Prognozlashtirishning axborot bazasi - Экономика - Рефераты

Prognozlashtirishning axborot bazasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92.46875 KB

Prognozlashtirishning axborot bazasi Reja: 1 Prognoz axboroti va uning xususiyatlari. 2 Funksional belgiga ko’ra axborotni tasniflanishi. 3. Makroiqtisodiy prognoz - taxliliy ko’rsatkichlar tizimi. 4. Milliy hisoblar tizimi (MH Т )ning moxiyati 5 Indikatorlarning turlari. 6. Iqtisodiy ko’rsatkichlarning tasniflanishi. 7. Iqtisodiy indikatorlarning kamchiliklari.

Bu mavzuda prognozlashlashtirish uchun axborot bazasini yaratishning yondashuvlari va tamoyillari ko‘rib chiqiladi. Axborotga qo‘yilgan talablar chuqur o‘rganish va tushunishni talab qiladi, chunki prognozning natijasi va uning asosida qabul qilingan boshqaruv qarorining sifati shunga bog‗liq. Тuzilish jihatidan ushbu mavzu mohiyati va ahamiyatiga kura bir-biriga yaqin ikkita bo‘limga bulingan. Ulardan birinchisida prognoz axborot va axborot bazalarini tuzishga tegishli asosiy tushunchalar berilgan, ikkinchisida esa statistik (ekonometrik) modellarni tuzish uchun zarur bulgan prognoz-tahliliy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi ko‘rib chiqilgan. Iqtisodiyotning kelajakdagi holatini baholash uchun eqonometriq modellarni qo‘llashb ayniqsa, dolzarb bo‘lib qolmoqda, chunki bozor iqtisodiyoti mamlakatimizda sodir bulayotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni prognozlash uchun yangi instrumentariyni va uslubiyatni talab qiladi. 1 Prognoz axboroti va uning xususiyatlari. Bu bo‘limni prognozlash uslubiyatini o‘rganish uchun zarur bo‘lgan bilim bazasi tuzilishiga imkon beradigan individual jadvallarni tuzish tavsiya qilinadi. Jadvallar quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: pro gnoz axborotining turlari; prognoz axborotini yig‗ish va qayta ishlash usullari; axborot bazasi bilan ishlash uslublari; turli xil axborotlarni qo‘llash imkoniyatlari; axborotga qo‘yilgan asosiy talablar (axborot bazasiga, olingan natijalarga, axborotning bir-biriga to‘g‗ri kelishiga). Prognozlar tipologiyasi bilan kelajak to‘g‗risida axborot manbalari va prognozlash usullari masalasi uzviy bog‗liq. Prognoz axborotning 3 ta asosiy manbai ajratiladi:

• o‘rganilayotgan hodisalar, jarayonlar, voqealarning o‘tishi va rivojlanishini bilishga asoslangan tajribalar; o‘tmishda va qelajaqda rivojlanish qonuni yetarlicha ma‘lum bo‘lgan mavjud tendensiyalarning ekstrapolyatsiyasi; • kutilayotgan yoki belgilangan shartlarga nisbatan prognozlashtirilayotgan ob‘ektlarning modellarini tuzish. Axborotning bu turlariga nisbatan prognozlashning bir-birini tuldiruvchi 3 uslubi ajratiladi: - ekspert, u axborotni yig‗ish (anqetalash, intervyu olish, surov) va uni qayta ishlash hamda prognozning qo‘yilgan vazifasiga nisbatan ekspertning fiqriga asoslangan; - trendning ekstropolyatsiyasi-ob‘ektning o‘tmishda va xozirda rivojlanishini o‘rganish xamda o‘tmish va hozirda rivojlanishning qonuniyatini kelajakka ko‘chirish; - modellashtirish-prognozlashtirilayotgan ob‘ektni kutilayotgan yoki mo‘ljallanayotgan ahvolidagi o‘zgarishlar asosida qidiruv va me‘yoriy modellarni o‘rganish. Amalda sanab o‘tilgan axborotning manbalari va prognozni ishlab chiqishning barcha usullaridan birgalikda foydalaniladi (prognozlash uslublari 5- mavzuda batafsil ko‘rsatilgan). Materialni yodda oson saqlab qolishga 1 - rasmda keltirilgan tuzilmaviy sxema yordam beradi.

1 rasm. Т o’plangan axborot va prognozlash uslublari orasidagi o’zaro aloqa. Prognozning taxliliy tadqiqotlar sifatini oshirish muammosi ko‘p jihatdan ularning axborot ta‘minotiga bog‗liq. Foydalanilayotgan axborot bazasiga qo‘yilgan asosiy talablar qo‘yidagilardir: • ko‘rsatkichlarning miqdoriy tavsiflari ishonchliligi avvalambor iqtisodiyotning asosiy soxalaridan, yetarli darajada to‘liq hamda umuman olganda mamlakatda va uning mintaqalarida sodir bo‘layotgan salbiy va ijobiy jarayonlar to‘g‗risida to‘liq tavsiflarni ko‘zda tutuvchi taqdim qilinayotgan axborotning yetarliligi va kompleksligi; • turli axborot bloklari va darajalari qo‘rsatqichlarining o‘zaro to‘gri qelishini ko‘zda tutuvchi taqdim qilinayotgan axborotning tizimliligi; taqqoslanishi, ya‘ni turli ko‘rsatkichlar miqdoriy tavsiflarining bir- biriga zid bo‘lmasligi. Ах b о r о t t o’p lа sh t u rlаr i To‘plash rа jribasi Ма vjud rе ndens iyala rning ekstr а p о lyas iyasi Мо d е ll а rni tuzish Eksp е rt usuli Tr е ndning ek s tr а p о lyas iyasi Мо d е ll аsh - t i r ish Progn о zl а sh uсullа ri

Prognoz - taxliliy xisoblar statistiq axborot, ya‘ni mintaqalar, korxonalar, moliyaviy tashkilotlardan olinadigan ma‘lumotlar asosida olib boriladi. boshqa mamlakatlarning va jahon iqtisodiyoti hamda uning mintaqalari iqtisodiy kon‘yunkturasini tavsiflovchi axborotdan foydalaniladi. Materiallarning bir qismi aholini va tadbirqorlarni surash natijasida shakllanadi. Ekspert axborot, ya‘ni bilimning u yoki bu soxa mutaxassislaridan olinadigan ma‘lumotlardan foydalaniladi. Statistik ma‘lumotlar sifatini belgilab beruvchi omillarga quyidagilar kiradi: yalpi kuzatishdan tanlab kuzatish uslubiga utish bilan bog‗liq o‘zgarishlar; statistik xisobot va buxgalteriya xisobining yangi shaqllari kiritilishi bilan bog‗liq birlamchi hisobning kechiktirib bo‘lmasligi; agregatlashgan ko‘rsatkichlarni hisoblash uslubiyati; statistik ko‘rsatkichlarning iqtisodiy kategoriyaga mos kelmasligi. Statistik kursatkichlarning sifati muammosi birinchi navbatda statistik ma‘lumotlarni yig‗ish bilan bog‗liq. Iqtisodiy birliklarning ko‘p martalab ko‘payishi va mulkchilik tarkibining o‘zgarishi sharoitida iqtisodiy faoliyatni yalpi xisobga olish imkoni bo‘lmay qoldi. Ishlab chiqaruvchilar o‘z natijalarini kamaytirishdan manfaatdor, chunki bu soliqqa tortiladigan bazani qisqartiradi. Т anlama tadqiqot Respublikamiz statistikasi uchun mutlaqo yangilik emas. Т anlama tadqiqotlar Sobiq Sovet tuzumi davridayoq iqtisodiyotdagi yangi hodisalarni o‘rganish uchun olib borilgan. Masalan, 1958 yilda ishlab chiqarish jarayonlari mexanizatsiyasi va avtomatizatsiyasini, uskunalarni modernizatsiyalashni, sanoatga yangi texnologik jarayonlar va takomillashuvlar va xoqazolarni tekshirishning yangi shakllari ishlab chiqildi. Sovet davrida o‘tkazilgan tanlama kuzatishlarning tub farqi shundaki, ular bir martalik tadbirlar bo‘lib, umumiy to‘plamlar yaxshi aniqlangan edi. Zamonaviy sharoitda esa, yalpi bo‘lmagan statistiq quzatuvning uslublari asosiy bo‘lib qoldi,

o‘rganilayotgan to‘plamlar va ularning har biri ichidagi variatsiya ko‘plab martaga oshdi. Agregatlashgan statistik ko‘rsatkichlarning boshlang‗ich ishlab chiqarish manbai bo‘lib buxgalteriya hisobi va statistiq hisobotning ma‘lumotlari xizmat qiladi. Yakuniy baholashning ishonchliligini boshlang‗ich ma‘lumotlardan yakuniy ko‘rsatkichlargacha hisoblarning bevosita xarakterini ta‘minlaganda oshirish mumkin. Rasmiy statistika yagona milliy hisoblar tizimiga (MH Т ) o‘tayotgani sababli buxgalteriya va statistik ko‘rsatkichlari hamda MH Т ni o‘zaro muvozanatlashi kerak. Respublikamiz amaliyotida majburiy standartarning yo‘qligi korxonalarning bir qismi xisobotda butun jo‘natilgan maxsulotni, boshqa qismi esa faqat xaqi to‘langan qismini ko‘rsatishiga olib keldi. Т o‘lovlarning umumiy inqirozi sharoitida bu tovarlar xizmatlarni ishlab chiqarish agregatlashgan ko‘rsatkichi noaniq xisoblanishini bildiradi. Х uddi shunday xolat to‘langan emas, balki xisoblangan summalar aks etishi kerak bo‘lgan «mexnatga xak to‘lash» ko‘rsatkichi bilan mavjud. Buxgalteriya xisobida boshlang‗ich qiymat bo‘yicha, MH Т da esa qayta tiklanish qiymati bo‘yicha baxolash ayniqsa asosiy fondlar uchun xammadan ko‘ra muxim, chunki ularning katta qismini korxonalar o‘n yillab oldin xarid qilib, isloxotlar, narxlarning yillar davomida keskin o‘sishi amalda boshlang‗ich qiymatni nolga tenglashtirdi. Statistiq ma‘lumotlardagi xatolikning katta manbai noqonuniy iqtisodiyot xajmlarini oxirigacha xisobga olmasliq bo‘ldi. Noqonuniy iqtisodiyot bo‘yicha ko‘rsatkichlarning xisobi hozirgi vaqtda ancha shartlidir. Yashirilgan tovarlar va pul oqimlarini to‘g‗ridan-to‘g‗ri kuzatish imkoni bo‘lmagani sababli ularning xajmlarini aniqlash uchun nafaqat rasmiy statistik organlar, balki boshqa tashkilotlar xam o‘tkazadigan hisoblarning turli uslublaridan foydalaniladi. Statistik ma‘lumotlarning sifati nafaqat boshlang‗ich ko‘rsatkichlarni yig‗ish uslublariga, balki ularni qayta ishlashga ham bog‗liq. qayta ishlash

jarayoniga o‘rtacha miqdorlarni hisoblash ham kiradi. Ularni hisoblashda ikkita muammo paydo bo‘ladi. Birinchidan, inqiroz rivojlanish sharoitida kuzatilayotgan iqtisodiyot qatorlarida belgilarning katta variatsiyasi seziladi. Masalan, turli maxsulotlar ishlab chiqarish hajmining turlicha qisqarishi, umuman olganda, sanoat uchun ishlab chiqarish indeksi miqdoriga ta‘sir qiladi. Iqqinchidan, turli mintaqalarda ayrim ko‘rsatkichlar orasidagi katta farqning mamlakat uchun umumiy o‘rtacha darajasini aniqlashda muammolar kelib chiqadi. Iste‘mol narxlarining mintaqalar bo‘yicha variatsiyasi ham maksimaldir (iste‘mol narxlarining eng baland darajasi eng past darajasidan 2 martaga katta). Iqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘sish sur‘atlarini, masalan, Yamm yoqi sanoat ishlab chiqarishi o‘sish sur‘atini hisoblashda narx o‘sishining ta‘sirini yo‘qotish va fizik hajm o‘sishini aniqlash uchun o‘zgarmas narxlardagi ko‘rsatkichlardan foydalanish qeraq. O‘zgarmas narxlardagi ko‘rsatkichlardan foydalanish ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibi va proporsiyalarini, shaxsiy iste‘molni taxlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Amalda ekonometrik modellarning regression tenglamalari parametrlarini hisoblashda ham o‘zgarmas narxlardagi statistik ma‘lumotlardan foydalaniladi. Statistik ishlanmalar natijasida olingan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning prognozlash ma‘lumotlardan davomiyligi turli dasturlarni tuzishda foydalaniladi. 2 Funksional belgiga ko’ra axborotni tasniflanishi. Prognozlashda ishlatiladigan axborotni funqsional belgi, ya‘ni prognozlash maqsadida u yoki bu ko‘rsatkich nima sifatida foydalanishiga qarab tasniflash mumkin. Bu holda axborot boshqarilmaydigan, boshqariladigan va boshqariluvchi bo‘lishi mumkin. Boshqarilmaydigan axborot - bu, tabiiyki, xam butun iqtisodiyot uchun, xam aloxida modellar uchun to‘g‗ri bo‘lgan ekzogen axborotdir. Ekzogen axborot esa boshqariladigan va boshqaradigan bo‘lishi mumkin. Boshqariladigan ko’rsatkich – bu, uni belgilovchi omillarning o‘zgarishiga qarab kelajakda (prognozda) o‘zgarishi mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichdir.

Masalan, agar aholining uzoq muddatli iste‘mol tovarlariga talabi axoli daromadlari va soliqqa tortish darajasining funqsiyasi sifatida modellashtirilsa, prognozlashtirilayotgan extiyoj boshqariladigan ko‘rsatkichdir. Bunda talab modelidagi omillar ham boshkariladigan, ham boshqaruvchi bo‘lishi mumkin. Agar «axoli daromadi» ko‘rsatkichi ushbu model doirasida boshqa omillarning funqsiyasi sifatida aniqlansa, u - boshqariladigan axborot, xuqumat uchun marqaziy soliqlar darajasi esa boshqaruvchidir. Boshqaruvchi ko’rsatkich – bu, davlat siyosatining, milliy iqtisodiyot va uning ob‘ektini davlat tomonidan tartibga solish vositasi bo‘ladigan xar qanday ko‘rsatkichdir. Prognozlashning instrumental o‘zgaruvchilari deb milliy iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladigan boshqaruvchi ko‘rsatkichlarga aytiladi. Prognozlashning instrumental taxminiy ro‘yxati quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - ekologik andazalar tizimi; - bilvosita soliqlar; - bevosita soliqlar; - amortizatsiya ajratmalari; - korxonalarning byudjetdan tashqari fondlarga transfert to‘lovlari; - minimal ish xaqi; - nafaqaning minimal miqdori; - ishsizlik bo‘yicha nafaqaning minimal miqdori; - davlat byudjetining umumiy xarajatlari; - davlat byudjetining umumiy tarkibi; - pul-kredit siyosatining instrumentlari: hisob stavkasi, minimal zaxiralar me‘yori; - davlat korxonalari va tabiiy monopoliyalar maxsulotining narxi; - bojxona bojlarining umumiy darajasi; - bojxona bojlarining tarkibi; - soliqlar bo‘yicha imtiyozlar; - kreditlar bo‘yicha imtiyozlar.

Markaz darajada prognoz - tahililiy hisoblarda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar foydalanilgani uchun axborotning agregatlashish (kondensatsiyalash) muammosi alohida ahamiyat kasb etmoqda. Masalan, «yalpi ichqi maxsulot» ko‘rsatkichini olish uchun milliy iqtisodiyotning barcha qorxonalari buyicha pirovard maxsulot ishlab chiqarish hajmi ma‘lumotlari qo‘shiladi. Axborotning bunday ixchamlanishi prognozlash masalalari hajmini va vazifasini o‘zgartirmay kamaytirishga imkon beradi. Agregatlashish darajasi prognozlashning turli darajalari va ob‘eqtlari uchun har xil bo‘lishi kerak. Prognozlash ob‘ektining muttasil tasvirini bilib, uning agregatlashgan tasvirini olish ham mumkin. Shu vaqtning o‘zida ob‘ektning agregatlashgan tasvirdan detallashganiga, umumiy holda ko‘plab detallashgan tasvirdan agregatlashganga o‘tganda axborot yuqotiladi. Agregatlashishning eng oddiy misoli – bu, qo‘shishdir. Masalan, davlatning iqtisodiy siyosatini ko‘rib chiqayotib, davlat xarajatlari elementlarini qushish, eqsportni qarab chiqqanda, eqsportning turli qismlarini qo‘shish va xoqazo. Ayrim hollarda oddiy summalardan emas, balki tortilgan ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Masalan, davlat soliq stavkalarining o‘rtacha miqdorlaridan foydalaniladi. Yuqorida aytilganlarning barchasi prognozlashning miqdoriy tomonlariga tegishli. Sifat tomonlari bilan, ayniqsa, agar bu davlat siyosatiga tegishli bo‘lsa, ishlash murakkabroqdir. Faraz qilaylik, importni bevosita tartibga solishning maqsadga muvofiqligi ko‘rib chiqilmoqda. Т egishli siyosatni batafsil tasvirlashda xar bir olib qiriladigan tovar uchun tartibga solinadigan va import orasida sifat tanlovini amalga oshirish mumqin. Agregatlashgan modellarni shaqllantirishda faqat yalpi import ko‘rsatkichlari bilan ishlanadi, bu esa to‘liq tartibga solinadigan va to‘liq erkin import orasida tanlash zaruratiga olib qeladi. Agregatlashish tarmoq maxsuloti nomenklaturasidagi progressiv tarkibiy o‘zgarishlarni aniqlashga xalaqit berishi mumkin (masalan, shisha idishlar o‘rniga plastmassa idishlarning paydo bo‘lishi va vaqt o‘tishi bilan ularning ishlab chiqarishi kengayishi).

Iqtisodiyotning agregatlashgan tasviriga o‘tishda paydo bo‘lgan qiyinchiliklarni quyidagi guruhlarga birlashtirish mumkin: - operatsion muammolari; - baholash muammolari; - tahlilning aniqligi va ishonchliligi muammolari. Agar u prognozlash ob‘ektining kelajakdagi rivojlanishiga tegishli barcha ehtimolli variantlarni va erishilishi mumkin bo‘lgan barcha maqsadlarni ko‘rib chiqsa prognoz operatsion, deb ataladi. Operatsionlik talablari ayniqsa qisqa muddatli prognozlar uchun muhimdir. Masalan, aniq litsenziyaviy va Marqaziy banqning qreditlash siyosatini amalga oshirish individual litsenziyalar va qarzlar berishdan iborat. Agar prognozda to‘g‗ri yoqi egri soliqlarning umumiy miqdorigina ko‘rsatilsa, u operatsion bo‘lmaydi, chunki u soliq yig‗uvchilar uchun ko‘rsatmalarga ega emas. Iqtisodiy siyosatni tasvirlashda yuqorilashgan ko‘rsatkichlardan foydalanish ko‘pincha prognozlar va prognoz modellari hayotdan uzoqlashuviga olib keladi. O‘rta muddatli (ayniqsa, birinchi yilgi) davlat byudjetining axborot agregatlashuvi darajasi bo‘yicha korrespondensiyasi bo‘lishi kerak. Prognoz - taxliliy axborot agregatlashish darajasining o‘sishi kerakli axborot yo‘qotilishiga va buning natijasida iqtisodiyotning xolati, uning rivojlanishida noaniqlikni oshiradi. Lekin axborotning extimolli yo‘qotishlari taxlilidan, agregatlashish darajasi doimo minimal bo‘lishi zarur, degan xulosa chiqarmaslik kerak, chunki axborotni detalizatsiyalash darajasini tanlash boshqa omillar ta‘siriga xam bog‗liq. Prognozning turli variantlari, muqobil natijalardan eng ratsionalini tanlash maqsadida baxolashning o‘zi juda qiyin, agar bu natijalar va prognozlar juda batafsil berilgan bo‘lsa, baholashning murakkabligi bir necha barobar oshadi. Agar ko‘plab ko‘rsatkichlar prognoz ob‘ekti doirasida ma‘lum bir o‘zgaruvchilarni nisbatan barqaror qilib shaqllantirsa, bu o‘zgaruvchilarni agregatlashtirish tegishli baholashning aniqligida kichik xatoliklar bilan bog‗liq buladi. Masalan, agar davlat siyosatining turli vositalaridan foydalanganda

aholining turli qatlamlari daromad darajalari nisbatan yetarli darajada barqaror bo‘lsa, bu guruxlar daromadlarini agregatlashtirishdan kelib chiqqan baxolashdagi noaniqliklar kichkina bo‘ladi. Shunday qilib, masala shundaki, faqat agregatlashgan ko‘rsatkichlardan foydalanib, iqtisodiyotning holati to‘g‗risida aniq tasavvurga ega bo‘lish va yetarli darajada aniq prognozlar olish mumkinmiq Umumiy holda javob qat‘iy - yo‘q, mumkin emas. Lekin agregatlash uslubini qo‘llaganda aniqlik va ishonchliqdaki yo‘qotishlar kichik bo‘lishiga intilish kerak. Agregatlashgan ko‘rsatkichlar statistik ahamiyatli, ma‘muriy jihatdan muvofiq keladigan va oson interpritatsiyalanadigan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, agregatlashda, ayniqsa, qisqa muddatli prognozlarda baholash muammolarini va operatsionliq talablarini hisobga olish kerak. Aniqlik va ishonchlilikda yo‘qotishlarni minimallashtirish uchun 2 ta qoidadan foydalaniladi : 1. Sohani chegaralash qoidasi - bir-biriga u yoki bu darajada parallel ravishda o‘zgaradigan o‘zgaruvchilarni agregatlash mumkin. 2. Ekvivalent natijalar qoidasi - natija ko‘rsatkichlariga taxlil yoki prognozning ta‘siri bir xil bo‘lgan o‘zgaruvchilarni agregatlash mumkin. Sohani chegaralashga misol: jahon bozorida qandaydir tovarga bo‘lgan narx har doim bir xil nisbatlarda o‘zgaradi. Ekvivalent natijalarga misol: ko‘rilish yoki import litsenziyalarni berish. Agar davlat tomondan beriladigan litsenziyalarning umumiy summasi belgilangan bo‘lsa, ularni olishning yullari ko‘p. Agarda litsenziyalanadigan ko‘rinishning barcha turlari bir xil makroiqtisodiy natija bersa, ya‘ni ularning Yamm, bandlik va boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta‘sir darajasi bir xil bo‘lsa, bir ko‘rsatkich - umumiy summa bilan foydalanish mumkin Shu holat import faoliyatiga ham tegishli. Ekvivalent natijalar mezoni bo‘yicha markaziy byudjet ham tasniflanadi. Masalan, harajat modellari bo‘yicha: yangi qurilish va uskunalarga, qarzni qaytarishga o‘arajatlar, transfert to‘lovlar va hokazo.

Shunday qilib, agar prognozdagi detallashgan axborotdan foydalanilsa, bu agregatlashgandan ko‘ra ko‘proq barqaror bo‘ladi, degani emas. Masalan, pishloqqa bo‘lgan talabga nisbatan barqarorroq bo‘lishi mumkin. Lekin hatto shu yerda xam agregatlashning ratsional darajasini aniqlash zarur. 3. Makroiqtisodiy prognoz - taxliliy ko’rsatkichlar tizimi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni komplekslashda tahlil qilish va prognozlashga imkon beruvchi amaliy vositalar ichida statistik (ekonometrik) modellar ajratiladi. Respublikamizda o‘tgan o‘n yilliklarda tahlil va modellashtirishning statistik uslublari soxasida jiddiy ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganiga qaramay, to‘liq rejalashtirilgan iqtisodiyotning balans uslublari afzal ko‘rilgan. Lekin bozor munosabatlariga utish sharoitida ekonometrik modellarni qo‘llash dolzarb bo‘lib qolmoqda, chunki tahlilda qo‘llanuvchi vosita ob‘ektiga - bozor iqtisodiyotiga to‘g‗ri keladi. 70-yillarda Kanada, Yaponiya, Buyuk Britaniya va boshqa bir qator davlatlarda indikatorlarning o‘z milliy tizimlari shakllantirilgan. Lekin zamonaviy iqtisodiy tizimning baynalminallashuvi jarayoni xar bir milliy iqtisodiyotning prognozini hisobga olish zaruriyatini kuchaytirdi va (70yillarning boshida boshlangan) iqtisodiy indikatorlarning xalqaro tizimini (II ХТ ) yaratish bo‘yicha maxsus tadqiqotlarni talab qildi. II ХТ qullashda 4 ta asosiy yunalish ajratiladi: - chuqur xarakterga ega jahon iqtisodiy inqirozlarini prognozlash; - ayrim aloxida davlatlarda inqirozlar o‘tishining xususiyatlarini tasvirlash; - mamlakatlar orasida tovarlar oqimi matritsasini tuzish orqali jaxon savdosini prognozlash; - xalqaro xarakterga ega inflyatsiyani prognozlash. II ХТ ishlab chiqishda asos bo‘lib iqtisodiy indiqatorlarning ameriqacha tizimi xizmat qildi. II ХТ nafaqat yetarli darajada barqaror rivojlanuvchi iqtisodiy

sikl, balki «o‘sish sikllari» deb ataluvchi iqtisodning tezlashgan va sekinlashgan taxlili hamda prognoz uchun moslashgan. Shunday qilib, uni ham ishlab chiqarish keskin tushib ketmagan fazali mamlakatlar (masalan, ayrim rivojlanayotgan davlatlar), ham ishlab chiqarishning barqaror pasayishini boshdan kechirayotgan davlatlar uchun qo‘llash mumkin. II ХТ ni qo‘llashning eng muhim yunalishlaridan biri jahon savdosini prognozlashdir. A mamlakatdan B mamlaqatga eksport- B mamlakatdagi iqtisodiy kon‘yunktura xolatiga bogliqligi uchun A mamlakatdan B mamlakatga eksport tendensiyalarini prognoz qiluvchi B mamlakat (importyor) ning ilgarilab ketuvchi (lider) iqtisodiy rivojlanish indikatorlaridan foydalaniladi. Т adqiqotlar ushbu yo‘nalishning to‘g‗riligini aniqladi, lekin uning chegaralanganligini ham ko‘rsatish kerak, chunki bunda eksportning dinamikasi faqat bir omil - import qiluvchi mamlakatning iqtisodiy kon‘yunkturasiga bog‗liq. Bunda valyuta kurslarining xarakati, ichki baholar va ikki mamlakat orasidagi savdoga ta‘sir etuvchi boshqa omillar xisobga olinmaydi. 70 - yillarning boshidan II ХТ dan narxlar dinamikasini prognozlashda keng foydalanila boshlandi. Narx indekslarning taxlili ularning «o‘sish sikllari» bilan uzviy aloqasini ko‘rsatdi. Odatda, o‘sishning sur‘atlari jadallashganda narxlar o‘sishi tezlashadi va aksincha, o‘sish sur‘atlarining pasayishi narxlar o‘sishini kamayganini bildiradi. 4. Milliy hisoblar tizimi (MH Т )ning moxiyati Rivojlangan mamlakatlarda makroiqtisodiy prognozlash MH Т nomini olgan statistik axborotdan shakllangan milliy iqtisodiyotdagi asosiy o‘zaro aloqalar sxemasiga tayanadi. MH Т balans uslubiga asoslangan va makrodarajada iqtisodiy faoliyat natijalarini, iqtisodiyotning tuzilmasini, mamlakatdagi mavjud resurslar va boshqalar ko‘rsatkichlari yig‗idisidan iborat milliy hisobdir.

MH Т milliy iqtisodiyot unsur (pog‗ona)lari faoliyat olib borishining maqetini yaratuvchi balans jadvallar shaklida tuzilgan. Х o‘jalik operatsiyasi deganda bir xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt boshqasiga moddiy boyliklar yoki moliyaviy boyliklar yohud xizmatlarni berishi yoki sotishi, boshqasi esa ularni qabul qilishi yoki harid qilishi jarayoni tushuniladi. Iqtisodiy operatsiyalar ikki tomonlama yozuv tamoyili asosida tuzilgan schyotlarda qayd etiladi, shunga asosan har bir operatsiya 2 marta - «resurslar» va «ishlatilish» bo‘limlarida aks ettiriladi. Har bir schyot bo‘yicha saldo chiqariladi, u - resurslar va va ulardan foydalanish o‘rtasidagi farq. Resurslar ortib qolganda saldo «Ishlatilish» bo‘limiga, kamomadida «Resurslar» bo‘limiga yozib qo‘yiladi. Ma‘lumotlardan tahlil qilish va prognozlash maqsadida foydalanish uchun schyotlar faoliyat turi va milliy iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha guruxlarga birlashadi. Shunday qilib, MH Т ni har bir iqtisodiy jarayonning u yoki bu tomonini, birga olganda esa iqtisodiy jarayonning umumiy tasvirini ko‘rsatuvchi o‘zaro bog‗liq schyotlar tizimi sifatida ko‘rsatish mumkin. O‘zbekistonning MH Т ichki iqtisodiy va tashqi iqtisodiy aloqalar uchun schyotlarga ega. Prognozlash ko‘rsatkichlari tizimi o‘z ichiga xam andozaviy asosiy ma‘lumotlar, xam tadqiqot maqsadlariga yetishish uchun kerak bo‘lgan milliy xisoblar tizmiga kirmaydigan noandozaviy ko‘rsatkichlar ro‘yxatini oladi. Barcha mamlakatlar uchun umumiy ko‘rsatkich mavjudligiga qaramasdan har bir mamlakatda ko‘rsatkichlarning o‘z tizimi mavjud. Bunda andozaviy va noandozaviy ko‘rsatkichlar tizimida mamlakatlar orasida farq bor. Ko‘rsatkichlar tizimi o‘zgarishi mumkin. Bu iqtisodiy tizimda xar yili yangi muammolar kelib chiqib, ayrim eskilari dolzarbligini yo‘qotishi bilan bogliq. Х ozirda tahlilchilar va prognozchilarning asosiy e‘tibori iqtisodning real sektori va investitsion jarayonlar rivojlanishini baholash, iqtisodning moliyaviy, mintaqaviy va ijtimoiy muammolarini yechishga jamlangan. Ko‘rsatkichlar tizimi mukammal emas va bu haqda ularni prognoz - taxliliy hisoblarda foydalanishda esda tutish shart.

Buni MH Т da markaziy o‘rin egallagan bir ko‘rsatkich - Yamm misolida ko‘rsatamiz. Ishlab chiqarish uslubi bilan hisoblanganda u mahsulot va xizmatlar barcha ishlab chiqaruvchilarning yalpi qo‘shilgan qiymati sifatida xisoblanadi; daromadlar taqsimlanishi uslubi bilan xisoblanganda, barcha turdagi iqtisodiy faoliyatdagi xamma xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarning daromadlari va amortizatsiya ajratmalari umumiy yig‗indisi; yakuniy foydalanish uslubida - ne‘matlar va xizmatlar, kapital qo‘yilmalarning yakuniy iste‘moli, moddiy aylanma mablag‗larning o‘sishi va tashqi iqtisodiy operatsiyalar saldosining yig‗indisi sifatida hisoblanadi. 5 Indikatorlarning turlari. Iqtisodiy kon‘yunktura vaqt davomida o‘zgarishiga qarab indikatorlarning qo‘yidagi turlari farqlanadi: ilgarilab ketuvchi, to‘g‗ri keluvchi (yoki taxminan to‘g‗ri keluvchi) va orqada qoluvchi. Ilgarilab ketuvchi yoki lider indikatorlar – bu, iqtisodiy kon‘yunktura o‘zgarishlarining vaqt jihatidan ilgarilab ketuvchi statistik ko‘rsatkichlaridir. Demak, ular o‘zgarishining nisbatini bilib, masalan, iqtisodiy inqirozlarni oldindan aytib berish mumkin. Bandlik darajasini ilgarilab ketuvchi indikatorlar bilan prognozlash uchun qayta ishlovchi sanoatdagi ish haftasining o‘rtacha davomiyligi, ishsizlik bo‘yicha yangi sug‗urta to‘lovlaridan foydalaniladi. Ish faolligi darajasi pasayishidan oldin quyidagi ko‘rsatkichlar pasayadi: - iste‘mol tovarlari yetkazib berishga yangi buyurtmalar hajmi; - korporatsiyalar aksiyalari bahosining darajasi; - yangi mashinalar va uskunalar, buyurtmalar bilan boglio‘ sharnomalar qiymatlari; - yangi uy-joylar qurilishga berilgan litsenziyalarning miqdori; - xom- ashyoning ayrim turdagi narxlari; - mamlakatdagi pul taklifi hajmi va boshqalar. Т o‘g‗ri keladigan indikatorlar o‘zgarishi iqtisodiy kon‘yunktura o‘zgarishiga vaqt jihatidan to‘g‗ri keluvchi indikatorlardir, ular iqtisodning

ahvolini va ish faoliyati darajasini taxlil qilinayotgan yoki prognozlash davrida aqs etadi. Hozirda mavjud bo‘lgan tasniflashga ko‘ra, to‘g‗ri keluvchi indikatorlarga quyidagilar kiradi: - o‘zgarmas narxlardagi yalpi milliy maxsulot (Yamm); - o‘zgarmas narxlardagi yalpi sanoat maxsuloti xajmi; - o‘zgarmas narxlarda qayta ishlovchi sanoat va savdoning yalpi mahsuloti xajmi; - aholi shaxsiy daromalarining xajmi; - sanoatda va xizmalar sohasidagi bandlik darajasi; - milliy iqtisodiyot (mamlakat)dagi ishsizlik darajasi. Oxirgi ikkitasi bandlik darajasini prognozlash uchun to‘g‗ri keladigan indikatorlardir. Orqada qoluvchi indikatorlar deb, o‘zgarishi vaqt jihatidan iqtisodiy tizim kon‘yunkturasining o‘zgarishlaridan orqada qoluvchi indikatorlarga aytiladi. Bu guruh o‘z ichiga quyidagi ko‘rsatkichlarni oladi: - agar bandlik alohida investitsion tovarlar (mashina va uskunalar) ishlab chiqarishga kapital quyilmalarning o‘zgarmas narxlardagi xajmi; - qayta ishlash sanoatidagi mexnat unumdorligi (soatlik ish); - savdo va sanoatdagi o‘zgarmas narxlardagi qaytarilmagan qarzlar miqdori; - tijorat qarzlari bo‘yicha foiz normasi; - ishsizlik darajasi. Bandlik aloxida prognozlashtirilganda oxirgi ko‘rsatkich to‘g‗ri keluvchi indikator bo‘ladi. Indikatorlar tizimi doimo takomillashadi. Т adqiqotni nafaqat AQSh iqtisodiy tadqiqotlar Milliy Byurosi, balqi aloxida iqtisodchilar xam olib borishmoqda va albatta, tadqiqot natijalari u yoki bu iqtisodchi qaysi iqtisodiy yo‘nalishga tegishliligiga bog‗liq. Monetarist R.Djilbert iqtisodiy kon‘yunktura o‘zgarishini ilgarilab ketish imkoniyatiga tekshirilgan 3 ta monetar ko‘rsatkichni ajratgan:

- «yuqori samardorlik»ka ega pullar, ya‘ni kredit ekspansiya uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi pullar (banq tizimidan tashqaridagi pul massasi plyus bank zahiralari); - «tor aniqlangan» pul massasi (bank tizimidan tashqaridagi pul massasi plyus joriy schyotlar); - «qeng aniqlangan» pul massasi («tor aniqlangan» pul massasi va tijorat banklarining muddatli omonatlari). Indikatorlarni takomillashtirishning muhim yo‘nalishi ular asosida turli taxliliy ko‘rsatkichlarni ishlab chiqish bo‘ldi. Т ahliliy ma‘lumotlarga ehtiyoj chuqurlashgan iqtisodiy qayta ishlash uslubi bilan indikativ tahlil kamchiliklarini yo‘qotish mumkin emasligidan kelib chiqdi. Ishlab chiqaruvchilarning maqsadi - tahliliy ko‘rsatkichlarda indikatorlarning prognoz xususiyatlarini jamlash edi. Bu ko‘rsatkichlarning asosiy turlariga yig‗ma va diffuzion indekslar hamda o‘zgarish me‘yorlari kiradi. Yig‗ma indekslar deb iqtisodiy indekslarning asosiy guruhlari (ilgarilab ketuvchi, to‘g‗ri keluvchi va orqada qoluvchi) o‘rta tortilgan miqdorlariga aytiladi. Ularni hisoblashda taqqoslash uchun indikatorlar samaradorligini baholashdan foydalaniladi. Diffuzion indekslar sodir bo‘layotgan jarayonlar iqtisodiyotning turli darajalarini qamrab olish darajasini aks etadi. Ular u yoki bu ko‘rsatkich ko‘payishi sodir bo‘layotgan kompaniyalar, tarmoqlar va mintaqalarning ulushidan iborat. Masalan, 30 ta tarmoq bo‘yicha diffuzion indeks tegishli vaqt davrlarida bandlik ko‘paygan tarmoqlar ulushini foizda ko‘rsatadi. Yana bir misol. Agar 12 ta ilgarilab ketuvchi indekslardan 6 tasi pasaysa, diffuzion indeks tegishli ravishda 50%ni tashkil etadi. Agar barcha indekslar qisqarsa, indeks nolga teng bo‘ladi. Shunday qilib, agar indeks 50-100% bo‘lsa, iktisodiyotning o‘sishi kutiladi, 50%ga teng bo‘lsa, ishlab chiqarish barqarorlashishi mumkin, agar 050% bo‘lsa, ishlab chiqarishning qisqarishi kutiladi.

Diffuzion indeksni tuzishning boshqa uslubida o‘sishning o‘rta davomiyligi xisoblanadi. Indeks tarkibiga kiruvchi xar bir indeks o‘sish sodir bo‘lgan oylarni bildiradi. O‘sishning o‘rtacha davomiyligi bu miqdorlarning o‘rtacha tortilgan koeffitsiyenti sifatida aniqlanadi. Masalan, agar indeksga 2 ta indikator kirib, joriy davrda ulardan biri 4 oy davomida o‘sib (+4), ikkinchisi 1 oy pasaygan bo‘lsa (-1), o‘sish davomiyligi indeksi 1,5 ni tashkil etadi. Lekin diffuzion indekslar va ularning o‘rtacha o‘sish davomiyligi miqdorlarini interpretatsiya etish qiyinligini aytib o‘tish kerak. Ayniqsa, ular asosida iqtisodiy kon‘yunkturaning kelajakdagi miqdoriy baxolashni shakllantirish qiyindir. Shuning uchun diffuzion indekslarni qullashning asosiy maqsadi iqtisodiy indikatorlar bilan birga iqtisodiy kon‘yunkturani tahlil qilish va prognozlashning qo‘shimcha vositasi bo‘lishi mumkin. Amplituda indeksi qaysidir davrda iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni ularning o‘rtacha miqdoriga nisbatan tezligini o‘lchashga imkon beradi. Har bir davr uchun amplituda indeksi uning o‘rta miqdoriga nisbatan ko‘rsatkich o‘sishini ko‘rsatadi. Ma‘lumotlar guruhi uchun indeks har bir ko‘rsatkichning o‘rta tortilgan miqdori sifatida hisoblanadi, taqqoslash uchun esa bu ma‘lumotlardan foydalanish samaradorligi baholanishi olinadi. 6. Iqtisodiy ko’rsatkichlarning tasniflanishi. Axborotlarni mohiyat jihatdan endogen va ekzogenga ajratish mumkin. Milliy iqtisodiyot ichida shakllanib, xo‘jalik sub‘ektlarining samarador faoliyat olib borishiga bogliq axborot endogen, ya‘ni ichki kelib chiqadigan axborotdir, milliy iqtisodiyot faoliyatiga bogliq bo‘lmagan axborot esa ekzogen, ya‘ni tashqi kelib chiqadigan axborotdir.

Bu holda milliy iqtisodiyot uchun uning rivojlanishi, shu jumladan, alohida xo‘jalik yuritish sub‘ektlarining rivojlanish ko‘rsatkichlari endogendir, jahon bozoridagi dollar baxosi, OPEKga a‘zo davlatlar tomonidan belgilanadigan neft narxi - ekzogendir. Shuni e‘tiborga olish kerakki, «endogen» va «ekzogen» tushunchalari nisbiydir. Masalan, milliy iqtisodiyot uchun marqaziy soliqlar miqdori endogen ko‘rsatkichlardir, mintaqalar, alohida tarmoqlar va aholining turmush darajasi uchun ekzogen ko‘rsatkichlardir. Shuni aytish kerakki, milliy iqtisodiyot uchun ekzogen bo‘lgan ko‘rsatkichlar uning alohida qismlari uchun ham ekzogendir. Lekin iqtisodiy jarayonlarni modellashtirishda axborotning endogenligi va ekzogenligi bir oz boshqacharoq ma‘noda ishlatiladi. Bunda «prognozlash modelining ahamiyatli o‘zgaruvchisi» tushunchasi - ob‘ektni modellashda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar kiritiladi. Bu ta‘rifdan kelib chiqib, ekzogen va endogen o‘zgaruvchilarni quyidagicha berish mumkin: Endogen o‘zgaruvchi - kattaligi model doirasida - prognozlash axamiyatli o‘zgaruvchi. Ekzogen o‘zgaruvchi - kattaligi model doirasidan tashqarida- prognozlash axamiyatli o‘zgaruvchi. Misol tariqasida quyidagi tenglamalar sistemasi bilan ifodalangan modelni beramiz: x 1 q f(x 2, x 3 ) x 2 q f(x 4 , x 5 ) x 4 q f(x 6 , x 7 ) x 2 , x 3 , x 4 - endogen o‘zgaruvchilar (omillar); x 5 , x 6 , x 7 – ekzogen o‘zgaruvchilar (omillar). 7. Iqtisodiy indikatorlarning kamchiliklari. Yamm mamlakat ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish darajasining eng muxim indikatorlaridir (Yaim, Smm, va MD bilan bir qatorda). Lekin ishlab chiqarilgan

maxsulot va xizmatlar hajmi millat sogligi, hayot davomiyligi (shu jumladan, uning faol qismining) va boshqa ko‘rsatkichlarni aks ettira olmaydi. Umuman olganda, Yamm hayot sifati indikatorlari sifatida quyidagi kamchiliklarga ega: - moddiy tovarlar va xarbiy ishlab chiqarishni ortiqcha baholash hamda xizmatlar sektoriga yetarlicha baxo bermaslik; - milliy yutuqlar (aqtivlar) qiymatini, mamlakat aholisining ma‘lumot darajasi, atrof - muhit holatini, ishlab chiqarish, bozor infratuzilmasi holatini hisobga olmaslik; - uy xo‘jaligidagi ko‘ngilli jamoatchilikning haq to‘lanmaydigan mehnatni hisobga olmaslik; - daromadlar oqimining aks etishi, lekin resurslar zahirasini ularni asrashga yetarlicha baholamaslik. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘sish sur‘atlarini hisoblashda narx o‘sishining ta‘sirini yo‘qotish va fizik hajm o‘sishini aniqlash uchun qiyosiy baholardagi ma‘lumotlardan foydalanish qeraq. Qiyosiy baholardagi ko‘rsatkichlarni qo‘llash ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi va proporsiyalar, shaxsiy iste‘mol tahlilida muhim ahamiyatga ega. Umumiy qabul qilingan amaliyotda eqonometriq modellarning regression tenglamalar parametrlarini hisoblashda ham qiyosiy baholardagi ma‘lumotlardan foydalaniladi. Iqtisodiy indikatorlar tizimini takomillashtirish va uning faoliyat olib borishdagi alohida muvaffaqiyatlariga qaramasdan, tizimning asosiy kamchiliklari hali bartaraf etilmagan. Ularga birinchi navbatda quyidagilar tegishli: - «yolgon signal» mavjudligi, ya‘ni butun iqtisodiyotga tegishli o‘zgarishlarga olib kelmaydigan iqtisodiy indikatorlar va indekslardagi o‘zgarishlar. Shuning uchun har doim «haqiqiy signallar»ni aniqlash kabi murakkab va aniq javob yo‘q bo‘lgan muammo kelib chiqadi; - turli indikatorlar va indekslar dinamikasida qat‘iysizlik; - indikator (trendlar) dinamikasi vaqt jihatidan iqtisodiy

kon‘yunktura o‘zgarishiga to‘gri kelmasligi; - iqtisodiy indikatorlar va indekslar tizimi bazasida prognozlash o‘zgarishlarini miqdoriy baholashning qiyinligi. Bundan tashqari, indikativ prognoz asosan qisqa muddatli (oylik, choraklik, yarim yillik, yillik) prognozlashga yaroqli, chunki ular yordamida qisqa muddatli davrda vaqt jihatidan barqaror bo‘lgan har qanday indikator va iqtisodiy kon‘yunktura o‘zgarishi xarakteri orasidagi munosabatni yetarli darajada ishonch bilan o‘rnatish mumkin. Yana shu narsa muammoki, iqtisodiy sikllarning bosqichlari qat‘iy vaqt davridan so‘ng qaytib kelmasligi isbotlangan, chunki ishlab chiqarish siklini keltirib chiqargan fan-texnika taraqqiyoti sikllik kelmaydi. Shuni ham ta‘kidlash kerakki, mavjud indikatorlar asosida prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozchilarning monopoliyasidir, u kuchsiz algoritmlangan va sof individual xarakterga ega. Shu sababli indikatorlarning real dinamikasi turli prognozchilar tomonidan har xil tushuntiriladi, shuning uchun bir xil ma‘lumotlar asosida birbiridan ancha farq qiladigan pronozlar qilinadi. Shuni ham hisobga olish kerakki, har qanday mamlakat iqtisodiy rivojlanishining sikl bosqichlari bir xil parametrlarda qaytarilmaydi. Vaqt o‘tishi bilan mamlakat ichidagi iqtisodiy, ekologik, siyosiy muhit, mamlakat iqtisodiy holatining tashqi iqtisodiy omillari - savdo va ishlab chiqarish bo‘yicha sheriklar, jahon moliyaviy bozorining holati o‘zgaradi. Shuning uchun iqtisodiy indikatorlar va iqtisodiy holatning o‘tmishdagi tajribasini bog‗liqliq xarakteri o‘zgaradi. Iqtisodiy indiqatorlar va indekslar tizimini prognozlash murakkabligi sabali ayrim tadqiqotchilar bu uslubni fan emas, balki ko‘proq san‘at deb hisoblashadi. Shuning uchun tadqiqotchining aqli va tajribasi, iqtisodiy rivojlanish va iqtisodning bu bosqichdagi xususiyatlarini yaxshi bilish juda muhimdir. Prognozlashdagi bu yo‘nalishning yutuqlariga iqtisodiy statistikani takomillashtirish sohasiga, milliy hisoblar doirasida ishonchli iqtisodiy axborot olish tizimini tashkil etishga asosiy e‘tibor berildi.

Qisqacha xulosalar. Prognozlar tipologiyasi bilan kelajak to‘g‗risida axborot manbalari va prognozlash usullari masalasi uzviy bog‗liq. Prognoz axborotni o‘rganilayotgan hodisalar, mavjud tendensiyalarni ekstremum va modellarini tuzish asosiy manbai ajratiladi. Statistik ko‘rsatkichlarning sifati muammosi birinchi navbatda statistik ma‘lumotlarni yig‗ish bilan bog‗liq. Statistik ma‘lumotlarni sifati nafaqat boshlang‗ich ko‘rsatkichlarini yig‗ish uslublariga, balki ularni qayta ishlashga ham bog‗liq. Prognozlashda ishlatiladigan axborotni funksional belgi, ya‘ni prognozlash maqsadi u yoki bu ko‘rsatkich nima sifatida foydalanishga qarab tasniflash mumkin. Mamlakat darajada prognoz tahliliy hisoblarda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan foydalanganligi uchun axborotning agregatlashish muammosi alohida ahamiyat kasb etmoqda. Ekonometrik modellardan foydalanish uchun iqtisodiy indikitorlarning xalqaro tizimida foydalanish lozim. Rivojlangan mamlakatlarda makroiqtisodiy prognozlashda milliy hisoblar tizimidan foydalaniladi. Iqtisodiy konyuktura vaqt davomida o‘zgartirilishiga qarab indikatorlarning quyidagi turlari farqlanadi: ilgarilab ketuvchi, to‘g‗ri keluvchi va orqada qoluvchi. Axborotlarni mohiyat jihatdan endogen va ekzogenga ajratish mumkin.

Asosiy adabiyotlar 1. Irmatov M.M., Х aydarov M. Т . «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashlashtirish» O‘quv qo‘llanma Т .: Т DIU 2004 yil. 2. Воркуев Б.Л. Модели макроэкономика М.ТЕИС. 2004. 230с. 3. Т.А.Агапова, С.Ф.Серегина Макроэкономика тесты Учебное пособие изд «АСА» 2003. 357с. 4. Тарассвич Л.С., П.И.Гребенников, А.И.Леусский Макроэкономика Учебник 5-е издание М. Юраѐт 2004г. 654с. 5. С.Шапкин Экономические и финансовуе рынки осинка, управление, портфель шевеций 3-е изд. М. изд. «Дашковик» 2004. 544с. 6. Г.А.Куторшевский «Экономика» основу теория Учебное пособие изд. «Экономика» 2004. 382с. 7. Журавлева Г.П. экономическая теория микроэкономика 1,2 М. 2004 349с. 8. Р.С. Вечканов, Г.Р. Вечканова Макроэкономика 2-изд. М. 2004. 376с. 9. Ефимова М.Р. и др. Практикум по обхей теории статистика М. 2004 .

Похожие

Ma`lumotlar bazasi va ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimlari

Milliy iqtisodiyotning iqtisodiy potensiali – iqtisodiy va ijtimoiy prognozlashning bazasi

Boshqaruvda axborot tеxnologiyalari

Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari

Axborot va kommunikatsiya