Mulk shakllari - Экономика - Рефераты

Mulk shakllari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Mulk shakllarining bozorga ta`siri 2. Davlat mulki 3. Хususiy mulk

www.arxiv.uz Mulk shakllarining bozorga ta`siri Har qanday iqtisodiy tizimda bo`lganidek, bozor iqtisodiyotida ham mulk muammosi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi va harakatdagi mavjud mulk shakllarining bozor talabiga, uning xususiyatlariga mos kelishi talab etiladi. Yuqorida qayd qilganimizdek, erkin iqtisodiy taraqqiyot, xo`jalik xillarining turliligi, iqtisodiy tashabbuskorlik, raqobat holati bozorning mo-hiyatini belgilovchi asoslardir. Bular avvalo mavjud mulk shakllariga bog`liq bo`lib, ularning ifodasini tashkil etgan xolda asosan mulk mohiyatidan kelib chiqadi. Iqtisodiy tizimlar mulk shakllarining aksi bo`lga-nidek, bozor munosabatlari ham o`zlariga xos va mos mulk shakllarini talab etadi. Tarixda turli mulkchilik va yakka mulkchilik davrla ri mavjud bo`lgan. Jamiyat turli xil mulkchilik asosla rida rivojlanib kelgan. XX asrga kelib yakka mulkchilik tizimi ham barpo bo`ldi. Bozor munosabatlari, bozor iqtisodiyotining mulk shakllariga bog`liqligi ijtimoiy mulkchilik sharoitida, ayniqsa juda ayon bo`ldi. Хo`jaliklarning turliligi, darajalarining har xilligi kurashga da`vat etadi, ya`ni raqobatga olib keladi. Ijtimoiy mulk esa, aksincha, tenglik, bir xillik xu susiyatini yaratadi. Bundan tashqari u xo`jalik yuritishda markazlashuvga olib kelib, mustaqil harakat qilish, tashabbus ko`rsatish imkonlarini yo`q qiladiki, bunday sharoit bozor taraqqiyotini inkor etadi. Eng muhim narsa shuki, ijtimoiy mulk bir xilli k bo`lsa, xususiylik turlilikdan iboratdir. Mulk moddiy va boshqa boyliklardan foydalanish sharoitlari, munosabatlari, egalik qilish, o`zlashtirish mazmunini o`z ichiga oladi. Mulkka egalik esa ko`proq boylikka ega bo`lish va u bilan boshqa barcha sharoitlarni qo`lga kiritishdir. Shunga ko`ra u iqtisodiyot asosidir. Iqtisodiy faoliyatda mulkning hal qiluvchi ahamiyat kasb etishi unga egalik darajasini kuchayti rish va boyliklarga nisbatan erkin munosabatda bo`lishga erishishda ifodalanadi. Ma`lumki, ishlab chiqarish sharoiti, taqsimot va iste`mol holati, miqdori va darajasi albatta mulk munosabatlariga bog`liq va u bilan belgilanadi. Undan foydalanish, unga egalik

www.arxiv.uz qilishda umumiylik va xususiylik mavjuddir, boshqacha qilib aytganda, uning qatnashchilari tenglik, tengsizlik va itoatkorlik hola tida bo`lishi mumkin. Bunda albatta mulkiy munosabatlar bir xilda bo`lmay, balki turli xilda va turli ta`sirda bo`ladi. Mulkka egaliqdagi umumiylik amalda tenglikni yuzaga keltirmaydi. Chunki, uning harakati kimdir tomonidan boshqarilishi kerak, u vakil, belgilangan shaxs, yoki tashkilot bo`lishi mumkin. Bunday sharoitda barchaning manfaatlari bir xilda e`tiborga olinishi mumkin emas, chunki, kimki mulkka yaqin u uni boshqarish huquqlariga ega bo`lsa, u manfaatdorlikdagi bir xillikka to`la rioya eta olmaydi va u o`zi, o`ziga yaqinlarning manfaatiga ko`proq e`tibor beradiki, bu boshqalarning manfaati hisobiga amalga oshadi. Shu bilan birga umumiylikda xaqiqiy mulk egaligi ta`min-lanmaydi, asosan egasizlik ustunlik qiladi. Shuning uchun ham yirik iqtisodchilarning ijtimoiy mulkda egasizlik xususiyati mavjud, deb ta`kidlashida haqiqat bor. Shuning uchun ham mulqdagi umumiylikning samaradorlik darajasi, ayrim voqelikdan tashqari, yuqori bo`la olmaydi. Bu esa ijtimoiy mulkning istiqbolini belgilaydiki, bunga asoslangan tizim uzoq umr ko`rishi, yuqori taraqqiyotni ta`minlashi mumkin emas. Bundan tashqari mulkdagi umumiylik bozor sharo itlarini inkor etadi. Mulkdagi xususiylikning ijobiy tomonlari ko`p, u ijtimoiylikka nisbatan bir qancha ustunliklarga ega. U, avvalo, umumiylikning teskarisi bo`lgan turlilik, xilma-xillik, tengsizlik sharoitlari bilan borliqdir. Bunda egalik darajasi yuqori bo`lib, javobgarlik hissiyoti kuchli bo`ladi. Eng muhimi shaxsiy manfaatdorlik to`la yoki to`laroq ifodalanadi. Mulqdan foydalanishning shaxsga bevosita bog`liqlik darajasi yuqori bo`ladi. Mulk xususiyligi yuritishdagi turlilik, xil ma-xillik va erkinlik sharoitlarini yaratish tufayli bo zor munosabatlariga mos keladigan raqobatga asos soladi. Bozor munosabati bilan mulk muammosi, uning harakatdagi shakllariga e`tibor berar ekanmiz, uning bozor iqtisodiyoti rivojida o`rni, ahamiyati, bozor uchun uning ma`qul va zarur ko`rinishlari, bozor iqtisodi rivoji maqsadida mulk munosabatlarining taraqqiyotiga e`tibor berish zarur.

www.arxiv.uz Mulkchilik n ing turi va shakllari mavjud. Mulk turi ijtimoiy iqtisodiy tuzumlarga nisbatan belgilanib, asosan bularga xos mulkiy munosabatlarni ifodalaydi. Bunda mavjud mulk shakllari avvalo ekspluatatsiya yoki noekspluatatsiya tuzumlarining asosi bo`lib hisoblana di. Ma`lumki, tarixan yashab o`tilgan tuzumlar ekspluatatsiya bilan bog`liq bo`lib, ularni quldorlik, feodal va kapitalizm tuzumlari deb farqlar edik. Ekspluatatsiyaning mazmuni ishlab chiqarishni tashkil etish uchun zarur boyliklar ma`lum sinf, guruhlar qo`lida bo`lib qolganlarning ular uchungina mehnat qilishi bilan belgilanadi. Mehnat qilgan mahsulot taqsimoti da ishtirok etmay, kam daromad olgan va mulk egalari esa mehnatsiz ham ko`p daromad olgan. O`z mehnati bilan daromad oluvchi mulkdorlar ham bo`lganu, lekin ular asosiy guruhlar qatoriga kirmagan. Jamiyat taraqqiyotida, avval, iqtisodiy rivojlanish natijasida aralash iqtisodiyot yuzaga kelib, ko`pchilik ning mulk egasi bo`la olishi sharoiti paydo bo`ladi. Yuqori darajada ishlab chiqarish, iqtisodiy o`sish ko`pchilikning mulkka hissador bo`lishi, moddiy resurslar ishlab chiqarilgan mahsulotlarni o`zlashtirishda qatnashuvi mumkin bo`ladi. Umuman, iqtisodiy taraqqi yotda barchaning manfaatdorligi yuzaga keladiki, bu yan gicha mulkiy munosabatlar mazmuniga xos mulk turini ya ratadi. Mulkchilik yakka hukmronlikdan turlilik tomon rivojlanadiki, bu shakllari taraqqiyotini ko`rsatadi Mulk to`g`risida yuqorida aytib o`tilgan fikr lar uning shakllarida o`z ifodasini topadi va o`z ta`si rini mavjud harakatdagi mulk shakllari tufayli namoyon eta di. YAkkamulkchilik to`la ijtimoiy mulk shaklidan iborat bo`lsa, mulk shakllarining turliligi asosan davlat mulki, shaxsiy mulk, shuningdek, jamoa, qo`shma, kooperativ mulklari kabilardan iboratdir. Mulkdan foydalanishda yana qo`shimcha shakllar ham yuzaga keladi. Bular qatoriga ijara, pudrat, sheriklik, fermerlik (dehqonchilik) kabilarni qo`shish mumkin. Mulk shakllari mulkni o`zlashtirishdagi qo`rinish lar, mulkning amaliy ifodasi bo`lib, uning mazmunini bildiradi. Mulk shakllari Davlat mulki Birlashma mulk xususiy mulk Uyushma mulk +ыshma mulkIjtimoiy tashkilot mulki Korporativ mulk Kooperativ mulk Maщalla mulki Хal= korxonalari mulkiAktsioner mulk Jamoa mulki Diniy tashkilotlar mulki Oila mulki

www.arxiv.uz 4-tarx. Bozor iqtisodiyotidagi mulk shakllari Aytganimizdek, bozor iqtisodiyoti turli mulk shakl-larini taqozo etadi. Yuqorida keltirilgan tarxda mavjud mulk shakllari bog`liqligi ko`rsatilgan. Asosan davlat, xususiy va birlash ma mulklarni mulk turlari desak, turlar shakllarga, shakl lar esa o`z navbatida, yana o`z ichida mulk subshakllariga bo`linib ketadi. Mulk shakllarining turliligi, yangilari ning paydo bo`lishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyoti natija sidir. Biron bir mulk shakli mavjud ekan, demak u sama rali harakatda bo`ladi. Mulk turlari nisbatini xo`jalik sub`ektlari tuzu mi bo`yicha olsak, O`zbekistonda bu 2002 yilning 1 yanva riga qadar quyidagicha edi: 1. Davlat korxonalari 2. Хususiy korxonalar 3. Birlashma korxonalar Davlat mulki Har bir davlat o`z mulkini tashkil etadi. Bu asosan xo`jalik, avvalo, ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`ladi. Keyingi vaqtlarda buning hajmi sezilarli darajada bo`lib, umumiy mulk miqyosida nisbati Frantsiyada deyarli uchdan bir qismga, Angliyada 20— 21 foizga, AQShda 13—14 foizga tengdir. Bular asosan barcha tarmoqlarga oid va xalq xo`jaligi infrastrukturalari sohasidadir. Lekin kapitalistik deb atalayotgan davlat mulklari qaysi shaklda bo`lishiga qaramay, asosan xususiy xarakterda va bozor qoidalari asosida fao liyat ko`rsatadi. Shunga ko`ra u bozor munosabatlarini rivojlantirish, raqobatga sharoit yaratish uchun xizmat qiladi. Lekin davlat mulkining boshqa bir turi mavjud bo`lib, u o`z hajmi va harakat mazmuni nuqtai nazaridan farklanadi. Bu sobiq sho`rolar mamla katlarida yuzaga kelgan davlat mulkidir. Bu xil mulk shak- li ijtimoiy mulk bo`lib, o`ta darajada umumlashgan va markazlashgan mulkdir. Sobiq sho`ro imperiyasida bunday mulk avvalo ishlab chiqarish vositalari milliylashtirilib, ularni hech qanday to`lovsiz

www.arxiv.uz davlat ixtiyoriga olish hisobiga paydo bo`la boshladi. Bunda, birinchi navbatda, erga bo`lgan xususiy mulkka barham berildi va u davlat mulkiga aylantirildi. Mayda mulk va bunga asoslangan ishlab chiqarish vaqtincha xususiyligicha saqlanib, 30-yillarga kelib, ular ham umumlashtirildi va artel shaklidagi kooperativlarga birlashtirildi. Qishloq xo`jaligida kolxozlar tuzildi, shaharlarda hunarmandchilik artellari yuzaga keldi. Nomiga bu jarayon ixtiyoriylik asosida tashkil topdiyu, amalda majburiy usulda yuzaga keldi. Shu bilan mamlakatda xususiy mulk yo`q qilinib, umuman xususiy manfaat ham inkor etilib, ijtimoiylikka asos solindi. Birlashmalar, ya`ni korxona va tashkilotlar uyushmasi mulki mavjud bo`lib, bular asosan davlat mulki asosida bo`lganligi tufayli, buni davlat mulkiga bog`lab ko`rsatmoqchimiz. Chunki, bu umuman birlashma mazmunida bo`lib, xususiy mulk ishtirokida ham bo`lishi mumkinligi va xususiylik munosabatlariga moyillik bo`lishiga qaramay davlatchilik ustunlik qiladi va asos bo`lib hisoblanadi. Bunday mulk ham boshqalarga o`xshagan xalq xo`jaligining bar-cha tarmoq va sohalarida yuzaga keladi. Uyushma mulki esa ishtirokchilar mulkidan ajratilgan qisminigina tashkil etib, umumiy manfaat uchungina ishlatiladi. Bu ayniqsa, o`tish davriga juda xarakterli bo`lib, O`zbekistonda ham ko`p qo`llanilmoqda. Хususiy mulk Eng qadimgi va keng tarqalgan mulk xususiy shakldagi mulk bo`lib, u asosan ayrim shaxslar bilan bog`liqdir. Хususiy mulkning asosiy xususiyati shuki, mulk bir kishining ixtiyorida bo`ladi va mulkka nisbatan to`la mustaqil ish tutish imkoniyati tug`iladi. Хususiy mulkning chegarasi uning egasidagi imkoniyat va qobiliyatga bog`liq. Bozor iqtisodiyoti rivojida bu tur alohida o`rin egallaydi. Хususiy mulk bir shakldagi mulk, lekin har bir xususiy mulk o`ziga xos alohida mulk bo`lganligi tufayli, ular mustaqil mulklar, ya`ni juda ko`p miqdordagi, ming-minglab sonli mulklardir. Ularning har biri bozorning alohida ishtirokchisi va raqobat kurashining

www.arxiv.uz qatnashchisidir. Bundan xususiy mulk raqobatni kengaytiruvchi, kuchaytiruvchi mulk shakli ekanligi yana bir bor oydin lashadi. Shunga ko`ra xususiy mulk bozor sharoitiga juda tez moslashadigan, xaridor talabini tez e`tiborga olib ish tutish va faoliyat ko`rsatish uchun eng qulay sharoitga ega bo`lgan mulk shaklidir. Bunday xususiyat bozor iqtiso-diyotida xususiy mulkning ahamiyatini kuchaytiradi va etakchilik rolini belgilab beradi. Demak, bozor rivoji uchun birinchi navbatda, xususiy mulk keng quloch yozmog`i, iqtisodiyotda asosiy o`rinni egallamog`i talab etiladi. Zero, xususiy mulk taraqqiyotisiz bozor iqti sodiyotini tasavvur etib bo`lmaydi. Хususiy mulk asosiy o`rinni egallamaguncha va davlat mulki ustunligi yo`q qilinmaguncha iqtisodiy taraqqiyotning ob`ektivligiga nisbatan sun`iylikning ustunligi sha roiti mavjud bo`laveradi. Хususiy mulk turlicha: kichik, o`rta, katta va juda katta hajmlarda bo`ladi va xuddi shunday xo`jaliklarni ifoda laydi. Albatta ular to`xtovsiz ravishda kattalashish va ken gayish xususiyatiga ega. Shunga ko`ra xususiy mulk, ayrim shaxslar mulki bo`lishiga qaramay, juda katta hajmda million, milliard dollar miqdorida bo`lishi mumkinki, u juda yirik korxonalarni ham o`z ichiga oladi. Хususiy mulk O`zbekistonda juda tezlik bilan shakllanmoqda. Uning his sasi xo`jalik sub`ektlari ichida 2003 yil boshida 44,1 fo izni tashkil etdi. Bu 1996 yilning boshiga nisbatan 9,4 foiz ko`pdir. Хususiy mulk ikki, ya`ni individual va korporativ shaklda bo`ladi. Individual mulk sharoitida boylik alo hidalik asosida o`zlashtiriladi. Bunda mulk egasi mulki- dan foydalanishda ijaraga berish yoki biron guruhga qushi-lib ish tutishda to`la mustaqillikka ega bo`ladi. Oila mulki ham individual xususiy mulkdan ajrab chiqib, alohidalashadi. Korporativ mulk shakli hissadorlikka asoslanadi, ya`ni bunda birgalikda ish ko`rish uchun guruhlarga qo`shi . Bunda, albatta mulkdor boylikni yakka o`zlashtirish huquqiga ega bo`ladiyu, lekin bu ma` lum guruhlarga birlashuv sharoitida yuz beradi. Korpo rativ xususiy mulkning tub mazmuni individual mab lag`larni birlashtirish tufayli paydo bo`luvchi jamiyat larning korporativ

www.arxiv.uz mulkidan iboratdir. Korporativ xususiy mulk xo`jalik yuritish zaruriyatidan kelib chi qib, katta mablag`lar ishlatish va kapitallarni birlashtirish orqali yuzaga keladi. Shu bilan birga mayda xususiy mulk mas`uliyati o`rniga korporativ mas`uliyat paydo bo`ladi. Korporativ xususiy mulk monopolistik mulkni ham yuzaga keltiradi. Bular korporativ mazmundagi yirik xususiy mulk birlashmalaridan iborat va ular juda katta hajmdagi boylikdir. Bu boylik esa ozchilik ixtiyorida bo`ladi. Tub xususiy mulkdan keyin mikdor jihatdan ko`p shaklli mulk turi xisoblangan birlashma mulki turadi. Birlashma mulkning korporativlik mazmuni bo`lsa ham u bir necha mustaqil mulk shakllaridan, ya`ni aktsio-nerlik, jamoa, kooperativ, qo`shma tashkilotlar mulki kabilardan iborat bo`ladi. Shu bilan birga korporativ xususiy mulkdan farqli o`laroq bunda davlat va chet mamlakatlar mulklari ham ishtirok etadi. Bundagi ko`p tarq algan bu mulk shakli avvalo jamoa mulkidir. Bu mayda xususiy mulkchilarning birlashmasi sifatida yuzaga ke lib, bir qancha ustunliklarga ega. Bundagi muhim tomon asosan sarmoyalarni kuchaytirish imkoniga ega bo`lish, mul kchilarning monopollik harakatiga bardosh bera olish imkonini yaratishdir. Bu xil jamoa mulki turli tar moqlarda harakatda bo`ladi, ya`ni bu mulkchilik ishlab chiqarish, muomala sohalari, infrastrukturalarda faol qatnashishi mumkin. Jamoa mulki, ayniqsa bevosita iste`mol buyumlari ishlab chiqarish va iste`mol qilish tarmoqlarida katta o`rin egallaydi. Oziq-ovqat, kiyim-kechak, ta`minlash, qurilish kabilarda uning ta`siri juda katga. Rivojlangan mamlakatlar ayniqsa, YAponiyada bevosita iste`mol va umuman, inson hayoti sharoitida bu mulk shaklining o`rni katta. U erda minglab jamoa korxonalari faoliyat ko`rsat moqda. Bizning sharoitimizda asosan qishloq xo`jaligida bu mulk shakli keng quloch yoygan. Bular asosan jamoa, guruh mulki asosida harakatdagi xo`jaliklardir. Bundan tashqari savdoda, qishloq xo`jalik mahsulotlarini xarid qilish va qayta ishlashda ham bu xil mulk keng tarqal gan bo`lib, bular matlubot jamiyatlari, xarid- savdo bir- lashmalaridir.

www.arxiv.uz Jamoa mulki mayda mulkchilar faoliyatida ahamiyatli-dir. Chunki alohida holda mayda mulk samara keltirishi u yokda tursin, hatto raqobatga bardosh bera olmasligi va ar zigulik ish ko`ra olmasligi mumkin, mayda mulkdorlar esa o`zaro birlashib, kattaroq hajmda tijorat ishlarini amalga oshirish imkonini tug`diradi. Shuning uchun ham xaqiqiy demokratik asosda yuzaga kelgan jamoa mulki va bu asosda gi xo`jalik juda ahamiyatlidir. Har bir bunday birlashma ma`lum darajada erkin harakatni chegaralashi sababli bir-lashuv faqat ixtiyoriylikni talab etadi. Shuni e`tirof etish zarurki, jamoa mulkiga davlatchilikni singdirish faqat zarar keltiradi: jamoa mulkidan kutilgan samara bo`lmaydi. Jamoa mulkining qo`llanilishidagi yana bir xususiyat shundan iboratki, boylikning o`zlashtirilishi uchun ish fa oliyatida birgalikda qatnashish talab etiladi. Chunki, jamoa mulki mehnatsiz o`zlashtirishni inkor etadi va kor-porativ xususiy mulkdan farqlanib, ham mulkka, ham mehnatga hissa qo`shishi zarur hisoblanadi. Bu asosda tashkil etilgan xo`jalikdagi asosiy ish kuchi shu mulk egalarining o`zidir. Shu bilan birga zaruriyat talabi bilan yollanma mehnat jalb etilishi hollari ham mavjud bo`ladi. Mayda mulk bo- zorda ta`sirli kuchga ega bo`la olmasa, uning birlashuvi natijasida yuzaga keladigan jamoa mulki katta o`rin egal laydi va bozor iqtisodiyotining muhim ishtirokchisiga ay-lanadi, uning rivojida faol qatnashish imkonini tug`di radi. Kooperativ mulki jamoa mulkining ko`p uchraydigan shaklidir. Kooperativ xillari ko`p, ular shu xil mulkka asoslangan va keng tarqalgan korxonalardir. Koopera tivlarga birlashganlarning mulki umumiy va daromadi asosan sarf etilgan mehnat bilan belgilanadi. Bu guruh asosidagi birlashma bo`lib, hissadorlik mazmunida tashkil topadi. Kooperativlarda qo`shilgan mulk bilan bir qatorda shaxsiy qatnashuv hal qiluvchi rol o`ynaydi. Har bir kooperativ bozorda mustaqil ishtirokchi sifatida faoliyat ko`rsata oladi. O`zbekiston sharoitida mahalla mulki ham rivojlanib, uning ahamiyati o`sib bormoqtsa. Mulkchilik shakllarining yana bir ahamiyatlisi bu - qo`shma mulkdir. O`z nomi bilan bu — mulklarning bir-biriga qo`shilishi tufayli yuzaga keladi. Ikki

www.arxiv.uz usulda barpo bo`lishi mumkin bo`lgan bu xil mulk mamlakat ning ichki va tashqi imkoniyatlariga borliqdir. Chunki qo`shma mulk ichki yirik mulklarning bir-birlari bilan qo`shilib ish ko`rishga asoslanadi, shu bilan birga mamlakatlararo qo`shilish tufayli ham shakllanadi. Shuning uchun ham boshqa xil mulk shakllaridan farqli o`laroq, bu mulk xalqaro ahamiyat kasb etadi. Avvalo, mamlakat ichida turli mulklarning qo`shilishi orqali paydo bo`lib, bunda davlat asosiy rolni o`ynaydi. Aytaylik, davlat mulkiga xususiy va jamoa mulklarini tortish tufayli xo`jaliklar tashkil etish yoki ayrim xo`jalik faoliyati turi bo`yicha qo`shilib ish ko`rish mumkin va bunda turli mulk sarmoyalari jalb etilgan bo`ladi. Bun day sharoitda faoliyat imkoniyatlari kengayadi, samara- dorlik darajasi ortadi. Ayniqsa, bunday mulk shakli ishlab chiqarishni kengaytirish, investitsiya sohasi, yangi tarmoklar yaratishda juda ahamiyatlidir. Ma`lumki, bozor munosabatlariga o`tishda chet sarmoya larni jalb etish alohida ahamiyat kasb etadi. Mulk nuqtai nazaridan olsak, bu chet kapitalini jalb etgan holda qo`shma mulkni avj oldirishdir. Mamlakatimizda, ayniqsa Turkiya, Koreya Respublikasi va Germaniya Federativ Respublikasi, AQSh kapitallari ishtirokida qo`shma mulklar ko`paymoqtsa. 2002 yilga ke lib chet investitsiyasi bilan ish ko`rayotgan korxonalar soni 3061 ga etdi va shulardan 985 tasi shakllanish dara jasidadir. 2001 yilning o`zida bunday qo`shma korxonalarda ishlab chiqarish 6,7 marta o`sdi va mahsulot 41,6 mlrd so`mga etdi. Qisqa vaqt ichida barpo etilgan bunday korxonalar miqdorining shunday darajaga etishi katta muvaffaqiyatdir, albatta. Lekin bu jarayon yana ham tez lashishi zarur. Chetki kapital asosidagi qo`shma korxonalarning ahamiyati investitsiyani kuchaytirish, milliy iqtisodiyotni bo zor munosabatlari asosida shakllantirishda ortib boradi. Katta mablag`lar talab etiladigan sharoitda qo`shma mulk orqali chet kapitalini jalb etish zaruriyatdir . Zero, yuqorida aytganimizdek, respublikamiz oldida xalq xo`jaligi tizimini tubdan o`zgartirish, yangi tarmoqlar yaratish, zamonaviy texnologiyani o`zlashtirish kabi yirik iqtisodiy va zifalar turibdiki, ular nihoyatda katta sarmoyalarni talab etadi, q o`shma mulk esa bu muammoni echishda katta rol o`ynashi turgan gap.

www.arxiv.uz Qo`shma mulk tufayli jalb etilgan chet kapitali yangi texnologiyani olib kirmokda. Chunonchi, Koreya Respublikasi, Germaniya Federativ hukumati kapitallari asosida yuzaga kelgan qo`shma korxonalar respublikamiz uchun yangi zamonaviy avtomobil sanoatini yuzaga keltirish imkonini bermoqda. Хomashyoviylik yo`nalishini bartaraf etib, paxtadan kiyim-kechak tay yorlashgacha bo`lgan texnologik ishlab chiqarishni yaratishda Turkiya, Koreya Respublikasi kabilar bilan yuzaga kelayot- gan qo`shma mulk juda ahamiyatlidir. Bunday jarayonlar kun dan-kunga rivojlanib, turli mamlakatlar ishtirokida qo`shma mulkni kengaytirish yanada avj olmokda. Bundan ko`zlangan asosiy maqsad qo`shma mulkning shakllanish jarayoniga chetdan yirik kapitallarni jalb etish, uni miqdori va hajmini kengaytirish yo`li bilan yangi tarmoqpar barpo etish, zamonaviy texnologiyani qo`llash kabi hajmli sarmoyalarga bog`liq masalalarni muvaffaqiyatli bajarish ni tezlashtirishdir. Keyingi vaqtlarda tashkilotlar mulkining mavqei ham oshmoqtsa. Chunki, ularning xo`jalik — tijorat faoliyatlarining o`sishi mulkni badal puli chegarasidan allaqachon chiqarib yubordi. Bular turli partiyalar, kasaba va yosh lar uyushmalari, turli fondlar kabilarning mulklari dir. Diniy tashkilotlarning ham mulklari mavjud. Bu faqat diniy bino va inshoatlar bilan cheklanmay, balki xo`jalik faoliyati imkon tug`dirgan jamg`armalar, turli marosimlardan tushadigan mablag`lar hisobiga or tib boradi. Ular oddiy xo`jalik faoliyati bilan birga katta qurilish ishlari va boshqa kapital xarajatlarni bajarib boradilar. Bu mulk faqat diniy yo`lda qo`llaniladi va ishlatiladi. Hissadorlik mulk bu turkumdagi eng salmog`li va ta`sirli shakl bo`lib, keng tarqalgandir. Bu ham aslida birlashgan mulk bo`lib, aktsiya chiqarishga asoslangandir. Bu aktsiyalar erkin harakatda bo`ladi, qimmatbaho qog`ozlar qatorida savdoda ishtirok etadi va sotiladi, sotib olinadi. Aktsiyaga ega bo`lganlar shu asosdagi mulkning qatnashchilari hisoblanadilar. Korxonalarning faoliyatida ishtirok etish huquqiga ega bo`ladilar. Aktsiyalar uchun korxonalar faoliyatlari natijasiga qarab daromad oladilar. Bu mulkda ishtirok etish ixtiyoriydir. Chunki, istagan vaqtda aktsiyani sotib olish yoki sotib yubo rish mumkin.

www.arxiv.uz Umuman, bozor iqtisodiyotining rivojlanishida bu xil mulkning ta`siri katta. Chunki, hissadorlik jamiyatla ri juda yirik bo`lib, ular juda katta hajmdagi mulkni birlashtiradilar. Shu bilan birga aktsioner mulkda dav latlarning ishtiroki katta bo`lishi mumkin. Aytaylik, hozirgi bozorga o`tish davrida O`zbekistonda asosiy sanoat korxonalari aktsionerlashganiga qaramay, ulardagi mulkning asosiy qismi davlat mulkidan tarkib topgan. Sanoat, savdo, transport va qurilishda paydo bo`lgan yirik hissadorlik korxonalar mulklarida davlat qismi yuqoridir. Bundan tashqari hissadorlik mulk boshqa mamlakatlar mulklari ishtirokida yuzaga kelishi mumkin. Jahonda xalqaro hissadorlik jamiyatlari ko`p. Masalan, transmil liy kontsernlar xuddi shunday mulkni tashkil etadi lar. Хalq korxona mulki. Bu shakldagi mulk hissador mulkdan kelib chiqadi. Chunki aktsiyalar egalari korxonada ish-laydilar. Shuning uchun ular ayni vaqtda korxonaning mulkdori huquqiga ega bo`ladilar. Bu korxonalar faoliyatiga aktsiyaga ega bo`lgan xodimlar ham qatnashuv huquqini qo`lga kiritadilar. Natijada hissadorlik korxona daroma didan shu hissadorlar manfaatdor bo`ladilar. Masalan, AQShni xalq kapitali mamlakati deydilar. Chunki, aktsi yaga ega bo`lgan xodimlar korxonalarda ko`pchilikni tash kil etadi. 1994 yilda xalq korxonalarida 11 mln. dan ortiq kishi ishlagan va aktsiyalarning 20 foizdan 51% fo izigachasi ishlovchilarning birgalikdagi mulkidan iborat bo`lgan. U erda xalq korxonalari deb ataluvchi xo`jaliklar miqdori ortib bormoqda. Bunday holatda, albatta, ekspluatatsiya mazmuni o`zgaradi va mehnatga erkli munosabat asos bo`lib hisoblanadi. Mulk shakllarining mohiyati va mazmuni bilan tanishish shuni ko`rsatadiki, bozor iqtisodiyoti uchun barcha mulk shakllari ahamiyatli bo`lib, har biri o`ziga xos ustunlikka egadir. Aytish mumkinki, har bir mulk shakli bozor iqtisodiyoti uchun zaruriy bo`lib, ular umumiy taraqqiyot jara yonida bir-birini to`ldirib boradi. Shuning uchun xam bozor munosabatlari sharoitida mulk shakllarining turliligi va har bir mavjud shaklining taraqqiy etib borishi talab etiladi. Bu jarayon erkin raqobat sharoitida amalga oshishi kerak.

www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.A. Karimov. O`zbekiston – bozor munosabatlarga o`tishining o`ziga xos yo`li. - T.: O`zbekiston, 1993. 2. AO`zbekiston Respublikasini majlisning ikkinchi chaqiriq birinchi sessiyasi ikkinchi yig`ilishda so`zlagan nutqi. Хalq so`zi 23 yanvar 2000y. 3. Iqtisodni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish bosh yo`limiz. xalq so`zi 13 fevral, 2002 yil. 4. Основные показатели деятельности микрофирм за 2003 год: Статистический бюллетень. Т.3 /Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. - Т., 2004.-114 c. 1 экз. 5. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O`q uv qullanma /A.E.Ishmuxamedov va bosh q .-T.: TDIU, 2004.-160 c. 1 ekz. 6. Шевелева С.А. Основы экономики и бизнеса: Учебное пособие /С.А.Шевелева, В.Е.Стогов.- 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИ, 2005.- 515 с. 1 экз. . 7. Круглова Н.Ю. Основы бизнеса. учебник для вузов Издательство: РДЛ, 2005. 8. Кузнецов А. Основы рыночной экономики. Терминологический словарь. Издательство: Владос, 2004. 9. Куторжевский Г.А. Экономика. Основы теории. Учебное пособие, Издательство: Экономика, 2004.. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Mol-mulk sug’urtasi

Intellektual mulk huquqiy muhofazasi asoslari

Turizmni rivojlantirish shakllari

O’zbekistonda intellektual mulk muhofazasi bo’yicha ishlarning tashkillashtirilishi

Qishloq xo’jaligida mulk va xo’jalik yuritish shakllarining samaradorligi