Молиявий ҳуқуқий нормалар, молиявий ҳуқуқий муносабатлар - Экономика - Рефераты

Молиявий ҳуқуқий нормалар, молиявий ҳуқуқий муносабатлар

Загружено в:

01.12.2023

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Молиявий ҳуқуқий нормалар, молиявий ҳуқуқий муносабатлар Режа: 1. Молиявий-ҳуқуқий нормаларнинг таснифи. 2. Молиявий - ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари.

Ф.Исаева Молиявий-ҳуқуқий нормаларнинг таснифи. Молиявий - ҳуқуқий нормаларни бир неча асосларга кўра таснифлаш мумкин. Молиявий-ҳуқуқ муносабат иштирокчиларига таъсир этиш услубига кўра молиявий-ҳуқуқий нормалар қуйидагиларга бўлинади: а) мажбурловчи молиявий-ҳуқуқий нормалар — бу нормалар молиявий- ҳуқуқий муносабат иштирокчиларидан маълум бир ҳаракатларни амалга оширишларини талаб этади ва бу соҳадаги уларнинг мажбуриятларини белгилаб беради. Масалан: мажбурловчи нормалар солиқ органларига солиқ тўловчиларни солиқ суммаси ва муддати тўғрисида хабар беришларини ёки фуқароларга бу тўловларни ўз вақтида ва тўлиқ тўлашларини кўрсатиб беради; б) тақиқловчи молиявий-ҳуқуқий нормалар — бу нормалар маълум бир ҳаракатларни содир этилишини тақиқлаб қўяди. Масалан: банкларга солиқ тўловчиларнинг тўловларини бюджетга ўтказишни кейинга қолдириши тақиқлангандир ёки қонунчилик томонидан индивидуал характердаги солиқ имтиёзларини бериш тақиқланган. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, тақиқловчи нормаларга караганда мажбурият юкловчи характердаги молиявий-ҳуқуқий нормалар кўпрок учрайди; в) ваколат берувчи молиявий-ҳуқуқий нормалар — бу нормалар молиявий муносабат иштирокчиларининг белгиланган доирада маълум бир мустақил ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини белгилайди, қатъий белгиланган доирада мустақил қарорларни қабул қилиш имкониятини беради. Ваколат берувчи нормаларга ҳам императивлик хусусияти хос бўлиб, белгиланган доира чегарасидан четга чиқиш мумкин эмас. Масалан: маҳаллий давлат ҳокимияти органлари қонун асосида маҳаллий йиғимларни жорий этиш ҳуқуқига эга. Ташкилотлар эса белгиланган бюджет тўловларини тўлагандан сўнг, даромадга мустақил равишда эгалик қилиши мумкин ва ҳ.к.лар. 2

Ф.Исаева Ҳозирги бозор муносабатларини ривожлантириш даврида ваколат берувчи молиявий-ҳуқуқий нормалар кенг қўлланилмоқда. Молиявий-ҳуқуқий нормалар мазмунига кўра моддий ва процессуалларга бўлинади. Моддий молиявий-ҳуқуқий нормалар ташкилотлар ва фуқароларнинг давлат олдидаги пул мажбуриятларининг тури ва ҳажмини, банк кредитларини ташкил этиш манбаларини, бюджет, бюджетдан ташқари жамғармалардан харажат қилиш турларини, яъни молиявий-ҳуқуқий муносабат иштирокчилари юридик ҳуқуқ ва мажбуриятларининг моддий мазмунини мустаҳкамлайди. Процессуал молиявий-ҳуқуқий нормалар давлат пул жамғармаларини йиғиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш соҳасидаги фаолият тартибини белгилаб беради. Моддий молиявий-ҳуқуқий нормалар орқали молиявий-ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгилаб берилса, процессуал молиявий-ҳуқуқий нормалар орқали бу ҳуқуқ ва мажбуриятларни амалга ошириш тартиби белгиланади, яъни моддий нормалар процессуал нормалар орқали амалга оширилади. Молиявий-ҳуқуқий нормаларнинг ҳаракати. Молиявий-ҳуқуқий нормалар бошқа ҳуқуқ соҳаларининг нормаларидан фарқ қилган ҳолда, вақт, ҳудуд ва шахслар доираси бўйича ҳаракат қилади. Молиявий-ҳуқуқий нормаларнинг вақт бўйича ҳаракати – бу молиявий- ҳуқуқий нормалар ўз ифодасини топган қонун ҳужжатларининг (қонунлар, қонуности актлари, молиявий режали актлар ва ҳ.к.ларнинг) кучга кириши вақтидан бошлаб ҳаракатланишидир. Молиявий-ҳуқуқий нормаларнинг ҳудуд бўйича ҳаракати – молиявий-ҳуқуқий нормаларни ўзида ифода этган қонун ҳужжатларини қабул қилувчи давлат органининг тутган ўрнига боғлиқ. Молиявий-ҳуқуқий нормалар ҳудуд бўйича ҳаракатига кўра локал нормаларга ҳам бўлиниши мумкин. Локал нормалар – бу маълум бир соҳада ёки маълум бир ташкилот доирасида ҳаракат қилувчи нормалардир. 3

Ф.Исаева Молиявий-ҳуқуқий нормалар шахслар доираси бўйича ҳам ҳаракатда бўлади. Молиявий-ҳуқуқий нормалар ҳаммага бирдай эмас, балки жамиятдаги фуқароларнинг маълум бир гуруҳлари бўйича ҳаракатда бўлади. Молиявий - ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари. Молия ҳуқуқига оид махсус адабиётларда молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос турли хусусиятлари ажратилади. Аммо, кўпчилик муаллифлар томонидан ҳаққоний равишда кўрсатилган предметнинг ўзига хослиги ва молия ҳуқуқи услубини ҳисобга олган ҳолда, мазкур муносабатларнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборатдир: Биринчидан , молиявий-ҳуқуқий муносабатлар фақат давлат пул жамғармаларини режали ташкил этиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш жараёнида юзага келади. Демак, молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг белгиловчи хусусияти шундан иборатки, улар асосан давлат ва ижтимоий ҳаётнинг махсус соҳасида, яъни давлатнинг айнан молиявий фаолияти соҳасида таркиб топади. Иккинчидан , молиявий-ҳуқуқий муносабатлар кўпинча мулкий муносабатларнинг турларидан ҳисобланади, чунки ушбу муносабатлар объекти сифатида пул маблағлари қатнашади. Демак, пул муносабатлари марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган пул маблағлари жамғармаларини ташкил этиш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ ҳолда юзага келади. Учинчидан , молиявий-ҳуқуқий муносабатлар томонларидан бири сифатида ҳамма вақт давлат ёки унинг ваколатли органи қатнашади. Молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг мазкур хусусияти шу билан изоҳланадики, молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг асосий объекти ҳисобланган молиявий фаолият тўғридан - тўғри ва бевосита давлатнинг хоҳиш-иродаси ва манфаатларини ифодалайди. Молиявий-ҳуқуқий муносабатлар давлат-ҳокимият хусусиятисиз мавжуд бўлиши мумкин эмаслиги ва уларнинг мулкий, пул муносабатлари 4

Ф.Исаева билан чамбарчас узвий боғлиқлиги сабабли молия ҳуқуқига оид адабиётларда улар ҳокимият-мулкий муносабатлар сифатида таърифланади. Молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши, ўзгариши ва бекор бўлиши . Молиявий-ҳуқуқий муносабатлар (бошқа ҳар қандай ҳуқуқий муносабатлар каби) молия ҳуқуқи нормаларида назарда тутилган шароитлар мавжуд бўлганида юзага келади, ўзгартирилади ва тугатилади. Бундай шароитлар сифатида юридик фактлар намоён бўлади, яъни бу шундай вазиятларки, ушбу норма унинг субъектлари ўртасидаги ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши, ўзгартирилиши ва тугатилишини улар билан боғлайди. Юридик фактлар сифатида, одатда ҳаракатлар , айрим ҳолларда эса ҳодисалар намоён бўлади. Ҳаракатлар шундай фактлардан иборатки, улар молия ҳуқуқи субъектларининг фаол хоҳиш-иродаси натижасидир. Хусусияти ва юридик оқибатларига кўра қонуний (ҳуқуқ доирасидаги) ва ноқонуний (ҳуқуққа хилоф) ҳаракатлар фарқланади. Қонуний ҳаракатлар ҳамма вақт молиявий-ҳуқуқий нормалар талабларига мувофиқ бўлади. Улар, ўз навбатида, ҳуқуқнинг умумий назариясига кўра қуйидагича бўлиниши мумкин: 1) юридик оқибатларни юзага келтириш мақсадида амалга ошириладиган ҳаракатлар, улар юридик ҳужжатлар деб аталади; 2) шахснинг мақсадларидан қатъи назар, юридик оқибатларга олиб келадиган ҳаракатлар, улар юридик хатти-ҳаракатлар дейилади. Молия ҳуқуқида қонуний ҳаракатларнинг асосий турлари юридик ҳужжатлар ҳисобланади. Бунда ҳужжатлар улар норматив ҳужжат эмас, балки индивидуал, яъни аниқ шахсларга тегишли бўлганида шундай ролни бажаради. Аввал кўрсатилганидек, молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши, ўзгартирилиши ва тугалланиши билан боғлиқ бўлган қонуний ҳаракатлар жумласига, шахснинг мақсадидан қатъи назар, ҳуқуқий оқибатларни юзага келтирадиган юридик хатти-ҳаракатлар ҳам киради. 5

Ф.Исаева Бундай ҳаракатларга юридик ёки жисмоний шахс томонидан солиқ солинадиган мулкка, шунингдек, жисмоний шахс томонидан ерга қонунчиликда белгиланган тартибда эга бўлиш мисол бўла олади. Бу ҳаракатлар ўзининг асосий мазмунига кўра фуқаролик ҳуқуқий муносабатлари ҳисобланиб, молия ҳуқуқи нуқтаи назаридан тегишли молиявий муносабатларни, масалан, солиқ ҳуқуқий муносабатларини юзага келтирувчи юридик хатти-ҳаракатлар дир. Ноқонуний ҳаракатлар молиявий-ҳуқуқий нормалар талабларига мувофиқ келмайди, уларни бузади. Молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши, ўзгариши ва тугалланишига асос бўлган ҳодисалар одамларнинг хоҳиш-иродасига боғлиқ бўлмаган ҳолда содир бўладиган воқеа-ҳодисалардир (боланинг ёши, ўлим, табиий офат ва бошқалар). Молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг турлари . Молиявий-ҳуқуқий муносабатларни: 1) давлат молиявий тизими тузилмаси ; 2) ҳуқуқий тартибга солиш объекти ёки молиявий-ҳуқуқий нормалар хусусияти дан келиб чиққан ҳолда таснифлаш энг кўп тарқалган таснифлашдир. Биринчи ҳолда молия тизимининг тегишли бўғини функцияланиши билан боғлиқ бўлган молиявий-ҳуқуқий муносабатлар ажратилади: бюджет, солиқ, давлат кредитини ташкил этиш бўйича, суғурта, пул муомаласи ва ҳисоб-китоблар, валютани тартибга солиш ва ҳ.к., улар ўз асоси билан тегишли молиявий-ҳуқуқий институтларга мувофиқ келади. Шу сабабли баъзан молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг айрим турларини ушбу тасниф бўйича ажратиш мезони сифатида молиявий-ҳуқуқий институтлардан фойдаланилади. Иккинчи тасниф бўйича молиявий-ҳуқуқий муносабатларни анъанавий равишда моддий ва процессуал ҳуқуқий муносабатлар га ажратиш қабул қилинган. 6

Ф.Исаева Молиявий-ҳуқуқий муносабатлар ушбу ҳуқуқий муносабатлар томонлари ўртасидаги юридик алоқа хусусияти га қараб таснифланиши мумкин, масалан, маъмурий ҳуқуқдаги каби. Ушбу белги бўйича молиявий- ҳуқуқий муносабатлар вертикал ва горизонтал бўлиши мумкин. Молия ҳуқуқи субъектлари тушунчаси ва тизими . М олия ҳуқуқи субъектлари молиявий-ҳуқуқий нормаларга амал қилган ҳолда, давлат томонидан белгиланган ва муҳофаза этиладиган, молиявий-ҳуқуқий мажбуриятлар ва ҳуқуқларни олиш имконияти га эга бўлган ва уларнинг амалга оширилиши учун юридик жиҳатдан жавобгар бўлган шахслардир. Мувофиқ равишда молия ҳуқуқи нормалари билан давлат молиявий фаолияти соҳасида мажбуриятлар ва ҳуқуқлар берилган ҳар бир шахс молия ҳуқуқи субъекти сифатида кўриб чиқилади ёки, бошқача айтганда, бу шундай мажбуриятлар ва ҳуқуқлар эгаларидир . Молия ҳуқуқида анъанавий равишда молия ҳуқуқи субъектларининг учта асосий гуруҳи ажратилади: а) ижтимоий-ҳудудий тузилмалар; б) жамоа субъектлари; в) индивидуал субъектлар . 7

Ф.Исаева Молиявий-ҳуқуқий муносабатлар субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш. Молиявий-ҳуқуқий нормаларда мустаҳкамланган қоидаларга риоя этиш, молия ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқларини таъминланишини англатади. Бу борада турли кўринишлардаги ишонтириш услублари, биринчи галда тушунтирув ишларини олиб бориш, кенг қўлланилади. Натижада мазкур қоидалар субъектлар томонидан ихтиёрий равишда бажарилади. Агар давлат ва маҳаллий пул жамғармаларини ташкил этиш, тақсимлаш ва фойдаланиш соҳасидаги ўрнатилган қоидалар бузилса, давлат мажбурлов чоралари қўлланилади. Давлат мажбурлов чоралари молиявий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш механизмининг ажралмас элементи бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари давлат мажбурлов чоралари молия ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда ёки тиклашда муҳим ўрин эгаллайди. Бу барча субъектлар турларига - давлат, маъмурий-ҳудудий тузилмалар, фуқаролар, давлат ва маҳаллий ҳокимият органлари, корхона, муассаса, ташкилотларга тааллуқлидир. Молиявий-ҳуқуқий муносабатларда иштирок этувчи субъектларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун икки тартиб: маъмурий ва суд тартиби қўлланилади. Молиявий муносабатлар соҳасида улар ўзига хос хусусиятларга эга. Молиявий-ҳуқуқий муносабат субъектларининг ҳуқуқларини маъмурий тартибда ҳимоя қилиш деганда – молиявий-ҳуқуқий муносабат субъектининг ҳуқуқини ёки қонуний манфаатларини бузган давлат органи ёки мансабдор шахс хатти-ҳаракати устидан юқори турувчи давлат органига ёки юқори турувчи мансабдор шахсга мурожаат қилиш тушунилади. Низони маъмурий тартибда ҳал этиш, унинг судга ёки хўжалик судига мурожаат этишини истисно этмайди. 8

Ф.Исаева Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002. 9

Похожие

Молия ва давлат молиявий фаолияти. давлат молиявий фаолиятининг ҳуқуқий асослари ва шакллари

Молиявий таҳлил

Молиявий назорат

Молиявий бошкариш

Молиявий назорат