo’qotishlar» (3) korxona zarariga olib borilgan kamomad summasiga : Debet 9430 «Boshqa operatsion harajatlar» Kredit 5910 «Kamomadlar va boyliklarning buzilishidan yo’qotishlar. Inventarizatsiya aniqlangan kamomadlar moddiy javobgar shaxslardan naqd pul yoki ularning ish haqlaridan ushlab qolish yo’li bilan undirib olinadi. 35

Xulosa Qurilish tashkilotlarida, boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar singari, hisob jarayonining yakuniy bosqichi bo’lib moliyaviy va statistik hisobotlarni tuzish hisoblanadi. Ushbu hisobotlar respublikamizda milliy valyutada ming so’m birligida tuziladi. Buxgalteriya hisobi to’g’risida qonun (16-modda)ga muvofiq qurilish tashkilotlarining moliyaviy hisoboti o’z ichiga quyidagilarni oladi:  buxgalteriya balansi;  moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot;  asosiy vositalar harakati to’g’risida hisobot;  pul oqimlari to’g’risida hisobot;  xususiy kapital to’g’risida hisobot;  izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar. Kichik biznes sub’ektlari hisoblangan qurilish tashkilotlariga moliyaviy hisobotni ixchamlashtirilgan tarzda tuzish va taqdim etishga ruxsat etiladi. Ushbu ixchamlashtirilgan moliyaviy hisobot o’z ichiga buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot hamda izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlarni oladi. Qurilish tashkilotlarida barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlaridagidek hisobot davri bo’lib taqvim yilning 1 yanvaridan 31 dekabrigacha bo’lgan davr hisoblanadi. Taqvim yilining 1 oktyabridan keyin davlat ro’yxatidan o’tgan qurilish tashkilotlari uchun birinchi hisobot yili bo’lib davlat ro’yxatidan o’tgan sanadan kelgusi yilning 31 dekabrigacha bo’lgan davr hisoblanadi. Ushbu davrda yuz bergan xo’jalik jarayonlari birinchi hisobot yiliga doir, deb tan olinadi va mos ravishda shu davrning moliyaviy hisobotiga kiritiladi. Qurilish tashkilotlarining moliyaviy hisoboti quyidagilarga majburiy tarzda taqdim etiladi: soliq idoralariga; ta’sis hujjatlariga muvofiq mulk 36

egalariga; davlat statistika organlariga; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa organlarga. Moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatlari ularning tashkiliy-huquqiy maqomiga bog’liq. Chunonchi, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi qurilish tashkilotlari faqat yillik yillik moliyaviy hisobotni tuzadilar va uni keyingi yilning 25 martigacha taqdim etadilar. Aksiyadorlik jamiyati, ma’suliyati cheklangan jamiyat va xususiy korxonalar maqomidagi qurilish tashkilotlari yillik moliyaviy hisobotni keyingi yilning 15 fevraligacha taqdim etishlari lozim. Kichik biznes sub’ektlariga kiruvchi qurilish tashkilotlari moliyaviy hisobotni faqat hisobot yili yakuni bo’yicha taqdim etadilar. Ushbu maqomga ega bo’lmagan boshqa turdagi tashkilotlar (xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalardan tashqari) yillik hisobotdan tashqari choraklik hisobotlarni ham tuzishlari va ularni choraklikdan keyingi oyning 25 sanasigacha tegishli organlarga taqdim etishlari kerak. Qurilish tashkilotlari ularning maqomi va tashkiliy shakllariga qarab moliyaviy hisobotdan tashqari turli statistika hisobotlarini ham tuzadilar. Chunonchi, kichik biznes sub’ektlari hisoblangan qurilish tashkilotlari har chorakda 1-MB shaklda «Mikrofirma va kichik korxonaning hisoboti»ni tuzishlari va statistika organlariga taqdim etishlari lozim. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 24 sentyabrda qabul qilingan «Qurilish sohasida hisobotni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida»gi 409-son qarori bilan qurilish tashkilotlari uchun statistika hisobotlarining birxillash-tiriladigan va qisqartiriladigan shakllarining yangi ro’yxati, ularni tuzish va taqdim etish muddatlari tasdiqlangan 37

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. –T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2018. 2. «Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqish va sotish harajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida Nizom». O’zR VMning 2019 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan. 3. Yuridik shaxslarning daromadi ( foydasi ) ga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish va byudjetga to ’ lash tartibi to ’ g ’ risidagi yo ’ riqnoma . O ’ z . R . AV tomonidan 2018 yil 13 martda ro ’ yxatga olingan , № 1109 ( keyingi o ’ zgartirishlar bilan ). 4. Ishlab chiqariladigan va sotiladigan tovarlar ( ishlar , xizmatlar ) bo ’ yicha qo ’ shilgan qiymat solig ’ ini hisoblab chiqarish va to ’ lash tartibi to ’ g ’ risida yo ’ riqnoma . O ’ z . R . AV tomonidan 2018 yil 29 aprelda ro ’ yxatga olingan , № 1238 ( keyingi o ’ zgartirishlar bilan ). 5. Yagona soliq to’lovini hisoblab chiqarish va to’lash tartibi to’g’risida nizom». O’z.R. AV tomonidan 2017 yil 28 martda ro’yxatga olingan, № 1667. 6. BHMS № 3 «Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot. O’z.R. AV tomonidan 1998 yil 26 avgustda ro’yxatga olingan, № 484. 7. BHMS № 21 «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma». O’z.R. AV tomonidan 2018 yil 23 oktyabrda ro’yxatga olingan, № 1181. 8. Bobojonov O., Jumaniyazov K. Moliyaviy hisob. - T.: «Moliya», 2018. 9. 9.Voxidov S.V. va boshqalar. Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobi xususiyatlari. - T.: «O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi adabiyot jamg’armasi nashriyoti», 2018. 38

Похожие

Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslar

Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning me'yoriy huquqiy asoslari

Moliya organlarida davlat budjeti ijrosining buxgalteriya hisobini tashkil qilish

Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil etishninig nazariy-uslubiy asoslari

Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimlarining nazariy asoslari