Qishloq xo’jaligida narx va narxlarni shakllantirish - Экономика - Рефераты

Qishloq xo’jaligida narx va narxlarni shakllantirish

Загружено в:

26.10.2022

Скачано:

0

Размер:

725.427734375 KB

Qishloq xo’jaligida narx va narxlarni shakllantirish Reja: 1. Qishloq xo’jaligida narxning iqtisodiy mohiyati va shakllanishi. 2. Qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan narx turlari. 3. Bozor munosabatlari sharoitida qishloq xo’jalik mahsulotlari narxlarining shakllanishini takomillashtirish yo’llari.

1. Qishloq xo’jaligida narxning iqtisodiy mohiyati, shakllanishi va turlari. Bozor iqtisodiyoti erkin tovar-pul munosabatlariga asoslangan bo’lib, bu munosabatlar narxlar yordamida amalga oshadi. Narx tovar qiymatining puldagi ifodasidir. Uning darajasi bozor munosabatlari sharoitida samarali, cheklangan xarajatlarga asoslanadi, ya’ni ular narxning iqtisodiy asosini tashkil etadi. Har qanday xarajatlar ham samarali hisoblanmaydi. Shuning uchun ma’lum bir miqdorgacha bo’lgan, ya’ni maqsadga muvofiq sarflangan xarajatlargina e’tiborga olinadi. Narx shakllanishida ushbu maqsadga muvofiq xarajatlarga asoslaniladi, undan yuqori xarajatlarni bozor tan olmaydi. Ya’ni, ishlab chiqaruvchi o’z mahsulotining tannarxi yuqoriroq bo’lganligi uchun uni bozorda shakllangan narxga nisbatan yuqoriroq narxda sota olmaydi. Bozor munosabatlari sharoitida talab va taklif o’rtasidagi munosabat ham narx shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omil hisoblanadi. Talab qonuniga ko’ra, bozorda taklif o’zgarmagan holda mahsulotga bo’lgan talab ortsa, mahsulotning narxi oshadi (1-rasm). a) b) 1-rasm. Narx shakllanishiga talab (a) va taklif (b) qonunlarining ta’siri Taklif qonuniga ko’ra esa bozorda mahsulotga bo’lgan talab o’zgarmagan holda mahsulotning taklifi oshsa, narx arzonlashadi. Bozordagi biror mahsulotning

narxi ushbu mahsulotlarga bo’lgan talab va ushbu mahsulotning taklifi o’rtasidagi muvozanatli nuqtada shakllanadi. Raqobatli bozorda talab va taklifning o’zgarishi narxlar darajasi o’zgarishiga bevosita ta’sir etadi. Shuning uchun korxonalar bozor talabini hamda taklifini chuqur o’rgangan holda qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishlari lozim. Bunda ular imkoniyat doirasida ishlab chiqarish xarajatlarini tejashga alohida e’tibor berishlari kerak. Buning uchun mahsulot yetishtirish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirishga, ilg’or texnologiyalarni joriy etishga hamda mavjud bo’lgan barcha tabiiy va iqtisodiy resurslardan yil davomida oqilona va samarali foydalanishga alohida e’tibor berishlari lozim. Qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talab hozirgi davrda quyidagi omillarga bog’liq: iste’molchilarning soni, daromadi, didi, o’rindosh tovarlarning narxi va boshqalar. Mahsulotlarga bo’lgan talabni o’rganishda xalqimizning milliy urf-odatlarini ham inobatga olish kerak. Jumladan, xalqimizning non va non mahsulotlarini, guruchni ko’proq iste’mol etishga moyilligini inobatga olish lozim. Qishloq xo’jalik korxonalari o’z mahsulotlarini xaridorlarning talabini e’tiborga olgan holda taklif etishlari shart. Bunda ular yetishtiriladigan mahsulotlar uchun ishlatiladigan resurslar narxiga, qo’llanilayotgan texnologiyalar darajasi va samarasiga, raqobatchi ishlab chiqaruvchilarning soniga va boshqalarga asoslanishlari lozim. Qishloq xo’jalik mahsulotlari narxining shakllanishiga mahsulotlarning naflilik darajasi ham ta’sir ko’rsatadi. Agar mahsulot insonlar ehtiyojini qondirishda qanchalik yuqori naflilik darajasiga ega bo’lsa, uning narxi shunchalik yuqoriroq shakllanadi va aksincha bo’lsa narx pastroq shakllanadi. Mahsulotlarning naflilik darajasi mavsumlar bo’yicha ham o’zgarib turadi. Masalan, yoz oylarida salqin icimlikning bizga keltiradigan nafliligi yilning boshqa fasllariga nisbatan ancha ortadi. Bu esa o’z navbatida yoz oylarida salqin ichimliklarga bo’lgan talabni oshiradi va uning narxi ko’tarilishiga olib keladi.

Qishloq xo’jalik mahsulotlarining narxi shakllanishiga tarmoqning quyidagi o’ziga xos xusuiyatlari ham ta’sir ko’rsatadi: - qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishning mavsumiyligi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish jarayoni tabiiy omillar bilan chambarchas bog’liq ekanligi, o’simliklar va chorva mollari ishlab chiqarish vositasi sifatida qatnashishi, o’simliklarning hosil bergunicha ma’lum vegetatsion davrni bosib o’tishi lozimligi yilning ma’lum davriga kelib barcha ishlab chiqaruvchilarning mahsuloti deyarli bir vaqtda tayyor bo’lisiga olib keladi. Bu esa bozorda qishloq xo’jalik mahsulotlarining taklifi keskin ortishi va o’z navbatida narxning pasayishiga olib keladi; - qishloq xo’jalik mahsulotlarining saqlash uchun noqulayligi. O’zida qayta ishlovchi korxonalari bo’lmagan qishloq xo’jaligi korxonalari yetishtirgan mahsulotlarini tezroq sotishga harakat qiladi. Bu ham qishloq xo’jalik mahsulotlari narxining pasayishiga olib keladi. Bu ayniqsa ho’l meva, sabzavot, go’sht va sut mahsulotlari yetishtirishda kuchli seziladi; - turli tabiiy-iqlim sharoitlari ham narx shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, 2007-yilning qish oylarida haroratning keskin pasayib ketishi natijasida ayrim o’simliklar va chorva mollari nobud bo’ldi. Bu esa qishloq xo’jalik mahsulotlari taklifini kamaytiradi va narxning ko’tarilishiga olib keladi. 2008-yilda suv taqchilligi oqibatida mamlakatimizda sholi hosili keskin kamaydi, bu hol bozorlarda guruch narxining 3-4 barobar oshib ketishiga olib keldi. Qishloq xo’jaligida shakllanayotgan muvozanatli narxlar xo’jalik nuqtai nazaridan quyidagi vazifalarni bajarishi lozim: - qishloq xo’jalik korxonasining ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash; - qishloq xo’jalik korxonasining davr va moliyaviy xarajatlarini hamda tasodifiy zararlarini qoplash; - xo’jalikka kelajakda rivojlanishini ta’minlaydigan miqdorda foyda keltirish. Qishloq xo’jaligida shakllangan narxlar yuqorida keltirilgan xarajatlarni qoplash imkonini bermasa, oxir-oqibat qishloq xo’jalik korxonasining faoliyatida salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu sababli xarajatlarni tejash orqali tannarxni

pasaytirish, mahsulot sifatini yaxshilash orqali narxning yuqoriroq shakllanishiga erishish natijasida olinadigan yuqoriroq daromad olishni ta’minlash lozim. Iqtisodiy jihatdan asoslangan muvozanatli narxlarni shakllantirishda qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talab va taklifni e’tiborga olish lozim. Aksariyat qishloq xo’jalik mahsulotlarining bir vaqtda tayyor bo’lishi va saqlash uchun noqulayligi ma’lum muddatda ularning taklifi keskin oshib ketishiga olib keladi va natijada ularning narxi keskin pasayadi. Shu sababli qishloq xo’jalik korxonalarida marketing faoliyatini rivojlantirish orqali bozor talabidan kelib chiqqan holda mahsulot yetishtirish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlovchi inshootlarni ko’paytirish maqsadga muvofiqdir. Narxlarning shakllanishiga davlatning aralashuvi va uni nazoratga olishi mamlakat iqtisodiyoti va aholisi farovonligi uchun ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Buni ayrim mamlakatlar tajribasi ham isbotlaydi. Narx shakllanishiga davlat tomonidan aralashuvning oqibatlarini Argentina misolida ko’rib chiqishimiz mumkin (B.Hoshimov, “Tarix saboqlari yoxud Argentinada go’sht narxiga davlat aralashuvi qanday oqibatlarga olib kelgani xususida”, kun.uz. sayti, 2017-yil 27- iyul). Argentina har doim yuqori sifatli, mahalliy fermerlar va aholining faxri bo’lgan mol go’shti bilan taniqli bo’lib kelgan. 2005yilda Argentina jahonda mol go’shtini eksport qilish bo’yicha uchinchi o’rinda bo’lgan. Mollarning bosh soni muttasil oshib borayotgan, chorvachilik sohasiga investitsiyalar yuqori sur’atlarda kengaya borayotgan edi. AQSh qishloq xo’jaligi vazirligi (USDA) prognozlariga ko’ra, go’sht yetishtiruvchilarning bunday o’sishi va samaradorligi hisobga olinadigan bo’lsa, bir necha yildan so’ng Argentina mol go’shti yetishtirish va eksport qilish bo’yicha jahonda mutlaq birinchi o’ringa chiqib olishi kerak bo’lgan. Bu sohaga investitsiyalarning ortishi tufayli boshqa sohalar ham shiddat bilan rivojlana boshlaydi: yem ishlab chiqarish, transport logistikasi, kushxonalarning innovatsion usullari, sovutkichlar sanoati, bug’langan go’sht va kolbasalar ishlab chiqarish, hattoki konservalash uchun jez bankalar ishlab chiqarish sanoati ham ravnaq topadi. Hamma ushbu sohada yuqori sur’atlardagi taraqqiyotni kutayotgandi, investitsiyalar esa bir zum to’xtamayotgan edi.

Lekin 2006-yilning 8-martida Argentina prezidenti Nestor Kirshner narxlarning doimiy oshib borayotganini oldini olish uchun mol go’shti eksportini 180 kunga ta’qiqlash haqida qat’iy chora qabul qiladi. Ta’qiq “Go’shtni eksport sektoridan mahalliy bozorga qaytarib, uni oddiy argentinaliklar bemalol xarid qila oladigan darajaga tushirish” maqsadida joriy etildi, deb yozgandi o’shanda The Economist jurnali. Bu ta’qiq birdaniga ro’y bermadi, avvaliga hukumat “Go’sht hamma uchun” deb nomlangan dastur doirasida go’sht narxi oshib ketishi oqibatlarini yumshatish maqsadida Buenos-Ayresda mol go’shtining o’ndan ziyod nomdagi mashhur bo’laklarini past narxlarda taklif eta boshlaydi. Dasturga ko’ra, eksport qilinayotgan har 2,5 tonna go’shtga, mahalliy bozor uchun eksport narxining 50 foizi miqdorida 1 tonna go’sht chiqarilishi kerak bo’lgan. Shunday qilib, fermerlar ichki bozorga imtiyozlar taqdim eta boshlashgan. Kutilganidek, bu dastur mutlaqo samarasiz bo’lib chiqadi. Bu choralar bilan birgalikda hukumat eksport bojini 5 foizdan 15 foizga ko’tarib qo’yadi, buning oqibatida argentinaliklarning go’shti eksport boji to’lanmaydigan Mercosur’dagi hamkorlariga nisbatan raqobatbardosh bo’lmay qoladi. Mercosur – janubiy Amerika savdo bloki bo’lib, 1991-yil 26-martda Paragvayning Asunsion shahrida asos solingan, uning to’liq a’zolari Argentina, Braziliya, Paragvay va Urugvay. Narxlar prezident kutgan darajaga tushmaydi va 2006-yilning oxirida hukumat va go’sht ishlab chiqaruvchilar (shu jumladan, sotuvchilar) o’rtasida uzoq muzokaralar boshlanadi. Hukumat yetarli darajada siyosiy va axborot bosimi o’tkazib, 2006-yilda 2005-yilga nisbatan eksport hajmini 20 foizga qisqartirish haqidagi bitimga erishadi, biroq amalda bu yuz bermaydi. Ayanchli oqibatlardan so’ng hukumat ta’qiqni yumshata boshlaydi va 26 mayga borib (78 kundan so’ng) eksportga ta’qiq olib tashlanadi, buning o’rniga kvotalar joriy etiladi. 2005–2013 yillar oralig’ida ta’qiq va keyin joriy etilgan kvotalar natijasida mol go’shti eksporti hajmi 76 foizga qisqarib ketadi. O’zo’zidan tushunarliki, bu sektorga investitsiyalar tiklab bo’lmas darajada to’xtaydi, 2006-yildan 2010-yilgacha qoramollar soni 28 foizga qisqaradi. 2017-yil holatiga berilgan ma’lumotlarga ko’ra, eksportga ta’qiq olib tashlanganidan 11 yil o’tib, qoramollar soni 2006

yildagidan ancha past. Yirik shoxli qoramollar sonining qisqarishi go’sht narxining keskin oshishiga olib keladi. Bozor oshib borayotgan talabni qondirishga tayyor emas edi va narxlarning yanada o’sishi bilan javob qaytaradi. Boz ustiga, qandaydir vaqt oralig’ida Argentina hattoki go’sht import qila boshlaydi. Investitsiyalarning to’xtashi, korxonalarning yopilishi, ish o’rinlarini yo’qotilishi, yo’ldosh sanoatlarning barbod bo’lishi – prezident va hukumat tomonidan qo’llanilgan, “ijtimoiy yo’nalgan” ana shunday choralar oqibatlarining qisqacha ro’yxati. Sociedad Rural Argentina iqtisodiy tadqiqotlar instituti rahbari Luis Migel Etcheverening so’zlariga ko’ra, so’nggi o’n yil “yo’qotilgan o’n yillik” bo’lgan, bu davrda sun’iy arzonlashtirilgan mol go’shti sohaning raqobatbardoshligiga putur yetkazgan va yirik shoxli qoramollar sonining 12 million boshga qisqarishiga sabab bo’lgan. 2017-yil holatiga ko’ra, Argentinada go’sht prezident istaganidek arzon bo’lib qolmadi, aksincha, bir vaqtlar jahondagi eng yirik go’sht eksportchisi esa ro’yxatda 12-o’ringa tushib ketdi. Bu intervensiyaning iqtisodiy oqibatlari mutlaqo halokatli bo’ldi: faqatgina mol go’shti eksportidan yo’qotishlar milliardlab dollar bilan o’lchanmoqda. Iste'molchilarning yo’qotishlari, ishsizlik va yopilgan korxonalar tufayli ro’y bergan yo’qotishlarni hisoblash qiyinroq. Bu mavzuda bir necha ilmiy maqolalar e'lon qilingan va ulardagi xulosalar aslo optimistik emas: umumiy iqtisodiyotga yetkazilgan zarar juda ulkan va tiklanish uchun juda uzoq vaqtni talab etadi. Bu avantyuraning nufuzga daxl qiluvchi chiqimlari (shartnomalarni bajara olmaslik va investorlarning puli havoga sovurilishi) ni qoplash uchun argentinaliklarning yana bir necha avlodi tovon to’lashadi. Ushbu keysni misol tariqasida keltirishdan ko’zlangan maqsad shundan iboratki, qandaydir cheklovlar, davlatning aralashuvi yoki narxlarning nazorat qilinishi (bu misolimizda go’sht ishlab chiqaruvchilar uchun) mamlakat farovonligi uchun uzoq yillar ayanchli oqibatlarga sabab bo’lishi mumkin. Mamlakatimizda ham so’nggi vaqtda go’sht narxining oshib borayotganiga guvoh bo’layapmiz va

Argentina sabog’i bu yerda juda muhim. Undan o’zimiz uchun zarur xulosalarni chiqarishimiz maqsadga muvofiqdir. 2. Qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan narx turlari. Qishloq xo’jaligida barcha talablarni qondirish maqsadida turli xildagi dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari yetishtiriladi, ishlar hamda xizmatlar bajariladi. Ularni sotishda turli narxlardan foydalaniladi. Narxlar mahsulotlarni ayriboshlash maskaniga, maqsadiga, vazifasiga ko’ra, bir qancha turlarga bo’linadi. Hozirgi vaqtda qishloq xo’jaligi tarmog’ida qo’llanilayotgan narx turlari 2rasmda keltirilgan. 2-rasm. Qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan narx turlari Qishloq xo’jaligi korxonalari o’z mahsulotini ushbu mahsulotlarni tayyorlovchi, saqlovchi va qayta ishlovchi korxonalarga tuzilgan shartnomalarga muvofiq sotadilar. Ushbu narx mahsulot sotuvchi va uni sotib oluvchilar o’rtasida, ularning iqtisodiy manfaatlari hamda bozordagi talab va taklif o’rtasidagi

munosabat asosida shakllanadi. U tarmoqlarning mahsulot oldi-sotdi munosabati bo’yicha tuzilgan shartnomalarida o’z aksini topadi. Shuning uchun ushbu narx shartnomaviy narxlar deb ham ataladi. Mahsulotlar ayrim hollarda vositachilarga yoki boshqa xaridorlarga ko’p miqdorda, katta partiyalarda ham sotiladi, bunda qo’llaniladigan erkin shakllanuvchi narx ulgurji narx deb ataladi. Ulgurji narx qishloq xo’jaligi mahsulotlari birjalar orqali sotilganda ham qo’llaniladi. Qishloq xo’jaligi korxonalari o’zlari yetishtirgan mahsulotlarni dehqon bozorlarida yoki o’zlarining ichki sotish tizimi orqali sotganda chakana narxlar qo’llaniladi. Transfert narxlar – korxonaning ishlab chiqarish bo’linmalari yoki korxonalar tomonidan tashkil etilgan kooperatsiya ichidagi o’zaro hisobkitobda qo’llaniladigan narxlardir. Indikativ narxlar – qishloq xo’jaligi mahsulotlarining kelgusi yil hosili uchun yoki kelgusida kutilayotgan narxi bo’lib, qishloq xo’jaligi korxonalari faoliyatini rejalashtirishda ishlatiladi. Qishloq xo’jaligi korxonalari o’z ishlab chiqarishini rivojlantirish maqsadida yetishtirilgan mahsulotlarning ma’lum bir qismini o’z ehtiyojlari uchun (urug’lik, yem-xashak, umumiy ovqatlanishga va hokazo) ishlatadilar. Bu jarayonda qatnashadigan mahsulotlarni xo’jalikda hisobga olishda tannarxlari bo’yicha baholanadi. Shuning uchun bunday narxlar tannarx narxlari ham deyiladi. Qiyosiy narxlar - korxonalar faoliyatining ma’lum davr oralig’idagi ko’rsatkichlarini tahlil qilishda foydalaniladigan narxdir.demak, ushbu narx mahsulotlarning oldi-sotdisida emas, balki korxonalar faoliyatini tahlil qilishda qo’llash uchun tanlab olinadigan biror yildagi haqiqiy narxlaridir. Qiyosiy narxlar asosida mamlakat miqyosida yoki korxonalarda biror qiymat ko’rsatkichining o’zgarishiga obyektiv baho berish imkoniyati paydo bo’ladi. Chunki tahlil jarayonida qiyosiy narxlar qo’llanilganda biror qiymat ko’rsatkichining o’zgarishiga narx o’zgarishining ta’siri yo’qqa chiqariladi.Bu holatga real baho berishda muhim ahamiyatga egadir. Uzoq yillar mobaynida qiyosiy (taqqoslama)

narx sifatida 1996-yildagi qishloq xo’jalik mahsulotlarining haqiqiy narxlari olingan. Inflyatsiya darajasi va boshqa iqtisodiy omillarni e’tiborga olgan holda qiyosiy narx sifatida boshqa yilning haqiqiy narxi tanlab olinishi mumkin. Qishloq xo’jalik mahsulotlari xorijiy xaridorlarga jahon bozori narxlarida ham sotilmoqda. Uning mutlaq miqdori jahondagi ixtisoslashgan yirik birjalarda belgilanib, mahsulot eksporti va importi shartnomalarida aks ettiriladi. Qishloq xo’jalik mahsulotarining jahon bozori narxlari shakllanishida xalqaro savdo bo’yicha qo’yiladigan talablar ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bunda tovarni yetkazib berish shartlari, sug’urtalash kabi xarajatlarning kim tomonidan qoplanishi inobatga olinadi. Shu bilan birga narx darajasiga dunyo miqyosidagi siyosiy va iqtisodiy barqarorlik ham ta’sir etadi. 2020-yilgacha qishloq xo’jalik korxonalarida yetishtirilayotgan paxta xomashyosi va bug’doy mahsulotlari davlat buyurtmasi asosida davlatga qarashli tayyorlov korxonalariga tuzilgan kontraktatsiya shartnomalari asosida davlat xarid narxlarida sotilgan. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tashabbusi bilan qishloq xo’jaligi tarmog’ida bozor munosabatlarini yanada takomillashtirish bo’yicha izchil islohotlar olib borilmoqda. Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-martdagi “Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4633-sonli qaroriga muvofiq, 2020-yil hosilidan boshlab paxta xomashyosining xarid narxlarini belgilash amaliyotidan voz kechildi. Bundan tashqari jahon bozori narxlari tahlilidan kelib chiqib har yili 1- dekabrga qadar kelgusi yil hosili uchun kutilayotgan (indikativ) narxlar e’lon qilinishi hamda bozorlardagi narxlar o’zgarishidan kelib chiqib har chorakda ushbu narxga tuzatishlar kiritish amaliyoti joriy etildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-martdagi “G’alla yetishtirish, xarid qilish va sotishga bozor tamoyillarini keng joriy etish chora- tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4634-sonli qaroriga muvofiq 2020-yil hosilidan boshlab davlat buyurtmasi asosida boshoqli don yetishtirish amaliyoti bosqichma- bosqich bekor qilinishi belgilandi, davlat xaridi to’liq bekor qilinishi belgilandi hamda fermerlar va boshqa korxonalar tomonidan yetishtiriladigan g’alla barcha

iste’molchilarga, shu jumladan donni qayta ishlovchi korxonalar, g’allachilik klasterlari va treyderlarga birja savdolari orqali yoki to’g’ridan-to’g’ri shartnomalar (fyuchers, forvard va boshqalar) asosida erkin narxlarda sotilishi belgilab qo’yildi. Bundan tashqari, ichki bozorda don va non mahsulotlari narxlari barqarorligini ta’minlash tadbirlarini amalga oshirish uchun zarur miqdorda don O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llabquvvatlash jamg’armasi tomonidan fyuchers, forvard shartnomalari asosida yoki birja savdolari orqali erkin narxlarda xarid qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi O’zbekiston fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi bilan birgalikda jahon bozori, mintaqaviy birjalar narxlarini tahlil qilgan holda, har yili 1-avgustga qadar kelgusi yil g’alla hosili uchun kutilayotgan minimal narxlarni e’lon qiladi hamda bozorlardagi narxlardan kelib chiqib har chorakda ushbu narxga tuzatishlar kiritib, ommaviy axborot vositalarida e’lon qilib boradi. Respublika ichki bozorida don va non mahsulotlari narxlari barqarorligini ta’minlash tadbirlarini amalga oshirish Moliya vazirligi huzuridagi Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash jamg’armasi zimmasiga yuklatilgan. Ichki bozorda don va non mahsulotlari narxlari barqarorligini ta’minlash tadbirlarini amalga oshirish uchun Moliya vazirligi huzuridagi Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash jamg’armasi tomonidan xarid qilinadigan don Iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni qisqartirish vazirligi, Moliya vazirligi va Monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi bilan kelishilgan holda, Bosh vazirning agrar va oziq-ovqat sohalarini rivojlantirish masalalari bo’yicha o’rinbosari tomonidan tasdiqlangan oylik grafik asosida Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash jamg’armasi tomonidan birja savdolariga sotuvga qo’yiladi. Don va non mahsulotlari narxlari barqarorligini ta’minlash uchun zarur miqdordagi bug’doyni xarid qilish bilan bog’liq xarajatlar (sotib olish, tashish, saqlash), xarid qilish va sotish narxlari orasida yuzaga kelgan tafovut (ijobiy, salbiy) Moliya vazirligi huzuridagi Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab-

quvvatlash jamg’armasi moliyaviy faoliyati yakunlariga olib boriladi hamda zarur holatlarda yuzaga kelgan salbiy tafovut jamg’armaga respublika budjetidan qoplab beriladi. 2020-yilga qadar davlat xarid narxlari Moliya vazirligi huzuridagi maxsus komissiya tomonidan belgilanib kelingan. Bunda ushbu mahsulotlarning jahon bozoridagi narxi, uning o’zgarish dinamikasi, mamlakatdagi inflyatsiya darajasi va boshqa omillar e’tiborga olingan. Lekin ushbu xarid narxlari ushbu mahsulotlarning erkin narxlariga nisbatan ancha past bo’lgan va bu tarmoqda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlarining faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Bundan tashqari, davlat xarid narxlarining belgilanishi qishloq xo’jaligi tarmog’ida bozor munosabatlarining takomillashuviga salbiy ta’sir ko’rsatgan. (11.1-jadval). Ushbu jadval ma’lumotlaridan mamlakatimizda davlat xarid narxlari ushbu mahsulotlarning ichki bozordagi narxlaridan ancha past shakllangan. Ayniqsa, 2008-yilda bug’doyning ichki bozordagi narxi uning davlat xarid narxidan 3,64 barobar qimmat bo’lgan. Bunday holat bir tomondan tarmoqda paxta xomashyosi va bug’doy ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchilarning oladigan daromadlarini kamaytirsa, ikkinchi tomondan, ularda o’z faoliyatini yanada rivojlantirishga rag’batlantirmaydi. Shu nuqtai nazardan, prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tashabbusi bilan paxta xomashyosi va bug’doyni davlat buyurtmasi asosida yetishtirishning bekor qilinishi tarmoqda bozor munosabatlarining takomillashishiga, qishloq xo’jaligida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlarining faoliyat erkinligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 11.1-jadval 2005-2013 yillarda bug’doyning davlat xarid narxi va ichki bozorlardagi o’rtacha narxlari dinamikasi (1 tonna uchun ming so’m). 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Davlart xarid narxi 82,0 98,4 118,0 169,0 206,0 237,0 291,8 338,0 380,0 Ichki bozor narxi 182,0 195,5 352,3 615,5 448,2 456,1 957,8 827,8 907,9

Farq (marta) 2,22 1,99 2,99 3,64 2,18 1,92 3,28 2,45 2,39 Manba: kun.uz/Iqtisodiyot, 30.03.2019-yil. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida qishloq xo’jalik korxonalari o’z mahsulotlarini sotishni to’g’ri tashkil etishlari lozim. Mamlakatimizda yetishtiriladigan qishloq xo’jalik mahsulotlari o’zining sifati, vitaminlarga boyligi va ta’mi bilan butun dunyoga mashhurdir. Shu sababli ularni xorijiy mamlakatlarga ham eksport qilish imkoniyatlaridan unumli foydalanish lozim. Bunda qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlovchi va qayta ishlovchi infratuzilmani rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining narxlari ma’lum omillar ta’sirida, shu jumladan talab va taklif muvozanatining buzilishi natijasida o’zgarib turadi. Masalan, qurg’oqchilik, qahraton sovuq, yog’ingarchilikning me’yordan ko’p bo’lish va boshqa tabiiy ofatlar yuz berishi natijasida biror turdagi qishloq xo’jalik mahsulotini ishlab chiqarish hajmi keskin kamayib ketishi mumkin. 2008-yilda mamlakatimizda bahor oylarida yog’ingarchilikning ancha kam bo’lishi mamlakatimizda g’alla yetishtirishning ancha kamayishi, buning natijasida esa bug’doy, sholi kabi mahsulotlarning narxi ko’tarilishiga olib keldi. 2007-yilda qishning juda sovuq kelishi esa mamlakatimizda uzum, anor, xurmo kabi mahsulotlarni yetishtirishning keskin kamayishiga olib kelgan edi. Bu esa ularning narxiga o’z ta’sirini ko’rsatmasdan qolmaydi. Xuddi shunday holatni jahon bozorida ham kuzatish mumkin. Bu esa mamlakatimizga chetdan olib kelinadigan qishloq xo’jalik mahsulotlarining narxi keskin oshishiga olib kelishi, mamlakatning oziqovqat xavfsizligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shuni e’tiborga olgan holda mustaqillikning ilk davridan boshlab hukumatimiz tomonidan o’zimizni eng muhim oziq-ovqat mahsulotlari bilan to’liq ta’milashga qaratilgan tadbirlar amalga oshirib kelinmoqda. Bunda mamlakatimizda qabul qilingan Don mustaqilligi dasturi, qishloq xo’jalik ekinlari tarkibining takomillashtirilishi, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishni ko’paytirish

bo’yicha qabul qilingan me’yoriy hujjatlar hamda ular asosida amalga oshirilayotgan tadbirlarni alohida ta’kidlab o’tish lozim. 3. Bozor munosabatlari sharoitida qishloq xo’jalik mahsulotlari narxlarining shakllanishini takomillashtirish yo’llari. Bozor munosabatlari sharoitida talab va taklif o’zgarishini e’tiborga olgan holda narxlarning shakllanishini takomillashtirib borish lozim. Bu nihoyatda muhim masala. Uning ijobiy hal etilishi juda ko’p omillarga bog’liq. Respublika miqyosida bu masalani hal etishda davlatning roli ancha ulkan. Shuning uchun bu jarayonda agrosanoat majmuasini rivojlantirishda qo’llanilayotgan narx va moliya- kredit siyosati quyidagi vazifalarni yechishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak: • davlatning iste’mol mollari bilan o’zini-o’zi ta’minlashini tezlashtirish; • qishloq xo’jaligi va sanoat mahsulotlari narxlari o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashga erishish; • qishloq xo’jaligi tarmog’ida bozor munosabatlarini yanada takomillashtirib borish; • qishloq xo’jaligi tarmogida yetishtirilayotgan mahsulotlarni sotish jarayoniga axborot-kommunikatsiyalarni keng jalb etish va shu orqali qishloq xo’jalik mahsulotlari sotiladigan platformalar faoliyatini yo’lga qo’yish; • qishloq xo’jalik mahsulotlari eksporti uchun zarur infratuzilmani rivojlantirish; • qishloq xo’jalik mahsulotlarining eksportini qo’llab-quvvatlash va ularning narxlari shakllanishini takomillashtirish uchun xalqaro sertifikatlash tizimlarini keng joriy etish va hokazo. Bozor munosabatlari sharoitida narx munosabatlari quyidagi tamoyillarga asoslanishi kerak: • narx shakllanishi jarayonlariga bozor munosabatlarini joriy etish; • tovar ishlab chiqaruvchilarning daromad olishlarini ta’minlash; • ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish va samaradorlikni oshirish;

• narx va moliya-kredit munosabatlarining o’zaro aloqasini optimallashtirish; • talab va taklif ta’siri natijasida muvozanatli narxlarni shakllantirish; • fan-texnika taraqqiyotini, ilg’or texnologiyalarni rag’batlantirish va boshqalar. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining narxlari shakllanishini takomillashtirishda quyidagilarga e’tibor berish lozim:  qishloq xo’jaligi va sanoat mahsulotlari narxlari o’rtasida mutanosiblikni ta’minlash;  tarmoqda yetishtirilayotgan mahsulotlar bozorini rivojlantirish, erkin sotish imkoniyatlarini kengaytirish, jahon bozoriga chiqishni rag’batlantirish;  qishloq xo’jaligida marketing faoliyatini rivojlantirish;  qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlovchi inshootlarni ko’paytirish va ular faoliyatini rivojlantirish. Ma’lumki, qishloq xo’jalik mahsulotlari bir vaqtda pishib yetiladi va ko’pgina turlari saqlash va tashish uchun noqulaydir. Shu sababli mahsulot pishib yetilgan paytda taklif miqdori keskin ortib, ularning narxi past darajada shakllanishiga olib keladi. Bunda narxning keskin tushib ketishiga asosiy sabab bozorda qishloq xo’jaligi mahsulotlari taklifining ortib ketishidir. Bu vaziyatdan iste’molchillar naf ko’rishi mumkin, lekin qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarning me’yor darajasida daromad olmasligi yoki zarar ko’rishi ushbu mahsulotni ishlab chiqarishning qisqarishiga va natijada ushbu mahsulot bilan aholining ta’minlanishi izdan chiqishi yoki narxining keskin oshib ketishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli narxning qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilarini qanoatlantiradigan darajada shakllanishi uchun bozordagi qishloq xo’jaligi mahsulotlarining taklifini qisqartirish lozim (3-rasm).

3-rasm. Taklif qisqarishi hisobiga mahsulot narxining o’sishi. Buning uchun mahsulot pishib yetilgan paytda mahsulotning bir qismini saqlash uchun yo’naltirish lozim. Natijada pishiqchilik paytida qishloq xo’jalik mahsulotlari narxi ishlab chiqaruvchilarni qanoatlantiradigan darajada shakllanadi va shu bilan birga ushbu mahsulotlarni ma’lum muddat saqlab, keyin sotish natijasida qo’shimcha daromad olishga ham erishish mumkin. Bundan tashqari, yil davomida aholini qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta’minlash, qishloq xo’jalik mahsulotlari narxining yil mavsumlari bo’yicha keskin farq qilishining ham oldi olinadi. Saqlanayotgan mahsulotlarni qish va bahor oylarida chiqarib sotish orqali bozorlardagi ushbu mahsulotlarning taklifi oshiriladi va taklif qonuniga ko’ra, ularning narxi keskin oshib ketishining oldi ham olinadi, aholining xarid qobiliyatini oshirish va ularni yil mobaynida qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta’minlashga erishiladi. Pishiqchilik paytida qishloq xo’jaligi mahsulotlarining bozordagi taklifini kamaytirish va qishloq xo’jaligi mahsulotlari narxining shakllanishini takomillashtirishda yetishtirilgan mhasulotning bir qismini sanoat korxonalarida qayta ishlashga yo’naltirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi zamonaviy texnologiyalarga asoslangan korxonalarni barpo etish ham muhim ahamiyatga ega. Shu orqali qishloq xo’jaligi

mahsulotlariga bo’lgan talabni oshirish va qishloq hududlarida qo’shimcha ish o’rinlari tashkil etishga ham erishiladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining narxi shakllanishini takomillashtirishda qishloq xo’jalik korxonalarining o’z mahsulotlarini tashqi bozorlarga eksport qilishini rivojlantirish ham maqsadga muvofiqdir. Hukumatimiz tomonidan bu masalaga ham alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, 2021-yil 14-yanvarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2021-yilda O’zbekiston Respublikasining eksport salohiyatini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4949sonli qarori qabul qilindi. Unga ko’ra, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligining hududiy bo’linmalarida doimiy faoliyat yurituvchi hududiy eksport shtablari tashkil etiladi. 2021-yil 1-fevraldan eksportchi tashkilotlarga eksportoldi moliyalashtirish ajratiladi. 2021-yil 1-apreldan esa mahalliy eksportchi korxonalarning savdo uylarini ochish va saqlash, ofis, savdo va ombor binolarini ijaraga olish, shuningdek, reklama kampaniyalarini tashkil qilish bilan bog’liq chet eldagi xarajatlarining 50 foizi Eksportni rivojlantirish agentligi mablag’lari hisobidan qoplab beriladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining narxlari barcha xarajatlarni qoplab, optimal miqdorda foyda olishni ta’minlashi maqsadga muvofiqdir. Buning uchun qishloq xo’jalik korxonalari fan-texnika yutuqlarini, samarali texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etishlari, ishchi va xizmatchilarning bilim va malakalarini hamda tadbirkorlik faoliyatlarini yuksaltirishga erishish orqali mahsulot sifatini yaxshilash va xarajatlarni tejashga erishishlari lozim. Bunday tartibda shakllangan narxlar iqtisodiy jihatdan asoslangan bo’lib, ular o’z vazifalarini to’liq bajarishlari mumkin. Shunday narxlargina tomonlarning manfaatlarini samarali ravishda qondirish imkoniyatiga ega bo’ladi.

Qisqacha xulosalar Narx qishloq xo’jaligi iqtisodiyotining eng muhim kategoriyasi hisoblanadi. Uning mutlaq miqdori iqtisodiy jihatdan asoslangan bo’lishi kerak. Narxlar qishloq xo’jalik korxonasida qilinadigan barcha xarajatlarni qoplab, korxonaga o’zining rivojlanishini ta’minlaydigan miqdorda foyda keltirishi lozim. Qishloq xo’jalik mahsulotlari narxlarining shakllanishida bir qator omillar ta’sir qiladi. Jumladan, talab va taklif o’rtasidagi munosabat, mahsulotning sifati va naflilik darajasi. Bundan tashqari qishloq xo’jaligi tarmog’ining o’ziga xos xususiyatlari ham tarmoqda narxlarning shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlari narxlarining tadbirkorlar manfaatlarini ta’minlaydigan darajada bo’lishi uchun ularning shakllanishini doimiy ravishda takomillashtirib borish lozim Qishloq xo’jaligida narxlarning shakllanishini takomillashtirishda tadbirkorlar marketing faoliyatiga ham alohida e’tibor qaratishlari lozim.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Narxning mohiyati nimadan iborat? 2. Narx qanday shakllanadi? 3. Narxning qanday vazifalari mavjud? 4. Narxning qanday funksiyalarini bilasiz? 5. Qishloq xo’jaligida narxning qanday turlari qo’llaniladi? 6. Jahon bozori narxi deganda nimani tushunasiz? 7. Qiyosiy narx deganda nimani tushunasiz? 8. Narxlarni liberallashtirishning qanday yo’llari mavjud? 9. Qishloq xo’jalik mahsulotlariga bahoning shakllanish jarayonini takomillash- tirish uchun qanday tadbirlarni amalga oshirish lozim?

Похожие

Qishloq xo’jaligida infratuzilma va uni rivojlantirish yo’llari

Qishloq xo’jaligida investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida mulk va xo’jalik yuritish shakllarining samaradorligi

Qishloq xo’jaligida suv resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi