Муомала ҳаражатлари - Экономика - Рефераты

Муомала ҳаражатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

403 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Ҳаражатлар тушунчаси ва муомала ҳаражатларининг моҳияти, табиати ва кўрсаткичлари 2. Муомала ҳаражатларининг таснифи 3. Муомала ҳаражатларига таъсир қилувчи омиллар 4. Муомала ҳаражатларини иқтисодий таҳлили 5. Муомала ҳаражатларини режалаштириш 1

www.arxiv.uz Ҳаражатлар тушунчаси ва муомала ҳаражатларининг моҳияти, табиати ва кўрсаткичлари Ҳар бир жамиятда ишлаб чиқариш ва истеъмол бир-биридан макон ва замонда фарқланади. Бу икки жараённи бир-бири билан боғлаш, яъни бир томондан ишлаб чиқариш соҳасининг маҳсулотини истеъмолчига етказиш, иккинчи томондан истеъмолчини товар учун тўловини ишлаб чиқарувчига етказиш тегишли масофада ва вақтда, ушбу жараён билан шуғулланувчи махсус соҳа орқали амалга оширилади. Ушбу жараён, яъни истеъмол товарларини истеъмолчига етказиш тегишли моддий ва номоддий ҳаражатлар билан боғлиқдир. Бу жараёнларнинг бир қисми ишлаб чиқариш корхоналари томонидан қопланади ва улар корхонанинг давр ҳаражатлари таркибида ез аксини топади. Масалан: тайёр маҳсулотларни корхона омборларида сақлаш, уларни транспорт воситаларига юклаш, айрим ҳолларда маҳсулотларни олди-сотди шартномаларига асосан транспорт ҳаражатлари ишлаб чиқариш корхонаси томонидан қопланиш кезда тутилган белса, (мисол учун денгиз, дарё транспортида «франко-станция- назначения» усули қўлланилса) транспорт ҳаражатлари ва реклама, агар ишлаб чиқариш корхоналари реклама фаолияти билан шуғулланса. Истеъмол товарларини ишлаб чиқаришдан истеъмолчига етказиш учун сарфланган ҳаражатларнинг асосий қисми товар айрибошлаш соҳаси билан шуғулланувчи савдо соҳаси, оммавий овқатланиш корхоналари ва шаҳобчалари зиммасига теғри келади. Бу ҳаражатларнинг асосий қисми савдо соҳасининг таннархи сифатида муомала ҳаражатларига киритилади, айрим ҳаражатлар савдо корхоналари ва шаҳобчаларининг асосий фаолиятидан олинган фойдаси ҳисобидан қопланади. Шундай қилиб савдо соҳаси ҳаражатларини иқтисодий мазмуни бўйича назарий жиҳатдан умумий ҳаражатлар, муомала ҳаражатлари ва муомала ҳаражатлари таркибига кирмайдиган ҳаражатларга таснифлаш теғри белади, деб ҳисоблаймиз. Савдо соҳасининг умумий ҳаражатлари кеп қиррали белиб, у ҳар хил турдаги ҳаражатлардан таркиб топади. Унинг таркибига муомала ҳаражатларидан ташқари қуйидагиларни киритилади. 1. Сотиб олинган товарлар қиймати, савдо корхонаси, шаҳобчаси ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотни сотиб олади ва уни истеъмолчиларга етказиш учун моддий ва номоддий ҳаражатлар хашлайди. Сотиб олинган товарлар қиймати савдо корхонаси, шаҳобчаси учун керинишдан уларнинг ҳаражати белса ҳам, улар суммаси даромаддан қопланмайди ва савдонинг таннархи ёки муомала ҳаражатлари таркибига кирмайди. Ушбу ҳаражатлар товарлар қийматида акс этади, улар авансланади, сотилади ва қопланади. Бу 2

www.arxiv.uz ҳаражатлар айланма маблағлар ва банкларнинг жорий кредитлар ҳисобидан авансланади ва ҳар бир товар айрибошланиш даврида ез-езини қоплайди. 2. Асосий фондларга капитал қейилмалар, булар бир маротаба асосий фондларни янгилаш, модернизация қилиш, капитал ремонт учун қилинадиган ҳаражатлар белиб, муомала ҳаражатлари таркибига кирмайди, хусусий мулк, банкларнинг узоқ муддатли ссудалари ва бошқа маблағлар ҳисобидан қопланади. 3. Даромад ҳисобидан қопланадиган солиқ. 4. Банклар ва бошқа молия-кредит ташкилотлари кредитлари бўйича фоизлар (инвестиция даврида капитал қейилмалар таркибига кирувчи инвестицияларга олинган банк ва бошқа молия-кредит ташкилотлари кредитлари бўйича фоизлардан ташқари), шу жумладан, муддати етган ва узайтирилган ссудалар бўйича фоизлар. 5. Мол-мулкни узоқ муддатга ижарага олиш (лизинг) бўйича фоизларни телаш ва бошқа молиявий фаолият бўйича ҳаражатлари. 6. Божхона тўловлари, жумладан, акциз солиғи, божхона божлари ва расмийлаштириш йиғимлари. 7. Товарларни сотиб олиш билан боғлиқ белган брокерлик хизматлари, божхона омборларининг ижараси учун тўловлар, комиссион (воситачилик) ҳаражатлар, божхона ишлари билан боғлиқ ортиш, тушириш, транспорт ва бошқа ҳаражатлар. 8. Тара бўйича йўқотишлар. Бу ҳаражатлар режалаштирилмаган, норационал хўжалик юритиш ёки бошқа ҳолларда вужудга келади. 9. Картошка ва сабзавотларни тайёрлаш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш бўйича ҳаражатлар ва бошқа бюджетдан қопланадиган ҳаражатлар бюджет ҳисобидан қопланади. 10. Фавқулотда зарарлар – бу хўжалик юритувчи субъектларнинг одатдаги фаолиятдан четга чиқувчи ҳодисалар ёки операциялар натижасида вужудга келадиган ва рей бериши кутилмаган одатдан ташқари ҳаражатлар моддаларидир. Бунга фавқулотда моддалар ва муомала ҳаражатлари (Низомда давр ҳаражатлари) таркибида акс эттирилиши керак белган давр (ҳаражатлари) моддалари кирмайди. Савдонинг умумий ҳаражатларни таркибини қуйида келтирилган 12.1-чизмада ифодалаш мумкин. Муомала ҳаражатлари – бу истеъмол товарларини ишлаб чиқаришдан то истеъмолчига силжитиш жараёнида сарфланган жонли ва жонсиз меҳнат қийматининг (бу ҳолда ҳам қиймат зарурий ва қешимча қисмларга тақсимланади) зарурий қисмини пулдаги ифодасидир. Муомала ҳаражатлари иқтисодий категория белиб тарихий тавсифга эга. Уни вужудга келиши товар-пул муомаласини пайдо белиши билан тиғиз боғлиқдир. 3

www.arxiv.uz Муомала ҳаражатлари савдонинг асосий кўрсаткичларидан бири белиб ҳисобланади. Муомала ҳаражатлари пул-товар муносабатлари вужудга келиш даври билан боғлиқ белиб, у пул-товар муомаласини меваси, унинг асосида вужудга келган ва унинг моҳияти товар олди-сотди жараёни, яъни товар айрибошлашни табиатидан келиб чиқади. Ушбу ҳаражатлар назарий жиҳатдан, нафақат савдода мавжуд, у такрор ишлаб чиқариш жараёнини бошланишидан (ишлаб чиқариш корхоналари хом ашёни манбаасидан то ишлаб чиқариш жойига ў тказишда (ушбу жараён ҳам товар айрибошлаш жараёнига назарий жиҳатдан киради, бу ишлаб чиқариш жараёни эмас, чунки хом ашё сотиб олингандан кейин товар тусига киради ва ишлаб чиқарувчи учун хом ашё сифатида, назарий жиҳатдан товар сифатида уни тайёр маҳсулотга айлантирувчиларга етказилади) ҳамда уни охирги этапи, яъни тайёр маҳсулотларни (товарларни) ишлаб чиқаришдан савдо соҳасигага етказиш жараёнида намоён белади. Назарияда ва амалиётда товар муомаласи билан боғлиқ ҳаражатларни такрор ишлаб чиқаришнинг бошланғич жараёни билан боғлиқ қисми маҳсулотнинг таннархига киритилади, аслида у иқтисодий табиати бўйича ва назарий нуқтаи назардан товар муомаласи ҳаражатлари ҳисобланса ҳам. Ушбу масаланинг моҳиятини ёритишда ҳозирги даврда муомала ҳаражатларини номланишига белган муносабат теғрисида техталиб етмоқчимиз. Чунки белажак мутахассислар (бакалаврлар, магистрлар) ва илмий тадқиқотчилар ходисалар, жараёнлар билан боғлиқ белган иқтисодий категорияларни назарий жиҳатдан теғри талқин қилиш билими ва кеникмаларига эга белиши лозим. Бу билан нарсалар, ҳодисалар, жараёнларни ерганишда, баҳолашда теғри, илмий асосланган хулосалар яратишга эришиш мумкин деб ҳисоблаймиз. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 5 феврал 54-сонли қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш ҳаражатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шаклалнтириш тартиби теғрисида»ги Низомда негадир ғалат ҳолда муомала ҳаражатлари «давр ҳаражатлари» деб номланган. Умуман олганда, ҳар қандай моддий, номоддий ҳаражатлар қандайдир замон ва макон доирасида вужудга келади. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида (Москва «Рус тили» нашриёти, 1981. 204- бетида) «Давр» сезига қуйидагича изоҳ берилган. «Давр 1. Жамият тараққиётида муҳим воқеа, ҳодиса юз берган, ҳукм сурган ёки езига хос хусусияти билан ажралиб турадиган маълум вақт оралиғи. 2. Бирор иш-ҳаракат, жараён, воқеа, ҳодиса содир беладиган ёки бажариладиган муайян вақт. 3. Такрорланувчи процесснинг ҳар бир такрорланишида бошланишидан то охиригача етиладиган вақт». 4

www.arxiv.uz Ушбу луғат (481 бетда) «Муомала» сезига қуйидагича таъриф берилган: «Муомала. 1. Кишилар билан муносабат, сезлашув, шундай муносабат йесини. 2. Иш, хизмат билан боғлиқ белган алоқа. 3. Пул ва савдо иши билан боғлиқ муносабат, алоқа». Ҳаётда табиат нарсаларини, жамиятдаги ҳодиса ва жараёнларнинг номланиши, уларнинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маънавий, маърифий ва бошқа унинг келиб чиқишига оид табиатидан келиб чиққан ҳолда аниқланган ва тегишли ном берилган. Бизга тушунарли эмас, қандай қилиб товар муомаласи жараёни билан боғлиқ ҳаражатлар «Давр ҳаражатлари» деб номланиб қолган. Биз юқорида айтганимиздек ҳар қандай ҳаражат бирон-бир даврда вужудга келади, жумладан муомала ҳаражатлари, ишлаб чиқариш ҳаражатлари ва ҳакозалар. Агар сезни мазмун-моҳиятидан келиб чиқсак «таннархни» ҳам «давр ҳаражатлари» деб айтиш керак белмайди-ми? Юқоридагилардан келиб чиқиб, бизни фикримизча, «Давр ҳаражатлари» сезини, унга киритилган ҳаражатларнинг асл мазмунидан келиб чиқиб, «Муомала ҳаражатлари» деб юритилиши лозим! Муомала ҳаражатларини савдо бажарадиган функцияларидан, савдода содир беладиган иқтисодий, техник-технологик жараёнлар ва ҳаражатларнинг иқтисодий табиатидан келиб чиқиб, икки турга белинади. Бунда савдонинг соф ижтимоий-иқтисодий функцияси, яъни олди-сотди жараёнини амалга ошириш ва ишлаб чиқариш жараёнига мансуб белган техник-технологик функцияларни бажаришдан келиб чиқиб, муомала ҳаражатлари соф муомала ҳаражатлари ва қешимча муомала ҳаражатларига ажратилади. Соф муомала ҳаражатлари – бу ҳаражатлар товар қийматини айирбошлаш, яъни олди-сотди жараёни (Т-П; П-Т) билан боғлиқ (пул, кредит, молиявий муносабатларга сарфлар, ҳисоб-китоб билан боғлиқ рекламага ва бошқа тўловлар ва ҳаражатлар) киради. қешимча ҳаражатларга товарларни ташиш, қадоқлаш, сақлаш, саралаш, ишлов бериш ва бошқа ишлаб чиқариш жараёнига яқин ҳаражатлар киради. Амалиётда муомала ҳаражатлари соф ва қешимча турларда ҳисоботи юритилмайди. Уларни миқдорини махсус танлов тадқиқотлари асосида тахминан ҳисоб- китоб қилиш мумкин. 1-чизма. Савдо соҳасида умумий ҳаражатлар таркиби Умумий ҳаражатлар 5

www.arxiv.uz Муомала хара- жатлари Лизинг бўйича фоизлар тўлови Муомала хара-жатлари таркибига кирмайдиган ҳаражатлар Соф хара- жатлар Муомала ҳаражатла-рига кирмаган банк ва бошқа молия-кредит ташкилотла-рига фоиз тўловлари Товарларни сотиб олиш қиймати учун тўловлар қешимча хара- жатлар Божхона тўловлари, йиғимлари ва хара-жатлари. (жумладан: акциз солиғи, божхона божи) Капитал қурилишга оид ҳаражатлар Фавқулотда зарарлар Ягона солиқ тўлови Брокерлик ва воси-тачилик ҳаражатлари Тара бўйича йўқотишлар Картошка ва сабзавотларни тайёрлаш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш бўйича ҳаражатлар ва бошқа бюджет ҳисобидан қопланадиган ҳаражатлар Муомала ҳаражатлари таркибини ерганиш амалиётда шундан дарак берадики, унинг таркибида соф муомала ҳаражатларини ҳиссаси ортиб бориш тенденциясига эга. Чунки ҳаётда бир томондан, савдо фаолиятининг сервис фаолиятига эга ва маданият кундан-кунга талаб ортиб бориши қонуниятга айланиб бормоқда. Иккинчи томондан ишлаб чиқариш жараёнида техник-технологик жараёнларни такомиллашиши, илмий- техник тараққиётни жорий қилиниши олдин савдо жараёнида бажариладиган ишлаб чиқаришга тааллуқли техник-технологик функцияларни қисқаришига ва уларни ишлаб чиқариш корхоналарида бажарилишига олиб келмоқда (товарларни сақлаш, ишлов бериш, саралаш ва ўраш, уларни ташиш, сақлаш ва сотиш даврида йўқотилиши билан боғлиқ ва бошқа ҳаражатлар). Буларнинг таркибини кейинги параграфда (12.2.) чуқурроқ кўриб чиқамиз. Муомала ҳаражатлари абсолют ва нисбий кўрсаткичларда ҳисобга олинади, таҳлил қилинади ва режалштирилади. Муомала ҳаражатларининг абсалют кўрсаткичи сўмда, нисбий кўрсаткичлари унинг даражаси, яъни товар айланишига нисбатан фоиз ҳисобида, таркиби эса муомала ҳаражатларининг умумий суммасида унинг алоҳида моддаларининг ҳиссаси фоизларда кўрсатилади. Бу кўрсаткич муомала ҳаражатларининг умумий суммасига алоҳида моддаларнинг суммасини белиб юзга кепайтириш орқали аниқланади. 6

www.arxiv.uz Муомала ҳаражатлари фақат савдода эмас, (улгуржи ва чакана) у ишлаб чиқаришда, қишлоқ хўжалигида ва бошқа тармоқларда ҳам мавжуд белади, агарда улар истеъмол товарларининг улгуржи ва чакана савдоси билан шуғулланса. Муомала ҳаражатларининг оммавий овқатланиш соҳасида, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини олди- сотди жараёни билан шуғулланувчи хўжалик субъектларида ҳам алоҳида ҳисоботи киритилади. Булардан ташқари муомала ҳаражати ҳар бир турдаги савдо билан шуғулланувчи бозорларда ҳам мавжуд, лекин уларда уни ҳисоботи юритилмайди. Ўзбекистон Республикасида муомала ҳаражатларини ҳолатига назар солсак охирги йилларда уни абсолют суммаси ва даражасини камайиб бериши кузатилади. Муомала ҳаражатларининг ҳолати 1, 2 ва 3-жадвал маълумотларида келтирилган. 1-жадвал Ўзбекистон Республикасида 2002-2006 йилларда товар айланиши ва муомала ҳаражатлари Т/р Кўрсаткичлар Йиллар 2002 2003 2004 2005 2006 1. Чакана товар айланиши жами млрд. сўм. Жумладан: 3786,3 4289,7 4787,5 5577,4 7453,8 1.1. Чакана савдода 1069,6 1004,8 1151,3 1458,4 2072,4 1.2. Оммавий овқатланишда 64,7 82,9 109,0 114,2 128,4 1.3. Чакана савдо ва оммавий овқатланишда 1134,3 1087,7 1260,3 1572,6 2200,8 1.4. Бозорларда 2652,0 3202,0 3527,2 4004,8 5253,0 2. Муомала ҳаражатлари – жами, млрд. сўм 99,2 109,1 105,8 41,3 1 51,1 1 Жумладан: 2.1. Чакана савдо 86,7 91,7 86,3 31,8 41,1 2.2. Оммавий овқатланишда 12,5 17,4 19,5 9,5 10,0 3. Муомала ҳаражатларини даражаси, % - жами     3.1 100*2 10,0 10,0 9,0 6,5 1 /3,0 6,5 1 /3,0 3.1. Чакана савдода     1.1 100*1.2 9,0 9,2 8,0 6,5 1 /3,0 6,5 1 /3,0 3.2. Оммавий овқатланишда     2.1 100*2.2 23,0 20,7 21,1 23,5 1 /9,0 21,9 1 /8,0 * Маълумотлар микрофирма ва кичик корхоналарсиз келтирилган. Манба: Государственный Комитет Республики Узбекистан по статистике «Торговля в Узбекистане 2005» и «Торговля в Узбекистане 2006» статистические сборники. Соответственно Т., 2006, 2007. 7

www.arxiv.uz 2-жадвал Республика ҳудудлари бўйича муомала ҳаражатлари даражасини динамикаси * Чакана савдода 2002 2003 2004 2005 2006 Чакана савдо товар айланишига нисбатан, % Ўзбекистон Республикаси 9,0 9,2 8,0 6,5 6,5 қорақалпоғистон Республикаси 8,9 9,5 7,6 12,5 9,8 Вилоятлар: Андижон 13,2 11,7 10,1 3,7 5,6 Бухоро 11,9 6,3 4,6 3,4 3,1 Жиззах 10,8 11,7 6,3 5,1 4,4 қашқадарё 9,5 8,1 10,4 6,5 4,0 Навоий 8,3 8,1 12,5 5,6 6,1 Наманган 8,5 9,7 9,0 8,6 6,1 Самарқанд 10,1 11,0 10,9 5,6 4,9 Сурхандарё 9,6 8,9 8,9 6,7 5,0 Сирдарё 7,5 8,4 6,7 5,5 5,2 Тошкент 7,5 9,5 6,0 6,3 4,8 Фарғона 10,3 9,8 10,8 8,5 7,6 Хоразм 8,9 8,8 5,5 3,4 3,5 Тошкент ш. 9,8 12,2 8,9 7,3 8,2 * Маълумотлар микрофирма ва кичик корхоналарсиз келтирилган. 3-жадвал Республика ҳудудлари бўйича муомала ҳаражатлари даражасини динамикаси * Чакана савдода 2002 2003 2004 2005 2006 Оммавий овқатланишни умумий товар айланишига нисбатан, % Ўзбекистон Республикаси 23,0 20,7 21,1 23,5 21,9 қорақалпоғистон Республикаси 12,2 13,6 18,2 13,2 14,1 Вилоятлар: Андижон 30,8 29,9 7,7 14,4 26,3 Бухоро 15,3 13,1 14,2 19,3 19,1 Жиззах 19,8 23,0 11,9 19,7 12,2 қашқадарё 15,7 16,4 15,6 17,5 17,5 Навоий 29,7 27,9 15,7 28,1 21,9 Наманган 21,2 21,0 17,6 22,4 21,1 Самарқанд 28,1 33,0 19,1 20,9 15,3 Сурхандарё 13,2 14,0 11,8 15,9 15,3 Сирдарё 15,3 10,9 14,1 13,8 9,1 Тошкент 15,5 11,0 21,2 20,1 16,1 Фарғона 17,2 17,0 18,2 20,3 27,0 Хоразм 11,8 13,5 11,5 15,9 11,0 Тошкент ш. 28,6 27,1 27,4 29,2 26,8 * Маълумотлар микрофирма ва кичик корхоналарсиз келтирилган. 12.1.1-жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, республика миқиёсида товар айланиши суммаси чакана савдода ва оммавий овқатланишда икки баробар ортган. Бунга баҳоларни ортиб боришини таъсири катта. Муомала ҳаражатларининг суммаси ва 8

www.arxiv.uz даражасини ўзгариш тенденцияларига баҳолашни еқувчилар сўминарларда муҳокама қилишини тавсия қиламиз. 12.1.2. ва 12.1.3-жадваллар маълумотларидан кериниб турибдики, муомала ҳаражатлари динамикаси чакана савдода ҳам, оммавий овқатланишда ҳам умуман камайиш тенденциясига эга, лекин худудлар бўйича ҳар хил керинишлар мавжуд. Муомала ҳаражатларини даражаси худудлар бўйича бир-биридан кескин фарқ қилади. Уни максимал даражаси 2006 йилда савдода 9,8 % - Қорақалпоғистон автоном респубилкасида, ертача респубилкада эса – 6,5 %, оммавий овқатланишда 27,0 % - Фарғона вилоятида, ертача республика бўйича – 21,9 % ташкил қилган. Минимал даражаси чакана савдода 3,1 % - Бухоро вилоятида, оммавий овқатланишда – 9,1 Сирдарё вилоятида. Муомала ҳаражатларини максимал даражасини минимал даражадан фарқи чакана савдода 9,8-3,1=6,7 пунктни, оммавий овқатланишда 27,0-9,1=17,9 пунктни ташкил қилган. Ушбу маълумотлар муомала ҳаражатларининг вилоятлар, ҳудудлар миқёсида чуқур ерганишни, уни илмий-амалий нуқтаи назардан тадқиқот қилишни, унга таъсир қилган омилларни аниқлашни ва унинг даражасини оптималлаштириш муаммоларини ҳал қилишни тақоза қилади. Муомала ҳаражатларининг таснифи Биз юқорида айтганимиздек муомала ҳаражатлари иқтисодий табиати , йўналтириш мақсадлари , савдо ва оммавий овқатланиш соҳаларининг функцияларидан , савдога кўрсатиладиган бошқа тармоқларнинг хизмати турларидан , ҳисобот нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда хажми ва таркиби бўйича ҳар хилдир . Муомала ҳаражатларини қуйидаги белгилар бўйича таснифлаш мумкин: - тармоқлар ва соҳалар бўйича; - истеъмол товарлари муомаласи соҳалари бўйича; - бажариладиган функциялар ва вазифалар бўйича; - йўналтирилиш мақсадлари бўйича; - муомала ҳаражатларининг айрим омиллардан боғлиқлиги бўйича; - ҳаражатларни турлари (номенклатураси) бўйича. Муомала ҳаражатларини таснифланиш белгилари бўйича таснифлаб чиқамиз. Тармоқлар ва соҳалар бўйича: - ишлаб чиқариш тармоқларида; - қишлоқ хўжалик субъектларида; 9

www.arxiv.uz - чакана ва улгуржи савдо билан шуғулланувчи бошқа тармоқларда; - ишлаб чиқариш воситаларини айрибошлаш соҳасида; - истеъмол товарларини айрибошлаш соҳасида; - ташқи савдо соҳасида. Истеъмол товарлари муомаласи соҳалари бўйича - савдо соҳасида (чакана ва улгуржи савдода); - оммавий овқатланиш соҳасида; - махсус қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини харид қилувчи ва сотувчи хўжалик субъектларида; - микрофирмалар ва кичик корхоналарда. Булар ҳаражатлар теғрисида статистик ҳисобот топширмайдилар; - фермер ва деҳқон хўжаликлари. Буларда маҳсулотларни сотиш билан (улгуржи ёки чакана) боғлиқ ҳаражатлари мавжуд. Савдонинг функциялари ва вазифаларидан келиб чиққан ҳолда: - соф ва қешимча; - бевосита ва билвосита; - операцион ва маъмурий бошқарув. Йўналтириш мақсадлари бўйича: - ходимлар иш ҳақи; - бошқа тармоқлар хизмати ҳақи; - моддий ҳаражатлар; - моддий йўқотишлар; - солиқлар, йиғимлар, тўловлар ва ижтимоий суғурта; - бошқа ҳаражатлар. Муомала ҳаражатларининг айрим омиллардан боғлиқлиги бўйича. (Ушбу турдаги ҳаражатлар бўйича соф ва қешимча ҳаражатлар каби алоҳида ҳисобот юритилмайди, бундай таснифлаш муомала ҳаражатларининг турларидан келиб чиқиб, таҳлил қилиш ва режалаштириш жараёнида қўлланилади): - шартли-ўзгарувчан; - шартли-ўзгармас. Буларнинг таснифини 3 - режада батафсил кўриб чиқамиз. Муомала ҳаражатлари турлари (номенклатураси) бўйича. Бундай таснифлашда муомала ҳаражатлари фаолиятга йўналтирилишига қараб моддаларга белинади. Статистика ҳисоботида (5- с(савдо шакли) 1 муомала ҳаражатлари қуйидаги моддаларга ажратилган: 1 ¡ збекистон Республикаси Давлат статистикаси º¢ митасининг 2007 йил 9 ноябрдаги 18-сонли º арори билан тасди º ланган. 10

www.arxiv.uz Ташкилотлар томонидан бажарилган ишлар ва хизматлар: улардан темир йўл, сув, ҳаво, автомобил ва от-улов транспорти билан юкларни ташиш; иш ҳақи ҳаражатлари; ижтимоий суғурта ҳаражатлари; Савдо эҳтиёжида фойдаланиш учун, ижара ҳаражатлари ва бинолар, иншоотларни таъмирлаш, хоналар ва жиҳозларни сақлаш: шу жумладан: жорий таъмирлаш ҳаражатлари (иш ҳақидан ташқари); ижара тўлови; асосий воситалар аммортизацияси; ёқилғи, газ ва электр энергия ҳаражатлари; товарларни сақлаш, ишлов бериш, саралаш ва жойлаш (ўраш) ҳаражатлари; савдо рекламаси ҳаражатлари; ташиш, сақлаш ва сотиш даврида товарлар ва маҳсулотларнинг йўқотилиши; тара ҳаражатлари; инвентарлар ва хўжалик буюмлари қийматини ҳисобдан чиқариш ва бошқа ҳаражатлар (таъмирлаш, ювиш, тузатиш ва бошқа ҳаражатлар); ўз транспорти ҳаражатлари (иш ҳақидан ташқари); бюджетга мажбурий тўловлар, солиқлар ва йиғимлар; давлат мақсадли фондларига ажратмалар (ижтимоий суғурта ажратмаларидан ташқари); бошқа ҳаражатлар: банк кредитлари ва бошқа молия-кредит ташкилотлар фоизлари; хизмат сафари ҳаражатлари; улардан: кунлик чиқимлар; номоддий хизматлар ва банк хизматлари тўлови; бошқа ҳаражатлар. Юқорида келтирилган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 феврал 54-сонли қарори билан тасдиқланган Низом бўйича давр ҳаражатлари таркибидаги сотиш ҳаражатлари – 22 моддага, маъмурий ҳаражатлар – 15 моддага ва бошқа операция ҳаражатлари – 21-моддага ажратилган. Муомала ҳаражатларига таъсир қилувчи омиллар Муомала ҳаражатларининг суммаси ва нисбий кўрсаткичлари табиатдан ўзгарувчан ҳисобланади. Унинг суммасига ва даражасига кеп омиллар бевосита ва билвосита таъсир етказади. Ушбу омилларнинг айримлари унинг суммаси ва даражасининг ортишига олиб келса, айримларни уларнинг қисқаришига олиб келади. Бу омилларнинг бири савдо корхоналари ва шаҳобчалари фаолиятига бевосита боғлиқ, бошқалари эса улар фаолиятидан келиб чиқмайди, яъни ташқи омиллардир. Муомала ҳаражатларининг даражаси худудлар, савдо корхоналари, турлари унинг шохобчаларининг типлари бўйича бир-биридан фарқланади, чунки транспорт коммуникацияси, турлари, йўл шароитлари, ишлаб чиқаришнинг ҳудудлараро жойлашиши, уни ривожланиш даражаси, савдо корхоналарини ва шаҳобчаларининг жойлашиши (дислокацияси); аҳолининг харид қилиш қобилияти, товар айрибошлаш 11

www.arxiv.uz тезлиги, товар айланишининг ҳажми ва таркиби, товарларнинг физик-кимёвий хусусиятлари ҳар хилдир. Шунинг учун муомала ҳаражатларининг сумма ва даражаси замонда ва маконда барқарор хусусиятга эга эмас. Муомала ҳаражатларига таъсир қилувчи, савдо фаолиятидан боғлиқ белган омилларга савдони ташкил қилиш даражаси, иқтисодий ва тижорий (коммерция) ишларнинг ҳолати, савдо корхонаси ёки шаҳобчаси хусусий ва қарз маблағларининг миқдори, моддий-техник базасини ҳолати, товар айланиши ҳажми ва таркиби, товар айрибошлаш тезлиги, ходимлар сони, уларнинг меҳнат унумдорлиги, қўлланилаётган иш ҳақи ва моддий рағбатлантириш тизими кабилар киради. Савдо фаолиятидан келиб чиқмайдиган омилларга баҳо ва таърифлар, фойдаланилаётган транспорт турлари, йўл шароити, ҳар хил солиқлар ва тўловлар миқдори, банк фоизлари миқдори, ижара миқдори, инфляция даражаси кабиларни киритиш мумкин. Юқорида келтирилган омилларнинг барчасини умумлаштирган ҳолда объектив ва субъектив омилларга ажратиб ерганишни тавсия қиламиз. Объектив омиллар таркибига, бизнинг фикримизча уларнинг таъсир даражасини статистик нуқтаи назардан ҳисоб-китоб қилиш имконияти мавжуд кўрсаткичларни киритиш зарур. Субъектив омиллар – булар инсон омили билан боғлиқ, яъни савдо ходимларининг маҳорати, билимдонлиги, кеникмалари, тадбиркорлиги (ишбилармонлиги), жавобгарликни ҳис қила билиши, тезкор хизмат қилиши ва ҳозиржавобгарлиги каби хислатларига боғлиқ фаолият натижалари ҳисобланади. Амалиётда муомала ҳаражатларига таъсир қилувчи омиллар бундай таснифлаб ҳисоб- китоб, таҳлил қилинмайди ҳам, режалаштирилмайди ҳам. Лекин илмий тадқиқотларда амалиётда уни таҳлил қилишда бундай таснифлаб ерганиш фойдадан холи эмас. Муомала ҳаражатлари суммаси ва даражасига таъсир қилиш миқдорини ҳисоблаш мумкин белган омилларга қуйидагиларни киритиш мумкин: - товар айланиши ҳажми (чакана товар айланиши, улгуржи товар айланиши, оммавий овқатланишда - маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ва унинг умумий товар айланиши ҳажми; - товар айланишини таркиби (ассортименти)ни ўзгариши (оммавий овқатланишда - маҳсулот турлари, товар айланиши турлари (сотиб олинган товарлар ҳамда ез маҳсулотини сотиш билан боғлиқ товар айланиши) ҳамда ассортименти; - товар айрибошлаш тезлиги (кунларда ва маротаба); - истеъмол товарларига баҳони ўзгариши; 12

www.arxiv.uz - савдога хизмат кўрсатувчи соҳаларни таърифларини ўзгариши (транспорт, коммунал хизмати, электроэнергия, газ, ёқилғи, алоқа, аудит ва бошқалар; - моддий ресурслар баҳосини (қоғоз, инвентарлар, тара материаллари, хўжалик буюмлари, махсус кийим-кечаклар, қадоқлаш (ўраш), биноларни таъмирлаш материаллари) ўзгариши; - солиқлар, тўловлар, ижтимоий суғурталар миқдорини ўзгариши; - банк ва бошқа молия-кредит ташкилотларининг узоқ муддатли кредитлари бўйича фоизларини ўзгариши; - тўлов муддати етган ва узайтирилган ссудалар бўйича фоизларни ўзгариши; - қисқа муддатли кредитлар фоизини ўзгариши; - ходимлар сонини ўзгариши; - минимал иш ҳақи ва нафақалар миқдорини ўзгариши; - савдо шаҳобчаларида савдо-технологик жараёнларини такомиллаштирилиши; - товар айрибошлаш жараёнидаги иштирокчилар сонини ўзгариши, яъни товарларни силжитиш беғинлари сонини ўзгариши ва ҳоказолар. Муомала ҳаражатларини иқтисодий таҳлили Муомала ҳаражатлари таҳлили мунтазам ва узлуксизлик (ой, квартал, йил) етказилиб борилиши лозим. Чунки уни суммаси ва даражасини ўзгарилиш миқдори савдо корхоналари ва шаҳобчаларини самарадорлигига бевосита таъсир қилади. Муомала ҳаражатларини таҳлилининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат белади: - муомала ҳаражатлари бўйича тузилган режани умумий ҳажмини, таркибини (моддалар бўйича) бажарилишини ерганиш (абсолют ва нисбий кўрсаткичлари бўйича); - муомала ҳаражатларини умумий ҳажмини ва таркибини бир неча йилларга (3-5 йил) ўзгариш суръатларини (абсолют ва нисбий кўрсаткичлар бўйича) кузатиш; - муомала ҳаражатларини суммаси ва даражасига таъсир қилувчи омилларни таъсир даражасини аниқлаш; - унумсиз ҳаражатларни вужудга келиш сабабларини аниқлаш ва уларни бартараф қилиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш; - таҳлил натижаси бўйича хулосалар қилиш ва келгуси даврга тузиладиган режалар учун таклифлар тайёрлаш. Таҳлил қилиш учун тегишли даврдаги ахборотлар ишлатилади. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: - ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари ва қарорлари; 13

www.arxiv.uz - ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг тегишли қарори, тегишли вазирликлар, идоралар, концеринлар, корпорациялар, уюшмалар, компаниялар ва бошқаларнинг қарорлари ва топшириқлари; - оператив маълумотлар (савдо корхоналарининг оператив ҳисоботлари, мутахассисларни кузатувлари, бухгалтерия, маркетинг белимларини оператив ҳисоботлари, резнома ва ойномаларда ушбу корхонага ёки унинг конкурентлари ва алоқадор хўжалик субъектлари теғрисидаги маълумотлар кабилар); - бухгалтерия ҳисоботи (бухгалтерия баланси 1-сонли шакл); - молиявий натижалар теғрисидаги ҳисобот 2-сонли шакл; - ҳаражатлар теғрисидаги ҳисобот 8-сонли шакл; - статистик ҳисоботлар – «Корхоналар ҳаражатлари теғрисида 5-С (савдо шакли)», «Товарлар сотиш ва қолдиқлар теғрисида 3-савдо шакл», «Улгуржи ва чакана товар айланмаси теғрисида 1-савдо шакли», «Овқатланиш корхоналари товар айланмаси теғрисида 4-савдо шакли», «Корхонанинг молиявий аҳволи теғрисида 5-Ф шакли» кабилар. Муомала ҳаражатларини таҳлили ҳам бошқа кўрсаткичлар таҳлили каби алоҳида кетма-кет бажарилиши лозим белган босқичлардан иборат белади. Уларни кетма-кет бажарилиши таҳлил жараёнини мантиқий мазмунини таъминлайди. Уларга қуйидагиларни киритиш лозим белади: - ахборотлар ва маълумотларни теплаш; - ахборотлар ва маълумотларга ишлов бериш (уларни тегишли жадвалларга жойлаштириш, солиштирма юзага келтириш ва бошқалар); - муомала ҳаражатларига тегишли ва алоқадорлар кўрсаткичлар бўйича таҳлил қилинаётган даврга режаларни бажарилиши; - муомала ҳаражатларига тегишли ва алоқадор кўрсаткичларни бир-неча йиллар (ой, квартал)га ўзгариш суръатларини ерганиш; - муомала ҳаражатларига таъсир қилувчи омилларни уни суммаси ва даражасини ўзгаришига таъсирининг миқдорини ҳисоб-китоб қилиш; - таҳлил натижаси бўйича хулосалар ва таклифлар тайёрлаш. Муомала ҳаражатларини таҳлил қилишда ҳар хил статистик, иқтисодий математик ва бошқа усуллардан фойдаланилади. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш зарур: солиштириш, гуруҳлаш, техник-иқтисодий ҳисоблар, индекс, корреляцион ва регрессион таҳлил, эксперт баҳолаш, монографик тадқиқот кабилар. Муомала ҳаражатларини таҳлил қилишда қуйидаги кўрсаткичлар ишлатилади. I . Муомала ҳаражатларини абсолют суммасини ўзгариш миқдори 14

www.arxiv.uz Муомала ҳаражатларини режадаги ва ҳақиқий суммасини фарқи (+;-) унинг абсолют ортиқча ҳаражати ёки тежами (  Мх) деб юритилади. Ушбу кўрсаткич қуйидагича ҳисобланади:  Мх = Мх 1 – Мх Р Бу ерда: «1» ва «р» - тегишлича ҳақиқий ва режадаги даврни билдиради. Шунга ехшаш ҳолда муомала ҳаражатлари суммасини етган йилларга нисбатан ўзгариш миқдорини ҳам аниқлаш мумкин. Бунда «Мх Р » ернига «Мх i » ёки «Мх б » белгиларини ишлатиш лозим белади. Бу ерда « i » - етган йиллардан бири, «б» - базис йили билан солиштирилаётган йил маълумоти ишлатилади. II. Муомала ҳаражатлари суммасининг нисбий миқдори Муомала ҳаражатларини таҳлил қилишда унинг суммаси ўзгаришининг нисбий миқдорини аниқлаш муомала ҳаражатларини ўзгаришига реал баҳо беришни таъминлайди. Чунки муомала ҳаражатларининг режадаги суммаси режада мелжалланган товар айланиши ҳажмидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланган белиб, у ҳақиқий товар айланиш миқдорини ҳисобга олмайди. Шу сабабли режадаги муомала ҳаражатлари суммаси (Мх Р ) ҳақиқий товар айланиши суммасидан келиб чиқиб қайта ҳисобланади (Мх Р қҳ ). Ушбу сумма қуйидагича аниқланади. 100 / ТА У Мх мхр кхр   ; унинг даражаси Р кхр ркх ТА МХ Умх  ; Муомала ҳаражатлари суммасини нисбий миқдори тенг белади.  М р қҳ = МХ / - МХ р қҳ ёки 100 / ТА У М мхР кхР     ; Муомала ҳаражатлари динамикасини ерганишда ушбу кўрсаткичлар таҳлил қилинаётган тегишли даврга олинади («р», «i», «б»). III . Муомала ҳаражатларини нисбий даражаси (Умх)ни ўзгариш миқдори Ушбу кўрсаткич қуйидагича аниқланади: 1. ҳисобот йилида муомала ҳаражатини нисбий ортиқча ёки ўзгариш тежами даражаси ркхмх мх ркх рмх У У ТА МХ ТА МХ У        / / / / 100 100 ; 2. Муомала ҳаражати даражасини етган йилларга нисбатан ўзгариши iмх мх iмх У У У    / ёки ii мх ТА МХ ТА МХ У 100 100 //      ; 3. Базис йили билан солиштирилмаси 15

www.arxiv.uzбмх мх бмх У У У    / ёки бб мх ТА МХ ТА МХ У 100 100 //      ; IV . Муомала ҳаражати даражасини ўзгариш суръати (темпаси) Ушбу кўрсаткич ҳисобот йилидаги муомала ҳаражатлари даражасини режадаги, етган йиллардаги ёки базис йилдаги миқдорларга нисбатан фоиз ҳисобида (Умх ес ) ёки индексларда ( J у ) ҳисоб-китоб қилиниши мумкин. Бу кўрсаткич қуйидагича аниқланади. 1. Режадаги даражасига нисбатан ркхмх ркх мх русмх У У У У 100) ( 1 .    ёки ркхмх ркхмх мх У У У Jу   1 2. ўтган йилларга нисбатан iмх iмх мх iусмх У У У У 100) ( 1 .    ёки i мх i мхмх У У У Jу  1 3. Базис йилга нисбатан бмх бмх мх бусмх У У У У 100) ( 1 .    ёки б мх б мхмх У У У Jу  1 Ушбу кўрсаткичлар муомала ҳаражатларини ўзгаришида рей браётган интенсив ҳолатни билдиради. V. Муомала ҳаражатлари ҳажмида унинг моддалари ҳиссаси Ушбу кўрсаткич муомала ҳаражатлари моддалари суммасини 100,0 кепайтириб унинг умумий суммасига белиш орқали аниқланади. Бу кўрсаткич муомала ҳаражатларининг таркиби деб юритилади. Юқорида келтирилган (I-V) кўрсаткичлар муомала ҳаражатларининг моддалари бўйича ҳам ҳисобланади. Муомала ҳаражатлари умумий ҳажми ва даражасининг таҳлилини шартли мисолида кўриб чиқамиз. 12.4.1-жадвал маълумотларидан кериниб турибдики, таҳлил қилинган даврда чакана товар айланиши ва муомала ҳаражатларининг суммаси ортиб бориш тенденциясига эга. Бу ҳол режага нисбатан ҳам тегишлича 104,7 % ва 102,9 %, етган йилга нисбатан ҳам тегишлича 110,5 % ва 107,8 % ни ташкил қилган. Муомала ҳаражатларини даражаси эса қисқариш тенденциясига эга, бу кўрсаткич (ўзгариш суръати) режага нисбатан        100 607,9 587,0 100 607,9 607,9 020,9 х х -6,131%  6,1 %. 16

www.arxiv.uz ўтган йилга нисбатан        100 250,9 230,0 100 250,9 250,9 020,9 х х -2,486 %  2,5 % ташкил қилган. Жадвалдаги маълумотнинг 2,2-бандига эътибор берсангиз, режага нисбатан муомала ҳаражатларининг ўзгариш суръати 98,3 %ни ташкил қилганлигини, яъни камайиш суръати – 1,7 % ташкил қилганини керамиз. Ушбу ҳолда товар айланишининг ўзгариш миқдори ҳисобга олинмаган. Лекин муомала ҳаражатларининг суммаси (шартли ўзгарувчан қисми ҳисобидан) товар айланишининг ортиши билан, пропорционал белмаса ҳам, тегишли миқдорда ортиб боради. Шу сабабли юқоридаги кўрсаткични аниқлашда муомала ҳаражатларининг режадаги даражасига ўзгартиришлар киритилади. 17

www.arxiv.uz -жадвал Савдо корхонаси муомала ҳаражатларини таҳлили Т/р Кўрсаткичлар ўлчов бирлиги ўтган йил ҳисобот йили ўзгариш суръати режа ҳақиқатд а режадан ў тган йилдан режага нисбатан ў тган йилга нисбатан А Б 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Чакана товар айланиши млн. сўм 9028,0 9528,0 9976,0 +448,0 +948,0 104,7 110,5 2. Муомала ҳаражатлари: 2.1. суммаси 2.2. даражаси млн. сўм % 835,09 9,250 874,29 9,176 899,84 9,020 +25,55 -0,156 +64,75 -0,230 102,9 98,3 107,8 97,5 3. Муомала ҳаражатларидан 3.1. шартли ўзгарувчан 3.2. шартли ўзгармас млн. сўм млн. сўм 501,05 334,04 524,57 340,72 559,12 340,72 +34,55 - +58,07 +66,8 106,6 100,0 111,6 102,0 4. Муомала ҳаражатларининг ўзгартириш киритилган суммаси, режа бўйича 4.1. Унинг даражаси       607,9 100 9976 176,9 млн. сўм % 835,09 9,250 915,39 9,607 899,84 9,020 -15,55 -0,587 +64,75 -0,587 98,3 93,9 107,8 97,5 5. Муомала ҳаражатлари суммаси ўзгаришининг нисбий миқдори 5.1. унинг даражаси млн. сўм % - - - - - - -15,55 -0,587 - - - - - - 6. Муомала ҳаражатларини шартли-ўзгармас қисмини даражаси % 3,700 3,576 3,415 -0,161 -0,285 95,5 92,3 7. Чакана товар айланиши суммасини 448,0 млн. сўмга ортиши муомала ҳаражатлари даражасини камайтириш миқдори % - - - -0,161 - - - 8. Баҳолар индекси J р - - 1.068 1 - - - - 9. Чакана товар айланиши солиштирма баҳоларда млн. сўм - - 9340.8 - - - - 10 Муомала ҳаражатларини шартли ўзгарувчан қисмини 18

www.arxiv.uz солиштирма баҳодаги чакана товар айланмасига нисбатан даражаси % - - 5.986 - - - - 11 Баҳони ўзгариши натижасида муомала ҳаражатлари даражасини ўзгариш миқдори           % 381,0 986,5 605,5 986,5 0, 9976 100 12, 559 % - - - -0,381 - - - ИЗОҳ: Баҳолар индекси ЎзР Президентининг 8 феврал 2008 йил ЎзРВМнинг «2007 йилда мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва ва 2008 йилда иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим устувор йўналишлари» мавзусидаги маърузасида келтирилган инфляция даражаси (6,8 %)га тенглаштириб олинди. Муаллиф томонидан. Халқ сўзи, 2008 йил 9 феврал №28 (4438) 19

www.arxiv.uz Муомала ҳаражатларини юқорида айтганимиздек режага нисбатан ҳам, етган йилга нисбатан ҳам абсолют суммаси айтган. Унинг абсолют миқдори режага нисбатан +25,55 млн. сўмга, етган йилга нисбатан эса +64,75 млн. сўмга ортган. ҳисобот йили учун муомала ҳаражатлари сўммасини (товар айланиши ўзгаришига қараб) нисбий миқдорини аниқласак, товар айланишини (режада – 9528,0 млн. сўм) ҳисобга олган ҳолда режадаги суммаси 874,29 млн. сўмни ташкил қилиш керак белган. ҳақиқатда товар айланиши суммаси 9976,0 млн. сўмни ташкил қилган. Муомала ҳаражатларини режадаги даражаси ва ҳақиқий товар айланиш суммасидан келиб чиқиб муомала ҳаражатларини режадаги суммасини аниқласак, У      100 0, 9976 176,9 915,39 млн. сўмини ташкил топиши керак белган. 12.4.1 жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, таҳлил қилинган даврда чакана товар айланиши ва муомала ҳаражатларининг суммаси ортиб бориш тенденциясига эга. Бу ҳол режага нисбатан ҳам тегишлича 104,7 % ва 102,9 %, ўтган йилга нисбатан ҳам тегишлича 110,5 % ва 107,8 %ни ташкил қилган. Муомала ҳаражатларининг даражаси эса қисқариш тенденциясига эга, бу кўрсаткич (ўзгариш суръати) режага нисбатан ( 100 607,9 587,0 100 607,9 607,9 020,9      ) -6,131 % ≈6,1 % ўтган йилга нисбатан ( 100 250,9 230,0 100 250,9 250,9 020,9      )-2,486 % ≈ 2,5 % ташкил қилади. Жадвалдаги маълумотни 2.2 бандига эътибор берсангиз режага нисбатан муомала ҳаражатларини ўзгариш суръати 98,3%ни ташкил қилганлигини, яъни камайиш суръати 1,7 %ни ташкил қилганини кўрамиз. Ушбу ҳолда товар айланишини ўзгариш миқдори ҳисобга олинмаган. Лекин муомала ҳаражатларининг суммаси (шартли ўзгаувчан қисми ҳисобидан) товар айланишининг ортиши билан, пропорционал бўлмаса ҳам, тегишли миқдорда ортиб боради. Шу сабабли юқоридаги кўрсаткични аниқлашда муомала ҳаражатларининг режадаги даражаси корректировка қилинади. Муомала ҳаражатларини юқорида айтганимиздек режага нисбатан ҳам, ўтган йилга нисбатан ҳам абсолют суммаси ортган. Унинг абсолют миқдори режага нисбатан +25,55 минг сўмга ўтган йилга нисбатан эса 164,75 минг сўмга ортган. Хисобот йили учун муомала ҳаражатлари суммасини (товар айланиш ўзгаришига қариб) нисбий миқдорни аниқласак, товар айланишини (режада 9528,0 минг сўм) ҳисобга олган ҳолда режадаги суммаси 874,29 минг сўмни ташкил қилиш керак бўлган. Ҳақиқатда 20

www.arxiv.uz товар айланиши суммаси 9976,0 минг сўмни ташкил қилган. Муомала ҳаражатларининг режадаги даражаси ва ҳақиқий товар айланиш суммасидан келиб чиқиб муомала ҳаражатларини режадаги суммасини аниқласак, у (100 0, 9976 176,9  ) 915,39 млн. сўмни ташкил топиши керак бўлади. Бу ҳолда муомала ҳаражатларининг суммасини нисбий ўзгариш (тежаш) миқдори - (899,84-915,39) – 15,55 минг сўмни ташкил қилганининг гувоҳи бўламиз. Бундай ҳисоб китоблар натижасида муомала ҳаражатлари даражасининг нисбий ўзгариш миқдори (9,020-9,607) – 0,587 % ни ташкил қилади, яъни уни тежалиш даражаси жадвалнинг 2.2 бандидаги – 0,230 % эмас, - 0,587 % экан. Муомала ҳаражатларини таҳлил қилишда ҳамда режалаштиришда унга таъсир қилувчи омилларнинг таъсирини сон меъёрини ҳисоб-китоб қилиш зарур. Биз 12.3 параграфда муомала ҳаражатларига таъсир қилувчи омилларни мазмунини ёритганмиз. Уларни айримларини муомала ҳаражатлари суммаси ва даражасига таъсир қилиш миқдорини ҳисоб-китоб қилиш усулларини кўриб чиқамиз. Товар айланишининг умумий ҳажми ва унинг таркиби (ассортименти) Товар айланишининг умумий ҳажми ортиши билан одатда муомала ҳаражатлари даражасининг камайиши кузатилади, чунки товар айланиши пропорционал суръатда белмаса ҳам, тегишли миқдорда муомала ҳаражатларидан тезроқ суръатларда ортиб боради. Бунда муомала ҳаражатларини моддалари товар айланишга нисбатан ҳар хил даражада ўзгариб боради. Ушбу нуқтаи назардан муомала ҳаражатлари «Шартли ўзгарувчан» ва «Шартли-ўзгармас» гуруҳларига ажратилади. Товар айланиши ортиб бориши билан «Шартли-ўзгарувчан» (транспорт ҳаражатлари:иш ҳақи; банкнинг қисқа муддатли кредитлари фоизи каби) ҳаражатлар қандайдир (корреляцион боғлиқликда) миқдорда ортиб боради. Худди шундай шароитда «Шартли-ўзгармас» (ижара, жорий таъмирлаш, бинолар, иншоатлар, хоналар ва жиҳозларни сақлаш, амортизация, маъмурий бошқарув каби) ҳаражатлар суммаси одатда ўзгармайди ва уларни даражаси табиий қисқариб бориш тенденциясига эга белади. Лекин, амалда товар айланишини ўзгариши «шартли-ўзгарувчан» ҳаражатларнинг доимо ортиб боришига, «шартли ўзгармас» ҳаражатларни ҳар доим бир хил миқдорда туришига олиб келмаслиги мумкин. Айрим ҳолларда бошқа тенденциялар кузатилиши ҳам мумкин, шунинг учун ҳам ҳаражатларнинг тақсимланиши «шартли» деб юритилади. Ушбу ҳаражатларни айрим моддалари ва элементлари товар айланишига боғлиқ белмаган ҳолда, бошқа омиллар таъсири остида у ёки бу томонга ўзгариши мумкин. Шу сабабли таҳлил қилиш жараёнида ундай ҳолатлар рей берган белса, улар эътибордан четда қолмаслиги зарур. 21

www.arxiv.uz Товар айланишини муомала ҳаражатлари даражасига таъсир қилиш миқдорини ҳисоблаш усули 12.4.1-жадвалда келтирилган. Бизнинг мисолда ҳисобот йили даврида чакана товар айланишини +448,0 млн. сўмга ижобий ўзгариши, муомала ҳаражатларини (шартли ўзгарувчан ҳаражатлар даражасини қисқартириш орқали) умумий даражасини – 0,161% камайишига олиб келган деб ҳисоблаш мумкин. ҳар хил товарларни ишлаб чиқаришдан истеъмолчиларга силжитиш жараёни ҳар хил шароитда амалга оширилади ва тегишлича уларга сарфланган жонли ва жонсиз меҳнат миқдорини пулдаги ифодаси ҳар ҳар хил миқдорда шаклланади. Бунга товарлар ассортиментини физик-кимёвий хусусиятлари, уларни ташиш, сақлаш, ишлов бериш, саралаш, жойлаш ҳаражатлари, ушбу жараёнларда уларни йўқотилиши, тара ҳаражатлари, иш ҳақи учун ишлатиладиган расценкалар (товар ассортиментлари бўйича) ва бошқалар таъсир қилади. Ушбу омилни таъсир қилиш миқдорини ҳисоб-китоб қилиш учун товар гуруҳлари бўйича муомала ҳаражатларини миқдори (даражаси) маълум белиши керак. Бундай кўрсаткичлар назарий жиҳатдан мумкин белса ҳам амалиётда ҳисоб-китоб қилиш алақанча мушкул. Бундай таҳлил эксперт баҳолаш, монографик тадқиқотларда алоҳида товар гуруҳлари савдосига ихтисослашган, махсус савдо шаҳобчалари маълумотларини ишлатиш асосида етказилиши мумкин. Ушбу таҳлилни етказиш учун қуйидаги жадвалдан фойдаланиш мумкин. -жадвал Товар айланиш таркибини муомала ҳаражатлари даражасига таъсир қилиш миқдорини ҳисоб-китоби (суммаси млн. сўм) Т/р Товар гуруҳлари номи Товар айланиши суммаси ёки таркиби Товар гуруҳлари бўйича муомала ҳаражатлари даражаси, % Муомала ҳаражатлари суммаси ёки фоиз сони ў тган йил ҳисобот йили етган йил ҳисобот йили А Б 1 2 3 4 5 1. Озиқ-овқат товарлари Товар гуруҳлари келтирилади 2. Ноозоқ-овқатлар: Товар гуруҳлари келтирилади 3. Жами товарлар бўйича 9028,0 9976,0 Х 835,09 914,21 Изоҳ: Маълумотлар 12.4.1-жадвалдан олинган. 22

www.arxiv.uz Масалан, айтайлик ҳисоб-китоблар натижасида ҳисобот йилининг муомала ҳаражатлари товар айланишининг ҳақиқий таркибини инобатга олганда 914,21 млн. сўмни ташкил қилиш керак белган. Унинг даражаси % 164,9 0, 9976 100 21, 914   . Товар айланиш таркибини ўзгариши натижасида бошқа шароитлар бир хил деб ҳисобланганда муомала ҳаражатларини даражаси (9,164-9,250) – 0,086 пунктга камайишга олиб келиши мумкин белган. Ушбу омил натижасида муомала ҳаражатлари даражасини ўзгариш суръати      100 250,9 250,9 164,9 х 9,297 %ни ташкил қилади. Товар айланишининг умумий ҳажми бир томондан, сотилган товарлар миқдоридан (сонидан), иккинчи томондан истеъмол товарлари баҳосидан боғлиқ белади. Баҳо ортса товар айланиши ҳажми ортади, баҳо камайса тескари холл юз беради. Шу сабабли баҳо муомала ҳаражатларининг даражасига бевосита эмас, билвосита, товар айланиши орқали таъсир қилади. Муомала ҳаражатларига баҳони таъсирини ерганишда муомала ҳаражатлари моддаларини баҳодан боғлиқ белмаганлар ва боғлиқ белганларга ажратиш зарур белади. Муомала ҳаражатларини баҳодан боғлиқ белмаган турларига товар айланиши ҳажмига кам боғлиқ белган, яъни барча «шартли ўзгармас» ҳаражатлар ва улар қаторига транспорт, товарларни сақлаш, ишлов бериш, саралаш ва жойлаш (ўраш), тара ҳаражатлари киритилиши лозим. Чунки ушбу ҳаражатлар суммаси баҳо ўзгариши билан ўзгармай қолади, лекин уларни даражаси қисқаради. қолган ҳаражатлар даражаси баҳо ўзгаришига нисбатан тегишли даражада ўзгаради. Шундай қилиб муомала ҳаражатлари суммасини баҳодан боғлиқ белмаган қисми баҳони ўзгариши билан ўзгармай қолади ва бундай ҳаражатларнинг даражаси баҳони ўзгаришдан боғлиқ белади, яъни баҳо ортса бу ҳаражатлар даражаси камаяди, агар баҳолар камайса муомала ҳаражатларининг ушбу қисмининг даражаси ортади. Бу ҳаражатларни суммаси баҳога боғлиқ белмаса ҳам, уларнинг даражаси боғлиқ ҳисобланади. Ушбулардан келиб чиқиб, 12.4.1-жадвал маълумотлари асосида баҳони муомала ҳаражатлари даражасига таъсир қилиш миқдорини ҳисоб-китобини кўриб чиқамиз. Бу холда бизлар муомала ҳаражатларининг баҳодан боғлиқ белмаган моддалари суммасини жадвалда келтирилган «шартли-ўзгарувчан» ҳаражатлар суммасига шартли даражада тенг деб олдик. Баҳолар индекси 1,068 белган ҳолда товар айланишини ҳисобот йилдаги ҳақиқий суммаси солиштирма баҳоларда, яъни баҳо ўзгармади деб ҳисоблаган ҳолда 9976,0:1,068=9340,8 млн. сўм. Муомала ҳаражатларини баҳодан боғлиқ белмаган 23

www.arxiv.uz моддаларининг суммаси ҳақиқатда 559,12 млн. сўм деб олинди. Унинг ҳақиқий даражаси% 605,5 0, 9976 100 12, 559   . Ушбу кўрсаткич солиштирма баҳоларда % 986,5 8, 9340 100 12, 559   ёки 5,605  1,068=5,986%. Ушбу маълумотлардан қуйидагича хулоса қилиш мумкин. Агарда ҳисобот йилида истеъмол товарларига баҳолар 6,8 % ортмаганда муомала ҳаражатларини баҳодан боғлиқ белган моддаларини даражаси 5,605% эмас, балки 5,986%ни ташкил қилган белар эди. Шундай қилиб баҳони 6,8 % ортиши натижасида муомала ҳаражатларининг даражаси – 0,381 пунктга (5,605-5,986) камайган, уни ўзгариш суръати % 797,6 605,5 100 381,0     . Бу демак баҳони ҳар 1,0 % миқдорга ортиши, бошқа шароитларни ҳисобга олмаган ҳолда муомала ҳаражатлари даражаси %0,1 999,0 800,6 100 797,6       камайишига олиб келиши мумкинлигини билдиради. Бундай кўрсаткичлардан муомала ҳаражатларини қисқа ва узоқ муддатларга прогноз қилишда фойдаланиш мумкин. Муомала ҳаражатларига савдога хизмат кўрсатувчи бошқа тармоқлар ва соҳаларининг маҳсулоти (иши, хизмати)га баҳолар ва таърифларни ўзгариш бевосита, унинг тегишли моддаларини суммаси ва даражасига таъсир қилади. Уларнинг баҳолари ва таърифларини ўзгариши ҳаражатларни суммаси пропорционал равишда, даражасини тегишли миқдорда ўзгаришига олиб келади. Бундай тармоқлар ва соҳаларга транспорт, алоқа, коммунал хизматлари, электр, газ, ёқилғи тармоқларини киритиш мумкин. Уларни таъсир қилиш миқдорини техник-иқтисодий ҳисоб-китоблар ёки индекслар орқали аниқлаш мумкин. Масалан, ҳисобот йилидаги ҳаражатлар суммасини (тегишли модда ёки унинг элементлари бўйича) режалаштирилаётган баҳо ёки таърифнинг индексига кепайтириш. Муомала ҳаражатларига товар айрибошлаш тезлиги кўрсаткичини ўзгариши ҳам таъсир қилади. Товар айрибошлаш тезлиги муомала ҳаражатларининг «банк кредитлари бўйича фоизлар», «товарларни сақлаш, ишлов бериш, саралаш ва жойлаш (ўраш)», «ташиш, сақлаш ва сотиш даврида товарлар ва маҳсулотларнинг йўқотилиши» каби моддалари суммасини у ёки бу томонга ўзгаришига бевосита таъсир қилади ҳамда товар айланиш ҳажмининг орттириш ҳамда камайтириш сабабларидан бири сифатида билвосита муомала ҳаражатларини даражасига таъсир қилади. Масалан, товар айрибошлаш тезлиги 80 кунга режалаштирилган белса, ҳақиқатда у 76 кунга тенг белди десак, муомала ҳаражатларини банк кредитлари бўйича фоиз ҳаражатларининг даражаси 0,676 % миқдорда белгиланган белса, ушбу ҳаражатлар 24

www.arxiv.uz даражаси товар айрибошлаш тезлиги 76 кунни ташкил қилган ҳолда % 642,0 80 76 676,0   тенг белади, яъни товар айрибошлаш тезлиги 4 кунга қисқариши натижасида муомала ҳаражатлари 0,642-0,676=-0,034 пунктга камайган белади. Агар ҳақиқий товар айрибошлаш суммаси 9976,0 млн. сўмга тенг десак, унда муомала ҳаражатларини суммаси 4,3 392,3 100 ) 034,0 ( 9976     млн. сўмга камайган белади. Ушбу ҳисобларни товар айрибошлашни тезлигини ортиш натижасида банк кредитларига белган эҳтиёжини қисқарган миқдорини аниқлаш ва банк фоизлари орқали ҳам етказиш мумкин. Масалан, бизнинг мисолда бир кунлик товар айланиш 9976,0:360=27,711 мон. сўм. Товар заҳиралари товар айрибошлашни 4 кунга тезлашиши натижасида 27,711х4=110,844 млн. сўмга қисқаради. Товарлар қийматини телашда савдо шаҳобчасини (корхонасини) ў з маблағларини қатнашишини 30,0 % деб олсак, унда банк кредитларини суммаси 591, 77 100 70 844, 110   млн. сўмга камаяди. Банк кредитларини фоизи ертача 4,4 % белса, банк кредитлари фоизи бўйича тўлов 4,3 414,3 100 4,4 591, 77          млн. сўмга камаяди. Юқорида келтирилган ҳисоблар каби муомала ҳаражатларига таъсир қилиш даражасини ҳисоблаш имконияти бор. 12.3 параграфда келтирилган омиллар таъсири миқдорини тегишли усуллар орқали ҳисоб-китоб қилиш лозим белади. Бозор иқтисодиёти шароитида савдо корхоналари, шаҳобчалари ез рақобатчилари фаолиятини, жумладан муомала ҳаражатларини ҳолатини ерганиб бориши, уларни тажрибаларидан (М.: ҳаражатларни тежамли ишлатиш борасида) фойдаланиш мақсадида ез кўрсаткичларни рақобатчилар кўрсаткичлари билан солиштирган ҳолда таҳлил қилиши мақсадга мувофиқ белади. Муомала ҳаражатлари умумий ҳажми ва даражасини таҳлили даврида аниқланган тенденциялар, камчиликларга аниқлик киритиш мақсадида муомала ҳаражатлари моддалари ва уларни элементларини чуқур таҳлил қилиш зарур белади. Бундай таҳлил муомала ҳаражатларини моддалари ва уларни элементлари бўйича ҳаражатларни рационаллаштириш, уларни тежамли хашлаш йўлларини аниқлаш ва чора-тадбирлар ишлаб чиқишга имконият яратади. Муомала ҳаражатлари моддаларини ва уларни элементларини таҳлил қилишда биз юқорида келтирган (муомала ҳаражатларини умумий суммаси ва даражасини таҳлилида) усуллардан тегишлича фойдаланиш мумкин. Бундай таҳлил жараёнида 25

www.arxiv.uz муомала ҳаражатларини ҳар бир моддасига тегишли омиллар таъсирини алоҳида ҳисоб- китоб қилиш мақсадга мувофиқдир. 5. Муомала ҳаражатларини режалаштириш . Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодиётнинг ҳар бир хўжалик субъекти, мулк шаклидан, ташкилий-ҳуқуқий туридан қатъий назар, жумладан, савдо корхоналари ва шаҳобчалари ҳам ў з хўжалик фаоиляти кўрсаткичларини узоқ муддатга прогнозлаш ва жорий режалаштирилиши зарур. Акс ҳолда уларни инқирозга учраши эҳтимолдан узоқ белмайди. Муомала ҳаражатларини режалаштиришни асосий мақсади савдо корхоналари ва шаҳобчаларининг мақсадига («Х» - миқдорда даромад ёки фойда олиш ва «У» - даражадаги талабни қондириш) эришишни таъминлаш, савдо хизматини маданияти юқорилаштириш ва тежамкорлик асосида уни миқдорини иқтисодий асослаган ҳолда ҳисоб-китоб қилишдан иборатдир. Муомала ҳаражатларини режалаштириш жараёнини ташкиллаштириш асосида мантиқий фикр юритишни анализ ва сентиз усуллардан, яъни «Умумийликдан хусусийликка» ёки «хусусийликдан умумийликка» қараб иш юритиш мақсадга мувофиқдир. Муомала ҳаражатларини режалаштиришда ушбу усуллар, муомала ҳаражатларини олдин умумий суммаси ва даражасини аниқлаш, кейин моддаларини ҳисоб-китобига етиш ёки бу ҳолни тескариси, олдин муомала ҳаражатларини моддалари бўйича режани ишлаб чиқиш, кейинги босқичда, уларни суммалаштириш йўли билан, муомала ҳаражатларини умумий миқдорий кўрсаткичларини аниқлашни англатади. Муомала ҳаражатларини умумий суммасини ва моддаларини режалаштиришда тажрибавий статистик, техник-иқтисодий, индекс, эксперт баҳолаш, иқтисодий-математик (корреляция, регрессия) б у зарарлик нуқтасини аниқлаш, усуллардан эластиклик коэффициентидан, норма ва нормотивлардан фойдаланилади. Муомала ҳаражатларини режалаштириш умумий ҳажми ва даражасини аниқлашдан бошланса, бу ҳолда уни етган йиллар учун таҳлили натижалари, унга таъсир қилувчи омилларни режалаштириладиган даврларга ўзгаришини эксперт баҳолаш, айрим кўрсаткичларни индекслари, эластиклик коэффициентлари кабилардан фойдаланган тарзда ҳисоб-китоб қилинади. Иккинчи босқичда уни моддалари миқдори аниқланади. Муомала ҳаражатларини умумий ҳажмини режалаштиришда, фараз қилайлик уни етган йилларда товар айланиши таъсири остида «шартли-ўзгарувчан» моддаларни ўзгариши нисбатини ҳисобга олган ҳолда ҳисоб-китоб қилмоқчимиз. 26

www.arxiv.uz Агарда «шартли-ўзгарувчан» ҳаражатлар (МХш.х) товар айланишига нисбатан аниқ миқдорда ўзгариш тенденциясига эга белса, ушбу ҳаражатлар суммасини қуйидаги формула орқали ҳисоб-китоб қилиш мумкин.                       псу псу рсу ххш рхш ТА МХ ТА МХ МХ . . . . . 1 Бу ерда: ххш МХ . - муомала ҳаражатларини «шартли-ўзгарувчан» қисмини ҳисобот йилидаги миқдори, сўмда; рсу ТА .  - режалаштирилаётган йилга товар айланишини қешимча есиш суръати, %; псу МХ .  - етган йилларда «шартли-ўзгарувчан» муомала ҳаражатларини ертача қешимча ўзгариш суръати, %; псу ТА .  - етган йилларда товар айланишини қешимча ўзгариш суръати, %. Муомала ҳаражатларини «шартли-ўзгармас» (МХш.у) қисмини суммаси қуйидагича аниқланиши мумкин.   пуш ххш руш МХ МХ МХ . . . 1    Бу ерда: хуш руш МХ МХ . .; - тегишли «шартли-ўзгармас» ҳаражатларни режалаштирилган ва ҳисобот йилларига суммаси; пуш МХ .  - «шартли-ўзгарувчан» ҳаражатларни етган йиллар даврида қешимча есиш суръати. Муомала ҳаражатларини умумий суммаси тенг белади. руш рхш р МХ МХ МХ . .  ; Унинг даражаси р р мх ТА МХ У 100  Худди шундай муомала ҳаражатлари даражасини баҳолар ўзгаришига нисбатан ёки бошқа омилларни таъсирини эътиборга олган ҳолда ҳисоб-китоб қилиб, умумий оптимал вариантни аниқлаш мумкин. Бундай ҳисоботларни етказиш учун корроляцион анализ, экстрополяция, эластиклик коэффициентлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ белади. Муомала ҳаражатларини режалаштиришда дастлаб унинг моддалари миқдорини аниқлаш ва кейин умумий ҳажмини ҳисоблаш орқали реал, ҳақиқатга яқин натижага эришиш мумкин. Муомала ҳаражатларини айрим моддаларини режалаштириш усулларини кўриб чиқамиз. 27

www.arxiv.uz Ташкилотлар томонидан бажарилган ишлар ва хизматлар бўйича ҳаражатлар таркибида асосий еринни «темир йўл, сув, ҳаво, автомобил ва от-улов транспорти билан юкларни ташиш ҳаражатлари эгаллайди. Ушбу ҳаражатлар алоҳида транспорт турлари бўйича ҳисоб-китоб қилинади. Бу масалани ҳал қилишда транспорт турлари бўйича ташиладиган юклар миқдорини аниқлашдан бошлаш керак. Чакана савдо ва оммавий овқатланиш корхоналари ва шаҳобчалари одатда автомобил ва от-улов транспортлари ҳаражатларини қоплайди. Улгуржи савдо базаларига асосан темир йўл, сув, ҳаво транспортлари ҳаражатлари ва қисман автомобил транспорти ҳаражатлари теғри келади. Товарларни автомобил транспорти билан ташишда савдо ва оммавий овқатланиш корхоналари базалари, алоҳида магазинлар, овқатхоналар ез транспортидан ва четдан жалб қилинган транспорт корхоналари хизматидан фойдаланиши мумкин. Муомала ҳаражатлари моддалари таркибида «ўз транспорт ҳаражатлари» (иш ҳақи ҳаражатларидан ташқари, чунки бу ҳаражатлар иш ҳақи фондида ез аксини топади) моддаси алоҳида кўрсатилади. Шу сабабли транспорт ҳаражатларини юқорида келтирилган моддаси бўйича четдан жалб қилинган транспорт корхоналарини хизмати ҳаражатлар акс эттирилади. Ушбу ҳаражатларни ҳисоб-китоб қилиш учун дастлаб транспортни физик юк айланиши ( q ф ) ва транспорт юк айланиши ( q т ) аниқланади. Физик юк айланиши товарларни нетто ва брутто ҳажми бўйича ҳисобланади. Нетто юк ҳажми ( q н. i ) товар гуруҳлари бўйича режалаштирилган товар айланиш (ТА р i ) суммасини ушбу товарни 1 тоннасини ертача қийматига, сўмда (рiк Т . ) белиш билан аниқланади. Брутто юк ҳажми ( q б i ) нетто юк ҳажмига ( q н i ) тарани (одатда товар оғирлигига нисбатан фоиз ҳисобидан олинади) оғирлиги қешилади. Брутто юк ҳажми физик юк айланишига тенг белади. Транспорт юк айланиши физик юк ҳажмини ( q ф ) юкларни қайта ташиш коэффициентига (Кқ) (ушбу кўрсаткич етган йиллар маълумотлари асосида аниқланади) кепайтириш йўли билан ҳисобланади. Яъни у қуйидаги формула орқали ҳисобланиши мумкин. q т i = q ф i ∙ К қ Барча товар гуруҳлари бўйича бу кўрсаткич белади:           n i к n i фi тi К q q 1 1 28

www.arxiv.uz Транспорт юк айланиши аниқлангандан сенг, уни ез транспорти ва четдан жалб қилинган транспорт ташкилотлари орқали ташиш ҳиссаси аниқланади. Уларнинг ҳиссаси фоизга етган йиллар маълумотлари, режалаштирилган йилга тузилган шартномаларни ҳисобга олган ҳолда аниқланади ва ушбу кўрсаткични транспорт юк айланишига кепайтириб, юзга белиш орқали уларнинг миқдори (тоннада) ҳисоб-китоб қилинади ва юклар классларга ажратилади. Кейинги босқичда товар ишлаб чиқарувчилардан (агар улар савдо ва оммавий овқатланиш корхонаси ёки шаҳобчасига товарларни воситачиларсиз, езлари теғридан- теғри юборишса) ёки улгуржи савдо база ва омборларидан чакана савдо ва оммавий овқатланиш корхонаси ёки шаҳобчаларигача белган масофа ( S км)ни ертача миқдори (етган йиллар маълумотлари ва шартномалар асосида) ҳисобланади. Транспорт юк айланиши ( q т.км. i ) қуйидаги формула орқали ҳисобланади. q т.км. i = q т. i ∙ S км Юк айланишни умумий миқдори (т.км) тенг белади: кмП i П i тiiкмт Sqq          1 1.. Ушбу юк айланиши юкларни классларига тақсимланади ва уларни транспорт тарифларига кепайтириш орқали юк ташиш ҳаражатлари суммаси аниқланади . Юкларни юклаш ва тушуриш ҳаражатлари ушбу модда таркибига киради , агарда бу ишни штатдан ташқари ходимлар бажарса . Ҳаражатлар суммаси юкни транспорт юк айланиши  П i тiq 1 ва белгиланган расценкалар орқали ҳисобланади. Юқорида келтирилган усул орқали алоҳида савдо шаҳобчалари бўйича транспорт ҳаражатларини режалаштириш кеп меҳнат қилишни, вақтни талаб қилади. Бундан ташқари бу жараён иқтисодий-техник ҳисоблар нуқтаи назардан аллақанча мушкул иш. Шу сабабли оддийроқ тажрибавий-статистик усулдан фойдаланиш ҳам мумкин. Масалан: етган йиллар (камида 3 йил) маълумотлари асосида товарларни ташишда ҳар бир уларни келтирилиши неча сўмга (Р) тушушини аниқлаб, 1 тонна юкни ташиш қиймати ва режалаштирилган йилга мелжалланган товарларни келтириш ҳажмидан келиб чиққан ҳолда транспорт юк айланиши ( q i ) миқдорини аниқлаш керак белади. Транспорт юк айланиши, ишлатиладиган автотранспортни юк кетара олиш имконияти миқдори ( q i ат ) ва юк кетара олиш имкониятини ишлатиш коэффициентидан (К q i ат ) келиб чиқиб, автотранспорт орқали товарларни неча маротаба келтирилиши 29

www.arxiv.uz миқдорини ( Z ) ҳисоблаб олиш мумкин. Бундай ҳисобот қуйидагича амалга оширилиши мумкин Z = q т : q i ат : К q i ат Ушбу кўрсаткични бир маротаба юк ташиш учун кетган транспорт ҳаражатлари суммасига кепайтириш орқали четдан жалб қилинган автотранспорт учун тўлов ҳаражатларини ҳисоблаб олиш кеп қийинчилик туғдирмоқда. Бу ҳаражатлар суммаси (И хат ) қуйидагича аниқланади. И хат = Z ∙ Р Ушбу суммага юклаш ва тушуриш ҳаражатларини (агар бу ишни ёлланма ишчилар бажарса) қешиш керак белади. «Ташкилотлар томонидан бажарилган ишлар ва хизматлар» моддасида бошқа ташкилот хизмати учун тўловлар ҳам кўрсатилади. Уларга алоқа, ахборот-ҳисоблаш хизмати, ташқи идора қуриқлаш хизмати, аудитор ташкилотлар, реклама агентликлари, натурал ва юридик муассасалар ва бошқа хизматлар ҳам киради. Ушбу ҳаражатлар суммаси етган йиллар маълумотларини таҳлили натижасидан келиб чиққан ҳолда аниқланган уларни ҳажмини режалаштирилган йилга белгиланган тариф тўловлари миқдорига (ёки тарифларни ўзгариш индексларидан фойдаланган ҳолда) кепайтириш йўли билан аниқланади. Муомала ҳаражатларида энг катта ҳиссага эга белган модда – бу «Иш ҳақи ҳаражатлари»дир. Ушбу моддани режалаштириш масаласи 11,5 параграфда батафсил ёритилган. «Ижтимоий суғурта ҳаражатлари» белгиланган нормалардан келиб чиққан ҳолда аниқланади. «Савдо эҳтиёжида фойдаланиш учун, ижара ҳаражатлари ва бинолар, иншоатларни таъмирлаш, хоналар ва жиҳозларни сақлаш» ҳаражатлари ижарага олинган бинолар ва бошқа ишлаб чиқариш воситаларини сони, тури ва бошқа жиҳатларидан келиб чиққан ижара ақи миқдоридан (шартномалар асосида) келиб чиққан ҳолда ҳисобланади. қолган ҳаражатлар иншоатларни таъмирлаш ишлар сметасидан, хоналар ва жиҳозларни сақлаш нормаларидан келиб чиққан ҳолда аниқланади. «Асосий воситалар амортизацияси». Ушбу ҳаражатлар хусусий асосий фондларнинг бошланғич қиймати (баланс қиймати) ва уларнинг турлари бўйича белгиланган амортизация нормалари асосида ҳисоб-китоб қилинади. «Ёқилғи, газ ва электроэнергия ҳаражатлари» ушбу ҳаражатларни суммаси ёқилғи, газ ва электроэнергия истеъмол қиладиган асосий воситаларни тегишли елчов 30

www.arxiv.uz бирликлари (Масалан, бинони кубатураси, транспорт воситаларини ҳар 100 км ёқилғи ишлатиш нормаси ва бошқалар) бўйича сони, ҳажми, улар учун белгиланган ҳаражатлар нормаларидан ва тарифлардан келиб чиққан ҳолда аниқланади. «Товарларни сақлаш, ишлов бериш, саралаш ва жойлаш (ўраш) ҳаражатлари» ў тган йиллар таҳлили натижалари, режалаштирилган йилга ушбу ҳаражатларни талаб қиладиган товар гуруҳлари бўйича товар айланмаси ҳажми ва тегишли норма ва нормотивлар асосида ҳисоб-китоб қилинади. «Савдо рекламаси ҳаражатлари» маркетинг белимини иш режаларидан ва реклама учун ҳаражатлар сметасидан келиб чиққан ҳолда ва етган йиллардаги ушбу ҳаражатларни ўзгариш тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда аниқланади. «Ташиш, сақлаш ва сотиш даврида товарлар ва маҳсулотларнинг йўқотилиши» бўйича ҳаражатлар тегишли товар гуруҳлари бўйича товар айланиши режаси (сотиб олиш баҳоларида) ва бел г и л анган нормалар асосида ҳисобланади. Муомала ҳаражатларини қолган моддалари ҳам тегишлича норма ва нормотивларни қўллаган ҳолда техник-иқтисодий ҳисоб-китоблар асосида аниқланади. 31

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги Қонун. 1990 йил 31 октябр Ўзбекистон Олий Советининг Вед о мостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги Қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5-сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида Қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси Қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн Қонуни . Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл Қонуни . Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. «Хусусий корхоналар тўғрисида» Қонуни. 2003 й. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаш ахборотномаси 2004 йил 3-сон. 9. Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 1-сон. 10. Махсулот белгилари ва хизмат кўрсатиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил, 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 6-сон. 32

Похожие

Ишлаб чиқариш ҳаражатлари, давр ҳаражатлари, тайёр маҳсулот ва уни сотиш ҳисоби аудити

Савдо корхонаси муомала харажатлари

Савдо корхоналари муомала ҳаражатларини бошқариш.

Муомала харажатларининг иқтисодий моҳияти ва пайдо бўлиши

Савдо корхоналарида фойдани бошқариш.