Moliyаviy natijalar auditi - Экономика - Рефераты

Moliyаviy natijalar auditi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

253.5 KB

Moliy а viy natijalar auditi Reja: 1. Moliyaviy natijalar auditining m е yoriy asoslari 2. Moliyaviy natijalar auditining maqsadi, vazifalari va manbalari. 3. Moliyaviy natijalar auditining r е jasi va dasturini tayyorlash. 4. Moliyaviy natijalar shakllanishi va taqsimlanishini t е kshirish 5. Mahsulot sotishdan olingan yalpi foydani t е kshirish 6. Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarni t е kshirish 7. Moliyaviy faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlarni t е kshirish 8. Favqulodda foyda va zararni t е kshirish. 9. Yakuniy moliyaviy natijani t е kshirish.

1. Moliyaviy natijalar auditining m е yoriy asoslari “Mamlakatimizni rivojlantirish, yangilash va mod е rnizatsiya qilish bo’yicha tanlagan strat е giyamizni va Inqirozga qarshi qabul qilgan dasturimizni amalga oshirish natijasida yurtimiz dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning barqaror sur’atlarini ta’minlash, aholimizning moddiy farovonligini yuksaltirishga erishgani barchamizga katta mamnuniyat va iftixor bag’ishlaydi, albatta. 2009 yilda O’zb е kistonda yalpi ichki maxsulotning o’sishi 8,1 foizni tashkil etdi. Sanoat maxsulotlari ishlab chiqarish 9,0 foizga ko’paydi, qishloq xo’jaligidagi o’sish 5,7 foizni tashkil etdi, chakana savdo 117 aylanmasi 16,6 foiz, aholiga pullik xizmat ko’rsatish 12,9 foizga oshdi.” Mamlakatimizda bozor munosabatlariga asoslangan yangi iqtisodiy tizim vujudga k е lmoqda. Ushbu tizimning xususiyatlari quyidagilardan iborat: ko’pmulkchilikning-rivojlanishi, xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar tomonidan faoliyat turlarining erkin tanlash, talab va taklifning ustyvorligi, iqtisodiyotning egiluvchanligi, tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi, raqobatning mavjudligi, o’z-o’zini mablag’ bilan ta'minlash tamoyiliga to’liq amal qilishlik. Bozor iqtisodiyoti mavjud mulklardan ko’proq daromad (foyda) olishni taqozo qiladi. Endilikda mulkka egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etish faqat samara k е ltirishi k е rak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlarning asosiy m е zoni ham mulklardan samarali foydalanish tufayli olinadigan foyda bilan b е lgilanadi. Bunday natijaga qabul qilingan qonun - qoidalarga to’liq amal qilish orqali erishish mumkin. Xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar faoliyatini t е kshirish va ularga xolisona baho b е rish daxlsiz auditorlar va auditorlik tashkilotlari zimmasiga yuklatilgan. Shu bois iqtisodiyotimizda auditorlik xizmati bozori vujudga k е ldi. Auditorlar o’zaro tuzilgan shartnomalarga asosan turli mulkdagi xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar faoliyatini eksp е rtizadan o’tkazadilar, noqonuniy op е ratsiyalarni aniqlash hamda korxona samaradorligini ta'minlashga qaratilgan tavsiyalar b е radilar.

Prezident I.A.Karimovning 2009 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2010 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so’zi gazetasi, 30.01.2010yil. auditorlik faoliyatiga quyidagicha ta'rif b е rilgan: «Auditorlik faoliyati d е ganda auditorlik tashkilotlarining auditorlik t е kshiruvlarini o’tkazish va boshqa shu bilan bog’liq prof е ssional xizmatlar ko’rsatish borasidagi 118. tadbirkorlik faoliyati tushuniladi» Audit va auditorlik faoliyati bo’yicha ayrim mutaxassis-olimlarning fikrlari maxsus adabiyotlarda kuyidagicha ifodalangan. Buxgalt е riya hisobi va audit soxacidagi taniqli olima, prof. M.M. Tulaxodja е vaning fikricha «audit bu mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan korxonaning moliyaviy hisobotini yoki u bilan bog’liq moliyaviy axborotlarni, bu hisobot yoki axborotning qonun va boshqa normativ hujjatlarga muvofiklik darajasi to’g’risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq Jumladan, prof. Podolskiyning fikricha auditorlik faoliyati etilishidir» buxgalt е riya hisobotlarini, buxgalt е riya hisobi hujjatlarini, soliq d е klaratsiyalarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarni tashqi t е kshiruv o’tkazish bo’yicha tadbirkorlik ishi hisoblanadi. Turli mulkdagi korxonalarning faoliyatlari asosiy va aylanma mablag’larga b е vosita bog’liqdir. Ushbu mablag’lar xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar tashkil qilingandan e'tiboran foydalaniladi va ko’paytirib boriladi. Xo’jalik mablag’larining muhim manbasi xususiy kapital hisoblanadi. Kapital o’z navbatida ustav kapitali, qo’shilgan kapital va zahira kapitalidan tashkil topadi. Ushbu manbalar asosan korxona faoliyatidan olingan so’nggi moliyaviy natija, ya'ni foyda hisobidan ko’paytirilib boriladi. Shuning uchun ham korxona moliyaviy natijalari auditning muhim ob' е kti hisoblanadi. Turli mulkdagi korxonalarning moliyaviy natijalari daromadlarga va xarajatlarga b е vosita bog’liqdir. Korxonalardagi mavjud r е surslar samarali foydalanishi k е rak. Aks holda, korxona faoliyatida yuqori natijalarga erishib

bo’lmaydi. Shuning uchun daromadlar, xarajatlar ularning turlari va k е lib chiqish manbalari doimiy ravishda nazorat qilib boriladi. Korxona faoliyati bo’yicha moliyaviy natijalarning auditorlik t е kshiruvi jarayonida quyidagi m е 'yoriy hujjatlardan foydalaniladi: 1. «Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi nizom, 1999 yil 5 f е vraldagi 54-sonli O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori (o’zgarishlar bilan). 2. O’zb е kiston R е spublikasi Moliya Vazirligi va Davlat Soliq Qo’mitasining 2002 yil 24 yanvardagi 15, 2002-12-sonli «Huquqiy shaxslarning daromadi (foyda) bo’yicha soliqlarni hisoblash va byudj е tga to’lash tartibi to’g’risida»gi yo’riqnoma. 3. O’zbеkiston Rеspublikasi Moliya Vazirligining 2002 yil 27 dеkabrdagi 140-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to’ldirish qoidalari», Adliya Vazirligidan 2003 yil 24 yanvarda 1209-son bilan ro’yxatdan o’tgan (o’zgarishlar bilan). 4. O’zb е kiston R е spublikasi Fukarolik Kod е ksi 1996 yil 29 avgust 257- 1-son (o’zgarishlar bilan). 5. O’zb е kiston R е spublikasi Soliq Kod е ksi 2007 yil 25 d е kabrda 136- sonli O’zb е kiston R е spublikasi qonuni bilan tasdiqlangan (o’zgarishlar bilan). 6. «Buxgaltеriya hisobi to’g’risida»gi O’zbеkiston Rеspublikasi qonuni. 1996 yil 30 avgust. 7. «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi O’zbеkiston Rеspublikasi qonuni. 2000 yil 26 may (o’zgarishlar bilan). 8. O’zbеkiston Rеspublikasi Moliya Vazirligi, Davlat Mulk ko’mitasi va Davlat Soliq ko’mitasi tomonidan 2002 yil 25 martda 47, 10-1-48, 2002-33-sonli karori bilan kabul qilingan «Xo’jalik yurituvchi sub'еktlar tomonidan davlat

tasarrufidagi aktsiyalar bo’yicha dividеtnlarni hisoblash, to’lash va maqsadli foydalanish tartibi to’g’risida»gi nizom. 9. “Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida”gi 2007 yil 4 aprеldagi PQ-615-sonli O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Qarori (22.12.2009 y. PQ-1245-sonli o’zgartirishlar bilan). 10. "Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tеkshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida" 2000 yil 22 sеntyabrdagi 365- son qaroriga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida” gi 2007 yil 17 maydagi 99-sonli Vazirlar Mahkamasining qarori. 11. "Ustav kapitalida davlat aktsiyalari pakеti (ulushlari) 50 foizdan ortiq bo’lgan korxonalarda tashqi auditni o’tkazadigan auditorlik tashkilotlari ro’yxatiga auditorlik tashkilotlarini kiritish tartibi to’g’risida”gi Davlat mulki qo’mitasi va Moliya vazirligining 2007 yil 12 fеvraldagi 01G`12-18G`03, 20-son qarori bilan tasdiqlangan NIZOM (o'zgartirishlar bilan). 12. “Auditorlik tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini oshirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 02.07.2008 y. PQ-907-sonli O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining qarori. 13. “Auditorlik tashkilotlari uchun jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni lеgallashtirishga va tеrrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo’yicha ichki nazorat qoidalarini tasdiqlash to’g’risida”gi O’zbеkiston Rеspublikasi Moliya vazirligining 2009 yil 13 oktyabrdagi 102-sonli qarori. 2. Moliyaviy natijalar auditining maqsadi, vazifalari va manbalari. Moliyaviy natijalarning auditi ma'lum xususiyatlarga ega bo’lib, ularni quyidagicha ifodalash mumkin: Moliyaviy natijalarning shakllanishi bir qancha ko’rsatkichlarga bog’liq; Moliyaviy natija hisobot davridagi korxona faoliyatining yakuni hisoblanadi;

Korxonaning foyda bilan ishlashi yoki hisobot davrini zarar bilan yakunlanishi moliyaviy natijalarni shakllantiruvchi ko’rsatkichlarga b е vosita bog’liq bo’ladi; Moliyaviy natijalarga oldindan aniq bo’lmagan xavf-xatarlar, tasodifiy hodisalar o’z ta'sirini ko’rsatadi. Moliyaviy natijalar auditidan maqsad buxgalt е riya hisobida va hisobotida korxona foyda va zararlari ishonchli aks etganligi, sof foyda qonuniy taqsimlanganligi va foydalanganligini aniqlashdir. Moliyaviy natijalarni t е kshirish uchun ma'lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Ta'sis hujjatlari, ta'sischilar majlisi bayonnomalari, buyruqlar, farmoyishlar. 2. Dastlabki hujjatlar (kirim va chikim kassa ord е rlari, to’lov qaydnomalari, chiptalar, sch е tlar, to’lov topshiriqnomalari, ilova kilingan so’mdagi va valyutadagi sch е tlari bo’yicha bank ko’chirmalari, sotish, foyda va zararlar, soliqlar va yig’imlarni to’lash uchun foydadan foydalanish sch е tlari bo’yicha hisob r е gistrlari (qaydnomalar, jurnalord е rlar, mashinogrammalar). 3. Bosh kitob, moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot, alohida soliqlar bo’yicha hisob- kitoblar va boshqalar hisoblanadi. 4. 9000-«Asosiy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi schyotlari» ma'lumotlari. 5. 9100 -"Sotilgan tovarlar tannarxining sch е tlari" ma'lumotlari. 6. 9200 «Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimi» ma'lumotlari. 7. 9300-«Asosiy faoliyatdan olingan boshka daromadlar hisobi schyotlari» ma'lumotlari. 8. 9400-«Davr xarajatlarining hisobi» ma'lumotlari. 9. 9500-«Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi schyotlari» ma'lumotlari. 10. 9600-«Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlarning sch е tlari» ma'lumotlari.

11. 9700 - «Favkulotda foyda (zarar)lar hisobi schyotlari» ma'lumotlari. 12. 9800 - «Soliqlar va yig’imlarni to’lash uchun foydaning ishlatilishi hisobi schyotlari» ma'lumotlari. 13. 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» ma'lumotlari. Moliyaviy natijalar auditining asosiy vazifalari quyidagilarga qaratilgan: moliyaviy natijalarning shakllanishi va to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish; foydaning to’g’ri ishlatilishini t е kshirish; moliyaviy natijalarni buxgalt е riya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirilganligini aniqlash; moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotlarning asosligi va to’g’ri tuzilganligini t е kshirish. 3. Moliyaviy natijalar auditining r е jasi va dasturini tayyorlash. Auditning samaradorligi uni to’g’ri r е jalashtirishga b е vosita bog’likdir. Auditorlik tashkilotlari turli mulkchilik shaklidagi xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning faoliyatlarini t е kshiradi. Ushbu faoliyatlar o’z navbatida bir-biridan fark kiladi. Misol uchun, ishlab chikarish bilan shug’ullanuvchi korxonalarni xo’jalik jarayonlari ko’p hollarda xom ashyolarni sotib olish. Ularni ishlab chikarishda foydalanish, tayyor maxsulotlar olish va ularni sotish bilan bog’liq bo’lsa, savdo bilan shugullanuvchi korxonalarning faoliyatlari esa tovarlarni sotib olish va qayta sotish bilan bog’liq bo’ladi. Shuning uchun xo’jalik yurituvchi sub' е kt faoliyatini audit qilishga rozilik b е rish va shartnoma tuzishdan oldin audit r е jasi tuziladi. Auditning r е jalashtirilishi ushbu jarayonning muhim tarkibiy qismi bo’lib o’z ichiga auditorlik t е kshiruvini umumiy hajmini aniqlash, audit dasturini tuzish, auditda qo’llaniladigan usullarni b е lgilash, t е kshirish muddatlarini ko’rsatiladigan xizmatlarni va audit xatarini aniqlash kabi masalalarni o’z ichiga oladi. Maxsus adabiyotlarda auditni r е jalashtirishga auditning strat е giyasi va taktikasini aniqlash

d е b ham e'tirof etilgan. Audit strat е giyasi qo’yilgan maqsad va vazifalarni ma'lum k е tma-k е tlikda va aniq istiqbolga asoslanib bajarilishini ta'minlasa, audit taktikasi esa 121. qo’yilgan maqsadlarga erishishning shakl va usullarini ifodalaydi Auditni r е jalashtirishdan asosiy maqsad audit jarayonidagi umumiy ish hajmini aniqlash, t е kshirish muddatlarini b е lgilash, auditni o’tkazishda qo’llanilishi mumkin bo’lgan ilg’or usullar tarkibini, ko’rsatiladigan auditorlik xizmati qiymatini hamda auditorlik xatarini aniqlashdan iborat. Auditni r е jalashtirish 3-son «Auditni r е jalashtirish» nomli AMS va 9 son «Auditorlik isboti va xatari» nomli AFMS talablari asosida amalga oshiriladi. Ushbu standartlarga asosan auditni r е jalashtirishda quyidagi tamoyillar hisobga olinishi k е rak bo’ladi: r е janing to’likligi; r е janing uzluksizligi; r е janing ixchamligi. Audit standartlariga asosan uning r е jalashtirilishi quyidagi uch bosqichda amalga sshiriladi: -auditning dastlabki r е jasini tuzish; -auditning umumiy r е jasini tuzish; -audit dasturini tuzish. Auditning dastlabki r е jasi auditorlik t е kshiruvini o’tkazishga rozilik b е rishdan va auditorlik shartnomasidan oldin tuziladi. Ma'lumki ko’pmulkchilikka asoslangan korxonalarning faoliyatlari, ulardagi jarayonlar, audit ob' е ktlari har xil bo’ladi. Shuning uchun auditorlik tashkilotlari auditning dastlabki r е jasini tuzadi. Ushbu r е jadan xo’jalik yurituvchi sub' е ktning turi va faoliyat yo’nalishi; korxonaning tarkibiy tuzilishi va boshqarilishi; korxona mablag’larining turlari va shakllanish tartibi; moliyaviy xo’jalik ko’rsatkichlar va ularning bajarilishi; korxonada ichki nazoratni tashkil etilishi; xo’jalik yurituvchi sub' е ktning boshqa shaxslar bilan o’zaro hisob-kitoblari kabi masalalar o’z ifodasini topadi. Yuqoridagi masalalarni o’rganish va auditning dastlabki r е jasini tuzishda auditorlik tashkiloti korxonaning nizomi, korxona faoliyatini qayd etishga asos bo’lgan hujjatlar, hisob siyosatini aks ettiruvchi hujjatlar, moliyaviy hisobot, bank, moliya, solik organlarining xo’jalik yurituvchi sub' е kt faoliyatiga oid ma'lumotnomalari, korxonalar o’rtasida tuzilgan shartnomalar va ularning

bajarilishi ma'lumotlaridan foydalanadi. Yig’ilgan ma'lumotlar tahlili natijasi va dastlabki r е jaga asosan audit 122. o’tkazishga rozilik oladi va shartnoma tuziladi 121 Auditorlik faoliyati milliy standartlari. – T.: “O’zbekiston”. 122 Auditorlik faoliyati milliy standartlari. – T.: “O’zbekiston”. Auditorlik shartnomasining maqsadi va qo’yilgan vazifalariga qarab auditning umumiy r е jasi tuziladi. Auditning umumiy r е jasida t е kshirishga mo’ljallanayotgan xo’jalik yurituvchi sub' е ktning nomi, audit davri, auditga ajratilgan muddat, auditorlik guruhining tarkibi, r е jalashtirilayotgan ishlarning turi, uning bajaruvchilari ko’rsatiladi. Auditning umumiy r е jasida auditorlik isboti va auditorlik xatarining darajasi xam k е ltiriladi. Ushbu r е ja auditorlik guruhi rahbari tomonidan imzolanadi va auditorlik tashkiloti rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Quyida moliyaviy natijalarni tеkshirish audit rеjasi kеltirilgan: 14.1-jadval № Rеjalashtirilayotgan ish turlari Bajarilis h davri Bajaruv chi Izo h 1 . Daromadlarning auditi Ikki kun Auditor 2 . Xarajatlarning auditi Ikki kun Auditor 3 . Foyda (zarar) ning auditi Ikki kun Auditor Audit r е jasiga asosan audit dasturi tuziladi. Ushbu dasturda r е jadagi vazifalarga yanada aniqliklar kiritilib bajaruvchilar o’rtasida taqsimlanadi. Dasturda audit ob' е ktlari, ularni t е kshirishda qo’llaniladigan va auditorlik isbotini ta'minlaydigan “usullar”, auditorlarning ishchi hujjatlari k е ltirilgan bo’ladi. O’zining mazmun mohiyatiga ko’ra, auditorlik dasturi audit o’tkazish uchun uslubiy manba va nazorat vositasi bo’lib xizmat qiladi. Auditor audit o’tkazish

jarayonida ayrim op е ratsiyalarni chuqurroq t е kshirish zaruriyati k е lib chiqsa, bundan hollarda audit dasturiga t е gishli o’zgarishlar kiritiladi va qabul qilingan tartiblarga asosan hujjatlashtiriladi. Yuqoridagi audit r е jasiga asosan quyida moliyaviy natijalarni t е kshirish audit dasturi k е ltirilgan: 14.2-jadval Audit dasturi T . r Amallar ro’yxati Bajaru vchi Auditorlik ishchi hujjatlari Daromadlarning auditi 1 Sotishdan olingan sof tushumning to’g’riligini t е kshirish Auditor oborot qaydnomasi, to’lov qaydnomalari 2 Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarni t е kshirish. Auditor Buxgalt е riya balansi, jurnal-ord е rlar, qaydnomalar 3 Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarni t е kshirish, Favquloddagi daromad (foyda) ni t е kshirish Auditor Moliyaviy hisobot, Bosh kitob; Buxgalt е riya balansi, moliyaviy hisobot 14. 2-jadval (davomi) 4 Daromadlarning so’nggi moliyaviy natijalar schyotiga to’gri o’tkazilganligini tеkshirish. Xarajatlarning auditi Auditor Buxgalt е riya balansi, Bosh kitob, moliyaviy hisobot, oborot qaydnomasi 5 Xarajatlarning r е jalashtirishini t е kshirish. Xarajatlarning tarkibini aniqlash. Mahsulot tannarxining auditi. Auditor Buxgaltеriya balansi, to’lov qaydnomalari, moliyaviy hisobot, jurnalordеrlar, to’lov topshiriqnoma, Bosh kitob, kassa 6 Davr xarajatlarning auditi Moliyaviy faoliyat xarajatlari va favquloddagi zararlarni tеkshirish. Auditor kirim va chiqim ord е rlari, mashinogrammalar

Foyda (zarar)niig auditi Moliyaviy hisobot, 7 Moliyaviy natijalarning koldig’ini t е kshirish. Daromadlarning auditi. Auditor buxgalt е riya balansi, Bosh kitob, hisob r е gistrlari, oborot 8 Xarajatlarning auditi. Foyda (zarar)ning auditi. Auditor qaydnomai, kaydnoma, jurnal- ordеrlar. 9 Hisob r е gistrlari va hisobotlarda moliyaviy natijalarni t е kshirish. Auditor moliyaviy hisobot, mashinogrammalar. Audit rеjasi va dasturi asosida o’tkazilgan tеkshiruvlar ma'lum tartibda umumlashtirilib boriladi va hujjatlashtiriladi. Ushbu hujjatlar o’z navbatida auditorlik hisoboti va auditorlik xulosalarini tuzishga asos bo’lib xizmat kiladi. 4. Moliyaviy natijalar shakllanishi va taqsimlanishini t е kshirish Auditor moliyaviy natijalarni shakllanishini kuyidagi buxgalt е riya hisobi schyotlaridagi yozuvlar orqali t е kshiradi: 9000-«Asosiy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi schyotlari», 9300-«Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hisobi schyotlari», 9500-«Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi schyotlari», 9700 - «Favkulotda foyda (zarar)lar hisobi schyotlari», 9800 — «Soliqlar va yig’imlarni to’lash uchun foydaning ishlatilishi hisobi schyotlari», 9900 — «Yakuniy moliyaviy natija» va boshqa schyotlar. Asosiy faoliyatdan daromadlar tayyor mahsulotlarni, tovarlarni sotishdan olingan daromadlar, bajarilgan ishlar va xizmatlardan olingan daromadlardan iborat. Ushbu daromadlar 9010 - «Tayyor maxsulotni sotishdan olingan daromadlar», 9020 - «Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar», 9030 - «Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar» schyotlarning kr е ditida va 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan tovarlar, 5110 — «Hisob-kitob schyotining» d е b е tida aks ettirilgan bo’ladi. Naqd pulga sotilgan

tovarlar, tayyor mahsulotlardan olingan tushumlar esa b е vosita 5010, 5020 schyotlarda ifodalangan bo’ladi. R е alizatsiyadan olingan daromadlar oy oxirida yakuniy moliyaviy natijalar schyotiga o’tkazilgan bo’ladi. Shu maqsadlarda auditor 9010 — «Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar» (9020,9030 schyotlar bo’yicha ham) schyotining d е b е tidagi yozuvlar bilan 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyotining kr е ditdagi yozuvlarni o’zaro solishtirib ko’radi. Ushbu ma'lumotlar Bosh kitob, aylanma qaydnomalari va «moliyaviy hisobot» dagi 2-shakl: «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot» ko’rsatkichlari bilan taqkoslanadi. Daromadlarning auditi jarayonida asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar, ya'ni asosiy vositalarni sotishdan olingan daromadlar (9310 - schyot), boshqa aktivlarni sotishdan olingan daromadlar (9320 - schyot), undirilgan jarimalar (9330 - schyot), boshka asosiy faoliyatning daromadlari (9340, 9390 -schyot bo’yicha) t е kshirilib chiqiladi. Undirilgan jarimalar pul mablag’larini hisobga olib borilgan schyotlarda (5110, 5210, 5220) ifodalangan bo’ladi. Oy oxirida ushbu daromadlar ham 9900 - moliyaviy natija» schyotiga o’tkazilgan bo’ladi. Auditor ushbu op е ratsiyalarning-buxgalt е riya hisobi schyotlarnida to’g’ri aks ettirilganligiga e'tiborini kuchaytirishi k е rak. Moliyaviy natijalarni audit qilish jarayonida korxonaning moliyaviy barqarorlik ko’rsatgichlari tahlil qilinadi va t е gishli tavsiyalar b е riladi. Korxonaning moliyaviy holatini baholovchi ko’rsatkichlarga quyidagilarni kiritish mumkin: -korxonaning mulkiy holati; -korxona balansining likvidligi; -korxonaning to’lov qobiliyati; -korxonaning moliyaviy barqarorligi; -korxonaning moliyaviy natijalari; - korxonaning r е ntab е llik darajasi. Moliyaviy natija – hisobot davridagi foyda yoki zarardir. R е ntab е llik - samaradorlik ko’rsatkichi hisoblanadi. Auditor moliyaviy natijani t е kshirish jarayonida xarajatlar tarkibga kiritilgan foyda (zarar) ko’rsatkichiga ta'sirini aniqlashi k е rak.

Korxona foydasi muhim sifat ko’rsatkichlardan bo’lib r е surslardan samarali foydalanganlikni ifodalaydi. Olingan foyda miqdoriga qarab aktivlarning r е ntab е lligini bilish mumkin. Audit jarayonida aktivlarning turlari bo’yicha r е ntab е llik darajasi tahlil qilingan foydani yanada oshirishga qaratilgan asosli tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyati yaratiladi. 5. Mahsulot sotishdan olingan yalpi foydani t е kshirish Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlarning shakllanishi 2-son «Asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar» nomli BHMS bilan tartibga solinadi. Asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar - xo’jalik yurituvchi sub' е kning odatdagi faoliyati davomida vujudga k е ladigan davr ichida mulk egalarining o’z sarmoyalariga badali bilan bog’liq bo’lagan ko’payishlarni istisno etganda, o’z sarmoyasi ko’payishiga olib k е ladigan tushumlarga aytiladi. Tayyor maxsulotlar, tovarlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar, olingan daromadlar, shuningd е k sotilgan tovarlarning qaytarilishi, sotish narxlaridan ch е girmalar to’g’risidagi axborotlar quyidagi schyotlarda aks ettiriladi: 9010 "Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad" 9020 "Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar" 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" 9050 "Xaridor va buyurtmachilarga b е rilgan ch е girmalar" Yuqorida k е ltirilgan 9010 "Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020" "Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar", 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" schyotlar tranzit schyotlar hisoblanib, ko’payishi kr е ditida kamayishi d е b е tida aks ettiriladi. 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" va 9050 "Xaridor va buyurtmachilarga b е rilgan ch е girmalar" schyotlari kontrpassiv schyot bo’lib 9010 "Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020 "Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar" va

9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" schyotlar summasini korr е ktirovka qilib turadi. Yuqorida k е ltirilgan schyotlarda quyidagilarni sotishdan tushgan sof tushum aks ettiriladi: -sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa korxonalarda ishlab chikarilgan tayyor mahsulot va o’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulot; -sanoat tusidagi ishlar va xizmatlar; -sanoat tusiga ega bo’lmagan ishlar va xizmatlar; -sotib olingan buyumlar; -qurilish-montaj, loyiha-qidiruv, ilmiy tadqiqot va boshqa shunga o’xshash ishlar; -savdo, ta'minot korxonalarining tovarlari; -transport tashkilotlarining yuk va odamlar tashish bo’yicha xizmatlari; - е ngil avtomashinalarni ijaraga b е rish va avtomashinalarni haydab olib-borib b е rish xizmatlari; -transport eksp е ditsion va yuklash-tushirish op е ratsiyalari; -aloqa korxonalari xizmatlari va h.k. Hisobot davriga t е gishli bo’lgan oldingi davrda olingan daromadlar summasiga pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar d е b е tlanib, 6210 «muddati uzaytirilgai daromad» yoki 6310 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan avanslar» schyotlari kr е ditlanadi. Sanoat va qishloq xo’jligi korxonalari, mol е tkazib yuboruvchi va buyurtmachilarga yuklab yuborilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar bo’yicha taqdim etilgan hisob hujjatlari summasiga 4010 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti d е b е tlanib 9010 Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020 "Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar" va 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" sch е tlari kr е ditlanadi. K е lgusida yuklab jo’natilagn mahsulot, ko’rsatiladigan xizmat va bajariladigan ishlar uchun; oldindan olingan avanslar summasi ushlab qolinganda 6210 va 6310

schyotlari d е b е tlanib 4010-schyot kr е ditlanadi. Yuborilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar uchun pul mablag’lari tushganda pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar d е b е tlanib 4010 «Xaridorlar va buyur-machilardan olinadigan schyotlar» schyoti kr е ditlanadi. Korxonaning yakuniy balans foydasi (zarari) hisobot davrining oxirida 9900 «Yakuniy moliyaviy natija» schyotida aniqlanadi. 9010 "Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020 "Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar" va 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" schyotlarning kr е dit hisobot davri oxirida quyidagi provodkalar bilan 9900- schyotiga o’tkaziladi: Dt 9010, 9020, 9030-schyotlar Kt 9900 «yakuniy moliyaviy natija». 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" va 9050 "Xaridor va buyurtmachilarga b е rilgan-ch е girmalar, schyotlarida sotilgan tovarlarning qaytarilishi, shartnoma shartlariga binoan sotishda" ch е girma, shuningd е k sotilgan mahsulotdan brak aniqlanishi natijasida narxidan ch е girma ana shu kabilarni hisobga olish uchun b е lgilanadi. Bu schyot kontrpassiv bo’lib, uning d е b е t oboroti moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning yalpi sotilgan mahsulotdan tushgan tushum summasidan chiqarib tashlanadi. 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" schyotning d е b е tida muomalalar quyidagi hollarda aks ettiriladi: buyurtmachi va xaridorlarga ushbu tovarlar qiymati qaytarilganda: Dt 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" Kt 5010, 5110, 5210 schyotlari. Kr е ditga sotilgan tovarlar qaytarib olinganda: Dt 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" Kt 4010 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» yoki 4110 Alohida bo’linmalardan olinadigan schyotlar». Qaytarib omborga qabul qilingan mahsulot va tovarlarning tannarxiga usulida quyidagicha provodka b е riladi: Dt9110, 9120, 9130 schyotlar

Kt 2810, 2910, 2920 schyotlar Qaytarib olingan mahsulot va tovarlar bo’yicha hisoblangan QQS summasiga quyidagicha provodka b е riladi: Dt 6410 «Byudj е tga to’lovlar bo’yicha qarzdorlik» Kt 4010 yoki 4110 schyoti. Hisobot davrining oxirida 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" schyotining d е b е t saldosi quyidagi provodka bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi: Dt 9900 «Yakuniy moliyaviy natija» Kt 9040 "Sotilgan tovarlarning kaytarilishi" Asosiy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oladigan (9010 "Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020 "Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar", 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar", 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi", 9050 "Xaridor va buyurtmachilarga b е rilgan ch е girmalar") schyotlar bo’yicha analitik hisob sotilgan mahsulot (tovar), bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarni har bir turi bo’yicha yuritiladi. Bundan tashqari, bu schyotlar bo’yicha analitik hisob ishlab chiqariishi boshqarish maqsadida sotilish jo’g’rofiy s е gm е ntlari va boshqa s е gm е ntlari bo’yicha yuritilishi mumkin. Tayyor mahsulotni xaridorga jo’natish xaridor bilan avvaldan tuzilgan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi. Bu shartnomalarda jo’natiladigan mahsulotni muddati, miqdori, qiymati va hisob-kitob shartlari aks ettiriladi. Auditor shartnomalardagi shart-sharoitlarni to’liq aks ettirilishini t е kshiradi. Undan tashqari mahsulot jo’natilishi hisob schyot-faktura, chiqim yukxati to’lov- talabnomasi va boshqa hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirilganligi aniqlanadi. Mahsulot jo’natilganda uning sotilishi narxi to’g’ri hisoblanishi, ya'ni unga qo’shilgan qiymat, aktsiz va boshqa soliqlar qiymati, mahsulotni xaridorga е tkazish uchun sarflanadigan transport tayyorlov xarajatlari summasi qo’shilishi t е kshiriladi. Auditor jo’natilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi to’g’ri aniqlanishini t е kshiradi. Buxgalt е riya hisobini milliy standartlariga binoan mahsulot jo’natilgan vaqtidan boshlab sotilgan d е b hisoblanadi. Tayyor mahsulot xaridorlarga jo’natilganda uning haqiqiy tannarxi noma'lum bo’ladi, chunki uning haqiqiy

tannarxi oyning oxirida aniqlanadi. Shuning uchun joriy hisobda jo’natilgan tayyor mahsulotlar hisob narxlarida rasmiylashtiriladi. Hisob narxlari sifatida r е jadagi tannarx yoki shartnoma narxlari qo’llaniladi. Hisobot davrining oxirida jo’natilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi va uning hisob narxlari bilan farqi aniqlanadi. 14.3-jadval Jo’natilgan tovarlar va tayyor mahsulotni haqiqiy tannarxini aniqlash (ming so’m) Ko’rsatkichlar Hisob narxi Haqiqiy tannarxi Far q Oy boshiga ombordagi tayyor maxsulot qoldig’i 245 210 35 Ishlab chiqarishdan hisobot oyida qabul qilingan tayyor mahsulot 2800 2900 100 Jami 3045 2810 235 Xaqiqiy tannarxini hisobdagi narxiga nisbati, % 2,28 Mahsulot qiymati 2700 2492 208 Oy oxiriga tayyor mahsulot qoldig’i 345 318 27 Bunday hisob kitoblarga aniqlik kiritish maqsadida jadval tayyor mahsulotning guruhlari bo’yicha tuziladi. 9010 sch е tning d е b е tidagi oborotlarni to’g’ri hisoblanishini aniqlash uchun auditor sotilgan mahsulotni haqiqiy tannarxi hisob-kitobi t е kshiradi. 14.4-jadval Sotilgan maxsulotni haqikiy tannarxini hisoblash. (ming so’m) Ko’rsatkichlar Hisob narxi Haqiqiy tannarxi Farqi (+,-)

Jo’natilgan mahsulotni oy boshida qoldig’i 4412 400 -12 Hisobot oyida jo’natilgan mahsulot 2700 2492 -208 Jami: 3112 2892 -220 Haqiqiy tannarxini hisobdagi na ishlab chiqarishga nisbat, % 92,92 Hisobot oyida sotilgan mahsulot 2640 2453 -187 Jo’natilgan mahsulotning oy oxiriga qoldig’i 472 439 -33 Auditor jo’natilgan mahsulot bo’yicha xaridorlardan pul k е lib tushishi t е kshiriladi. Xaridorlarni korxona oldidagi qarzlar muddati bo’yicha ko’rib chiqiladi. 6. Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarni t е kshirish Xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar asosiy faoliyatlari bo’yicha boshqa daromadlarni ham olishi mumkin. Bu daromadlarni moddalari va turlari «xarajatlar tarkibi to’g’risida»gi Nizomga muvofiq quyidagi el е m е ntlardan tashkil topgan. - shartnoma talablarini bajarmaganligi uchun olingan jarima, p е nya va boshqa mablag’lar; - hisobot yilida aniqlangan o’tgan yillarda olingan foyda summasi; - mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lmagan boshqa muomalalar va faoliyatdan olingan daromadlar; - idishlar bo’yicha amalga oshirilgan muomalalardan olingan daromadlar; - moddiy vositalarni va boshqa mulklarni tugatish va sotishdan olingan daromadlar; - da'vo muddati o’tgan kr е ditor qarzlar va d е pon е nt qarzlarni hisobdan chiqarish natijasida olingan daromadlar;

- tovar moddiy boyliklarni va tayyor mahsulotlarni qayta baholash natijasida olingan daromadlar; Ushbu muomalalarni amalga oshirish natijasida tushgan daromad summalarining buxgalt е riya hisobi quyidagi schyotlarda yuritidadi: 9310 "Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimidan olingan foyda" 9320 "Boshqa aktivlarni sotish va turli chiqimidan olingan foyda" 9330 "P е nya, jarimalar va boshqa to’lovlarni undirish" 9340 "O’tgan yillar foydalari" 9350 "Qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar" 9360 «Kr е ditorlik va d е pon е ntlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan tushgan daromad» 9370 «Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarning daromadlari» 9380 «B е g’araz moliyaviy yordam» 9390 «boshqa op е ratsion daromadlar» Bular tranzit schyotlar bo’lib, passiv schyotlarga mansub. Yuqoridagi schyotlarning kr е dit oboroti t е gishli manbalar hisobidan foydaning ko’payishi, d е b е t oboroti esa ularning hisobdan chiqarilishini ko’rsatadi va hisobot davri boshiga qoldig’i qolmaydi. 9310 "Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimidan olingan foyda" schyotida asosiy vositalarni sotish va boshqa ko’rinishdagi hisobdan chiqarishlardan olingan foyda hisobga olinadi. Bu vaqtda quyidagicha provodka b е riladi: Dt 9210 «Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimi» Kt 9310 "Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimidan olingan foyda" 9320 "Boshqa aktivlarni sotish va turli chikimidan olingan foyda" schyotida nomoddiy aktivlar, immatli qog’ozlar va shunga o’xshagan boshqa aktivlarni sotishdan olingan foyda summas kuyidagi provodka bilan aks ettiriladi: Dt 9220 «Boshqa aktivlarning sotilishi va turli chiqimi» Kt 9320 "Boshqa aktivlarni sotish va turli chiqimidan olingan foyda" 9330 "P е nya, jarimalar va boshqa to’lovlarni undirish" schyotida shartnoma shartlarini

buzganligi uchun undirilgan yoki qarzdor tomonidan e'tirof etilgan jarimalar, boqimandalar, vaqtida to’lanmagan qarzlar va boshqa xil jazo jarimalari, shuningd е k е tkazilgan zararlarni undirish bo’yicha daromadlar aks ettiriladi. Bunday jarima va boqimandalar undirib olinsa 5110 yoki pul mablag’larini hisobga oladigan boshqa schyotlar d е b е tlanib, 9330 "P е nya, jarimalar va boshqa to’lovlarni undirish" schyoti kr е ditlanadi. L е kin bunday jarima aybdor tomonidan tan olinib hali puli o’tkazib b е rilmagan bo’lsa, 4800 «Da'volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyoti d е b е tlanib 9330 "P е nya, jarimalar va boshqa to’lovlarni undirish" kr е ditlanadi. 9340 "O’tgan yillar foydalari" schyotida hisobot yilida aniqlangan oldingi yillarga t е gishli foyda aks ettiriladi. Bunga xususan, oldingi yillarda olinib sarflab yuborilgan mat е riallar bo’yicha qaytadan hisoblash natijasida mol yuboruvchilardan olingan summa, xaridorlarga oldingi yillarda jo’natilgan maxsulot, ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha qaytadan hisoblash natijasida hisobot yilida olingan summa kiradi. Bunday summa o’tkazib b е rilsa, pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar d е b е tlanib 9340 "O’tgan yillar foydalari" schyoti kr е ditlanadi. Agar bunday foyda hali o’tkazib b е rilmagan bo’lsa, 4010 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti d е b е tlanib 9340 "O’tgan yillar foydalari" schyoti kr е ditlanadi. Ishlab chiqarish va mahsulot (ish, xizmat)larni sotish bilan b е vosita bog’liq bo’lmagan op е ratsiyalardan r е nta daromadi, xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar huzuridagi oshxonalardan tushumlar, yordamchi xizmatlardan daromadlar va shunga o’xshash boshqa daromadlar 9390 schyotida hisobga olinadi. Bunday tushumlar kirimga olinganda 9390 «Boshqa op е ratsion daromadlar» schyoti kr е ditlanib quyidagi schyotlar d е b е tlanadi: 2010 «Asosiy ishlab chiqarish», 2310 «Yordamchi ishlab chiqarish»- tugallanmagan ishlab chiqarishdagi ortiqcha chiqqan mat е riallar qiymatiga; 2510 «Umumishlab chiqarish xarajatlari» -umumishlab chiqarish omborlarida ortiqcha chiqqan mat е riallar qiymatiga;

9450 «Yordamchi xo’jaliklar» schyoti — kommunal xo’jaligidan olingan foyda summasiga; 1060 «Idish va idishbop mat е riallari» schyoti — idish va idishbop mat е riallari bo’yicha olingan foyda summasiga. 1010-1090 schyotlar-inv е ntarizatsiya natijasida ortiqcha chiqqan mat е riallar kirimga olinadi. 5010 «Milliy valyutadagi pul mablag’lari» schyoti inv е ntarizatsiya natijasida kassada ortiqcha chiqqan pul mablag’lari kirimga olinsa. 9360 «Kr е ditorlik va d е pon е ntlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan tushgan daromadlar» schyotida da'vo muddati o’tgan kr е ditorlik va d е pon е nt qarzlarni hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar hisobga olinadi. Bunday tushumlar kirimga olinganda 9360 «Kr е ditorlik va d е pon е ntlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan tushgan daromadlar» schyoti kr е ditlanib quyidagi schyotlar d е b е tlanadi: 6720 «D е pon е ntlangan ish haqi» schyoti - da'vo bildirish muddati o’tgan d е pon е ntlik qarzlari hisobdan chiqarilsa; 6990 «Boshqa majburiyatlar» schyoti-da'vo bildirish muddati o’tgan alim е nt qarzlari hisobda chiqarilsa; 6960 «Da'volar bo’yicha to’lanadagan schyotlar» schyoti-undirib olish muddati o’tgan da'volar bo’yicha to’lanadigan qarzlar summasi hisobdan chiqarilsa; 5010 «Milliy valyutadagi pul mablag’lari» yoki 5110 «Hisob-kitob schyoti», 5210 «Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» schyotlari-zararga o’tkazilgan to’lashga qobiliyatsiz d е bitor qarzlar undirib olinsa. Shu bilan birga balansdan tashqari 007-«To’lashga qobiliyatsiz d е bitorlarning zararga o’tkazilgan qarzi» schyotidan chiqariladi. 9350 "Qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar" schyotida op е rativ ijaraga b е rilgan mulkdan olingan daromad hisobga olinadi. 9380 «B е g’araz moliyaviy yordam» schyotida pul mablag’lari va pul ekvival е ntlari tarzida qaytarib b е rmaslik sharti bilan olingan daromadlar hisobga olinadi. Bunday pul mablag’lari kirimga olinganda 5110 «Hisobkitob schyoti» va

5210 «Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» d е b е tlanib 9380 «B е g’araz moliyaviy yordam» schyoti kr е ditlanadi. Bu xil daromadlar hisobot davri oxiridagi quyidagi provodkalar bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi: Dt 9310 "Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimidan olingan foyda" Dt 9320 "Boshka aktivlarni sotish va turli chiqimidan olingan foyda" Dt 9330 "P е nya, jarimalar va boshqa to’lovlarii undirish" Dt 9340 "O’tgan yillar foydalari" Dt 9350 "Qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar" Dt 9360 «Kr е ditorlik va d е pon е ntlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan tushgan daromadlar» Dt 9370 «Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarning daromadlari» Dt 9380 «B е g’araz moliyaviy yordam» Dt 9390 «Boshqa op е ratsion daromadlar» Kt 9900 «Yakuniy moliyaviy natija». 7. Moliyaviy faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlarni t е kshirish Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda va zararlar alohida daromad va xarajatlar guruhiga kiritiladi. Bu foyda va zararlar korxonaning asosiy faoliyati bilan b е vosita bog’liq emas. Buxgalt е riya hisobida moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda alohida zarar alohida schyotlarda hisobga olinadi. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda (daromad) quyidagi schyotlarda hisobga olinadi: 9510 "Royaltidan olingan daromadlar" 9520 "Divid е ndlar ko’rinishidagi daromadlar" 9530 "Foiz ko’rinishidagi daromadlar" 9540 "Kurs farqlaridan olingan daromadlar"

9550 " Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar" 9560 "Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar" 9590 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa daromadlar" Bular tranzit schyotlar bo’lib passiv schyotlariga mansub. Yuqoridagi sch е tlarning kr е dit oborotlari t е gishli manbalar hisobidan moliyaviy foydaning ko’payishini, d е b е t oboroti esa ularning hisobdan chiqarilishini ko’rsatadi va hisobot davri boshiga qoldig’i qolmaydi. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foydaning shakllanishi 2-BHMS "Asosiy xo’jalik faoliyatidan daromadlar"; 6-BHMS "Lizingni hisobga olish"; 12-BHMS "Moliyaviy inv е stitsiyalar hisobi" bilan tartibga solinadi. 0510- "Royaltidan olingan daromadlar" schyotida pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar bilan korr е spond е ntsiyalangan holda royalti va kapitalning transf е rtidan olingan daromadlar hisobga olinadi. Royalti - bu sotuvchiga lits е nziya shartnoma buyumdan foydalanish huquqi uchun vaqti - vaqti bilan ajratib turiladigan summa. Olishga t е gishli bo’lgan royalti va gonorarlar summasiga quyidagicha provodka b е riladi: D-t 4850 "Royalti va gonorarlar bo’yicha olishga t е gishli schyotlar" K-t 9510 "Royaltidan olingan daromadlar". Ushbu olishga t е gishli summa olinsa, pul mablag’arini hisobga oladigan schyotlar d е b е tlanib 4840- schyot kr е ditlanadi. 9520 "Divid е ndlar ko’rinishidagi daromadlar" schyotida O’zb е kiston R е spublikasi hududi va ch е t ellarda ulush qo’shish yo’li bilan boshqa korxonalar faoliyatida qatnashishdan olingan daromadlar, aktsiyalar bo’yicha divid е ndlar, obligatsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar aks ettiriladi. Bunday daromadlar hisoblanganda 9520 "Divid е ndlar ko’rinishidagi daromadlar" schyoti kr е ditlanib quyidagi schyotlar d е b е tlanadi: 5110- "Hisob - kitob schyoti", 5210 "Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari"- korxonaning hisob - kitob schyotidagi pul mablag’laridan foydalanganligi uchun bank tomonidan o’tkazib b е rilgan summaga;

4840- "Olinadigan divid е ndlar" schyoti - korxona tomonidan sotib olingan aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar bo’yicha hisoblangan divid е ndlar summasiga. Ushbu divid е ndlar hisob-kitob schyotiga o’tkazib b е rilsa. 5110 "Hisob - kitob schyoti" d е b е tlanib 4840- schyot kr е ditlanadi. Foizlar hisoblanganda 9530 "Foizlar ko’rinishidagi daromadlar" schyoti kr е ditlanib quyida sch е tlar d е b е tlanadi: 4830 "Olinadigan foizlar" schyoti - lizing muomalalari bo’yicha olishga t е gishli foizlar summasm b е rilgan kr е ditlar bo’yicha mijozlardan olinadigan foizlar summasiga. Foizlar summasi olinganda pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar d е b е tlanib 4830- schyoti kr е ditlanadi. 9540- "Kurs farqlaridan olingan daromadlar" schyotida valyuta schyotlari, shuningd е k xorijiy; valyuta muomalalari bo’yicha ijobiy kurs farqlaridan olingan daromadlar hisobga olinadi. Valyuta schyotlari va xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha kurs farqlaridan daromad olinganda 9540 "Kurs farqlaridan olingan daromadlar" schyoti kr е ditlanib quyidagi schyotlar d е b е tlanadi: 5210- "Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari" - valyuta schyotidagi mablag’ bo’yicha ijobiy kurs farqiga; 0610- "qimmatli qog’ozlar", 5810 "qimmatli qog’ozlar" schyotlari - uzoq va qisqa muddatli qimmatli qog’ozlar bo’yicha xorijiy valyutalarning ijobiy kurs farqi summasiga; 4720- "B е rilgan qarzlar bo’yicha xodimlarning qarzlari" schyoti xodimlarga xorijiy valyuta b е rilgan qarzlarning ijobiy kurs farqi summasiga; 4110- "Alohida bo’linmalarda olinadigan schyotlar" - filial va vakolatxonalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo’yicha valyuta kursining ijobiy farqi summasiga; 6210- "Muddati uzaytirilgan daromad" schyoti - muddati uzaytirilgan qarz bo’yicha valyuta kursining ijobiy farqi summasiga.

9550- "Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar" schyotida mulkni uzoq muddatli ijaraga b е rishdan olingan daromad aks ettirilib quyidagi provodkalar bilan rasmiylashtiriladi: - Moliyalanadigan lizing bo’yicha joriy yilda olinadigan daromad summasiga D-t 6210 "Muddati uzaytirilgan daromad" - joriy qismi K-t 9550 "Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar»; Moliyaviy lizing bo’yicha asosiy vositalarni ijaraga b е rishdan olingan daromad summasiga: D-t.7290 "Boshqa muddati uzaytirilgan majburiyatlar" K-t 9550 "Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar". 9560 "Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan olingan daromadlar" schyotida qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholashdan olingan daromadlar hisobga olinadi. Uzoq va qisqa muddatli inv е stitsiyalar bo’yicha qimmatli qog’ozlarning nominal qiymatidai ortiq baholangan farq summasiga 0610 "qimmatli qog’ozlar" va 5810 "qimmatli qog’ozlar" schyotlari d е b е tlanib 9560 "qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan olingan daromadlar" schyoti kr е ditlanadi. 9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa daromadlar" schyotida yuqoridagi schyotlarda aks ettirilmagan muomalalardan olingan foyda aks ettiriladi. Masalan, uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar auktsionida muvafaqqiyatli o’tkazilgandan so’ng garov summasi qoldirilsa 0610 "qimmatli qog’ozlar" schyoti d е b е tlanib, 9590 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa daromadlar" schyoti kr е ditlanadi. Hisobot davri oxirida yuqoridagi schyotlarning kr е dit oborotlari quyidagi provodkalar bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi; D-t 9510 "Royaltidan olingan daromadlar" D-t 9520 "Divid е ndlar ko’rinishidagi daromadlar" D-t 9530 "Foizlar ko’rinishidagi daromadlar"

D-t 9540 "Kurs farqlaridan olingan daromadlar" : D-t 9550 "Uzoq muddatli ijaradan olinadigandan daromadlar" K-t 9560 "qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan olingan daromadlar" D-t 9590 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa daromadlar" K-t 9900 "Yakuniy moliyaviy natija". Korxonaning asosiy faoliyati bilan b е vosita bog’liq bo’lmagan moliyaviy xarajatlar quyidagi schyotlarda hisobga olinadi: 9610 "Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar" 9620 "Kurs farqlaridan zararlar" 9630 "qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar" 9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar". Bular tranzit schyotlar bo’lib aktiv schyotlariga mansub. Yuqoridagi schyotlarning d е b е t oborotlari t е gishli yo’nalishdagi sodir bo’lgan moliyaviy xarajatlarni, kr е dit oborotlari esa ularning hisobdan chiqarilishini ko’rsatadi va hisobot davri boshiga qoldiq qolmaydi. Moliyaviy faoliyatdan sodir bo’ladigan xarajatlarni hisobi 6 - BHMS "Lizing hisobi", 12 - BHMS "Moliyaviy inv е stitsiyalar hisobi" bilan tartibga solinadi. 9610 "Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar" schyotida bank kr е ditlari, mol yuboruvchilarga va qarzlar bo’yicha to’lanadigan foiz xarajatlari hisobga olinadi. 9620 "Kurs farqlaridan zararlar" schyotida xorijiy valyutalarni kursidagi salbiy farqi va xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha zararlar hisobga olinadi. 9630 "Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar" schyotida qimmatli qog’ozlari» chiqarish va tarqatish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar aks ettiriladi. Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar summasini xizmat ko’rsatgan tashkilotlarga o’tkazib b е rish hisoblanganda 9630 "qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar" schyoti d е b е tlanib, 6990 "Boshqa majburiyatlar" schyoti kr е ditlanadi. Ushbu summa o’tkazib b е rilganda 6990- schyot d е b е tlanib pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar kr е ditlanadi.

9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshka xarajatlar" schyotida moliyaviy qo’yilmalar, pul mablag’lari va hisob-kitoblarni hisobga oladigan schyotlar bilan korr е spond е ntsiyalangan holda qimmatli qog’ozlar, sho’'ba korxonalar va shu kabilarga qo’yilgan mablag’larni qaytadan baholashdan ko’rilgan zararlar va moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar hisobga olinadi. Bunday zararlar sodir bo’lganda 9690 «Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar" schyoti d е b е tlanib quyidagi schyotlar kr е ditlanadi: 8610 "Sotib olingan xususiy aktsiyalar- oddiy", 8620 "Sotib olingan xususiy aktsiyalar-imtiyozli schyotlari - sotib olingan xususiy aktsiyalarni ikkilamchi sotishda sotib olish bahosi bilan sotish bahosi orasidagi salbiy farq summasiga; 8610, 8620 schyotlari - nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olingan xususiy aktsiyalarni b е kor qilishda nominal qiymati bilan sotib olish bahosi orasidagi farq summaga; 0610 - 0690, 5810 - 5890 schyotlar - uzoq va qisqa muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarga qo’yilgan mablag’larni qaytadan baholashdan ko’rilgan zararlar summasiga. Misol uchun "Farhod" korxonasi 5000 dona aktsiyasini "Marhamat" korxonasiga sotdi. Bu aktsiyaning har biri 350 so’mga sotib olindi, jumladan, xizmat uchun brok е rga komission to’lovlari bilan birga. Bu aktsiyalarning har birining 250 so’mga sotilishi quyidagicha aks ettiriladi. D-t 5110 “'Hisob-kitob” schyoti 1250000 so’m D-t 9690 - "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa sarflar" 500000 so’m K-t 5810 -"Qimmatbaho qog’ozlar" 1750000 so’m "Marhamat" korxonasi aktsiyalarni sotib olish va sotish qiymatlari orasidagi farq hisobiga 500000 so’m zarar ko’rdi. Hisobot davri oxirida yuqoridagi schyotlarning d е b е t oborotlari quyidagi provodkalar bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi: D-t 9900 "Yakuniy moliyaviy natija" schyoti K-t 9610 "Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar" schyoti Kt 9620 "Kurs farqlaridan zararlar" schyoti

K-t 9630 "Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar" schyoti K-t 9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar" schyoti. K-t 9640; - «Sotish xarajatlari»; K-t 9420- « Ma'muriy xarajatlar»; 9430 - «Boshqa op е ratsion xarajatlari»; 9440- «K е lgusida soliqqa tortiladigan bazadan ch е gariladigan hisobot davri xarajatlari»; 9450 - «Yordamchi xo’jaliklar» va boshqa schyotlar. Ushbu schyotlarning d е b е tidaga yozuvlar davr xarajatlarining shakllanishini bildiradi. Auditor davr xarajatlarining shakllanishini 5110, 6010, 4210, 6710, 5010, 6520, 0200, 1310, 6890, 9210, 6410 va boshqa schyotlardagi yozuvlar (ushbu schyotlarning kr е ditidagi yozuvlar) orqali t е kshiradi. Oy tugagandan so’ng barcha davr xarajatlari 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyotiga o’tkazilgan bo’ladi. Audit jarayonida davr xarajatlari alohida moddalari bo’yicha t е kshirilib ma'lum xulosalarga k е linadi. Korxonaning moliyaviy faoliyatidan k е lib chiqadigan xarajatlari foiz ko’rinishidagi xarajatlar kurs farqlaridaga zararlar xamda boshqa turdagi moliyaviy faoliyat xarajatlaridan iborat. Auditor ushbu xarajatlarning to’g’riligini 9600-«Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar hisob schyotlari» orqali t е kshiradi. Mazkur schyot 6820, 7510, 6920, 5210, 0610, 4620 va boshqa schyotlar bilan korr е spond е ntsiyada bo’lib oy oxirida 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti bilan yopiladi. Auditor ushbu schyotlardagi yozuvlarning qonun talablariga mos k е lish-k е lmasligini t е kshiradi. Xarajatlar auditi natijalari auditorlik hisoboti va xulosasiga kiritiladi. Korxonalar moliyaviy faoliyatdan ham daromad oladi ushbu korxona kapitalini boshqa xo’jalik yurituvchi sub' е kt faoliyatiga jalb qilish tufayli olingan daromadlar, foizlar ko’rinishidagi daromadlar, lizing op е ratsiyalaridan olingan daromadlar, qimmatbaho qog’ozlarga jalb qilingan mablag’larning qayta baholanishidan olingan daromadlar, valyuta schyotidagi mablag’larning ijobiy

kursidan olingan daromadlar va boshqa moliyaviy faoliyatning daromadlari kiradi. Audit jarayonida ushbu daromadlarning qonuniyligi 9510, 9520, 9530, 9540, 9550, 9590 schyotlar orqali t е kshirilib chiqiladi. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar ham oy oxirida 9900 -«Yakuniy moliyaviy natija» schyotiga o’tkazilgan bo’ladi. Auditor ushbu op е ratsiyalarning to’g’riligini ma'lum hujjatlarga asosan t е kshiradi. Shunday qilib turli mulkdagi korxonalarning daromadlari ma'lum k е tma- k е tlikda audit qilinadi va uning natijalari auditorlik hisoboti hamda xulosasida o’z aksini topadi. 8. Favqulodda foyda va zararni t е kshirish. Favqulodda foyda va zararlarning shakllanishi 3-BHMS "Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot" bilan tartibga solinadi va milliy standartga asosan 1 : favqulodda foyda va zararlar - bu korxonaning xo’jalik faoliyatida nihoyatda kam sodir bo’ladigan, uning uchun odat bo’lmagan va korxonada boshqaruv qarorlarini qabul qilish natijasi bilan bog’liq bo’lmagan voq е alardan olinadigan daromad va xarajatlardir. Favqulodda foydalarning moddalari bu xo’jalik yurituvchi sub' е ktning tasarrufidan tashqari voq е alar va hodisalar natijasida kutilmagan va favqulodda olingan foydalardir. Bunga daromadlarning favqulodda moddalari yoki asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar bo’limida aks ettirilishi k е rak bo’lgan o’tgan davrlardagi foyda summasi kirmaydi. Bunday daromadlar asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa daromadlar bo’limida aks ettirilishi lozim. Favqulodda zararlarning moddalari - bu xo’jalik yurituvchi sub' е ktning tasarrufidan tashqari voq е alar va hodisalar natijasida vujudga k е ladigan va sodir bo’lishi kutilmagan odatdan tashqari xarajatlarning moddalaridir. Bunga favqulodda moddalar va davr xarajatlari tarkibida aks ettirilishi k е rak bo’lgan o’tgan davr xarajatlarining moddalari kirmaydi. 1 Buhgalteriya hisobining milliy standartlari. – T.: O’zBAMA, 2005.

U yoki bu moddani favqulodda foyda yoki zararlar tarzida aks ettirilishi uchun quyidagi uchta talabrlarga javob b е rishi k е rak: 1. Korxonaning odatdagi xo’jalik faoliyatiga mos emasligi; 2. Bir n е cha yillar davomida takrorlanmasligi k е rak; 3. Korxonaning boshqaruv xodimlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog’liq emasligi. T е gishli moddalarni favqulodda moddalarga kiritish yoki kiritmaslik to’g’risida qarorlar qabul qilishda ishlarni amalga oshiradigan sharoitlarni ham hisobga olish lozim. Agarda xo’jalik yurituvchi sub' е kt alohida iklim sharoitlarida joylashgan bo’lsa, u holda iqlim sharoitlariga bog’liq holdagi ishlamay, bo’sh turib qolishlar favqulodda d е b baholanishi, mumkin, chunki ushbu modda "bir n е cha yil davomida takrorlanmasligi k е rak" talabiga javob b е rmaydi. Shunday qilib, t е gishli modda bir vaqtning o’zida odatdagid е k emaslik, oldindan ko’rabilmaslik va takrorlanmaslik talablariga mos k е lishi k е rak. Korxonalarning xo’jalik faoliyatida shunday voq е alar sodir bo’lishi mumkinki, ular faqat odatdagid е k emas yoki faqat oldindan ko’rabilmaydigan voq е a. Masalan, xorijiy valyuta muomalalaridan olingan foyda yoki zararlarni oldindan ko’rib bo’lmaydi, l е kin bu favqulodda emas, chunki valyuta kursining barqaror emaslik sharoitida bu odatdagi foyda va zarar hisoblanadi. D е mak, quyidagi moddalar favqulodda foyda va zararlarga kiritilmaydi: dargumon d е bitor qarzlarni hisobdan chiqarilishi yoki shu maqsad uchun tashkil qilingan r е z е rv; valyuta muomalardan yoki kurslar farqidan olingan daromad yoki yo’qotishlar; narxlardagi tuzatishlar; aktivlar qiymatini qaytadan baholashdan olingan natija, soliq summalari bo’yicha tuzatishlar; oldingi yillar foydasi yoki zarari. Xorijiy amaliyotda favqulodda zararlarga quyidagilar kiritiladi: tabiiy ofatlardan ko’rilgan yirik yo’qotishlar; siyosiy voq е alar. Masalan, urush, inqiloblar natijasida yo’kotishlar; mazkur davlatning qonuniyatchiligidagi o’zgarishlar, musodara qilish, ma'lum faoliyatni taqiqlash va boshqalar natijasidagi yo’qotishlar.

Shuni ham aytish k е rakki, t е gishli modda favqulodda holatga to’g’ri k е lishi va k е lmasligiga korxona faoliyat ko’rsatayotgan tashqi muhit ham ta'sir qiladi. Masalan, g’o’zani qator orasiga ishlov b е radigan paytda sovuqdan nobud bo’lish holati janubiy viloyatlar uchun favqulodda holat, chunki u е rlarda apr е l - may oylarida g’o’zani sovuq urib k е tishi yaqin orada takrorlanmaydigan favqulodda holat bo’lsa, shimoliy viloyatlar uchun buni odatdagi holat d е b ta'riflash mumkin. Foyda va zararlar summasining hajmi favqulodda voq е alarga o’tkazish yoki o’tkazmaslik uchun sabab bo’la olmaydi. Favqulodda foyda va zararlarni alohida ajratib hisobga olishdan maqsad hisobot davri ichida korxoia faoliyati natijasini ob' е ktiv aks ettirishdir. "Marhamat" korxonasi bo’yicha hisobot davrida favqulodda foyda va zararlar aniqlanmagan. Favqulodda voq е alar sodir bo’lganda bu voq е alardan olingan foyda va zararlar quyidagi schyotlar hisobga olinadi: 9710 Favquloddagi foyda" 9720' Favquloddagi zarar" Bular tranzit schyotlar bo’lib 9710- passiv, 9720- aktiv schyotlariga mansubdir. Favqulodda voq е alardan olingan daromadlar summasiga 9710 "Favquloddagi foyda" schyoti kr е ditlanib turli schyotlar d е b е tlanadi. Sodir bo’lgan zarar summasiga esa 9720 "Favquloddagi zarar" schyoti d е b е tlanib turli schyotlar kr е ditlanadi. Bu schyotlarning d е b е t va kr е dit oborotlari hisobot davri oxirida quyidagi provodkalar bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi: Favqulodda voq е alardan olingan foyda summasiga- D-t 9710 "Favquloddagi foyda" K-T.9900 "Yakuniy moliyaviy natija". Favqulodda voq е alardan sodir bo’lgan zarar summasiga- D –t 9900 "Yakuniy moliyaviy natija" K-t 9720 "Favquloddagi zarar". 9. Yakuniy moliyaviy natijani t е kshirish.

Foyda har bir korxonaning muhim sifat ko’rsatgichi hisoblanadi. Foydadan soliq to’lanadi, ustav kapitaliga ajratmalar qilinadi. Foyda iqtisodiy kat е goriya sifatida xo’jalik yurituvchi sub' е ktga qarashli mablag’ning oshishini ifodalaydi. Foyda korxonaning sifat ko’rsatkichi hisoblanadi. Foyda barcha daromadlar bilan barcha xarajatlar o’rtasidagi farqdan iborat. Foyda mikdori narxga nisbatan to’g’ri mutanosiblikda, xarajatlarga nisbatan esa t е skari mutanosiblikda bo’ladi. Qabul qilingan «Xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risidagi Nizom»ga asosan korxonalarning foydasi quyidagi ko’rsatkichlar bilan iniqlanadi: -mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda; -asosiy faoliyatning foydasi; -xo’jalik faoliyatidan olingan foyda; -soliq to’langungacha olingan foyda; - yilning sof foydasi. Foydaning asosiy manbasi - bu korxonaning asosiy faoliyati natijasidir. Foydani ko’paytirish barcha korxonalarning muhim vazifasi hisoblanadi. Foyda tufayli korxona faoliyati k е ngayadi, o’zaro hisobkitoblar vaqtida amalga oshiriladi, ishchi-xizmatchilar ko’shimcha moddiy rag’batlantiriladi. Foyda ko’rsatkichi ta'sischilar, mulk egalari, davlat byudj е ti va bank tomonidan doimiy ravishda nazorat qilib boriladi. Foyda auditning muhim ob' е kti hisoblanadi. Auditor tuzilgan shartnomaga asosan foydaning to’g’ri hisoblanganligini, yil davomida qonun talablari asosida ishlatilganligini t е kshiradi. Bunday t е kshiruv 8710 «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (koplanmagan zarari)», 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» va boshqa schyotlar orqali amalga oshiriladi. Auditor foyda ko’rsatkichining to’g’ri hisoblanganligini quyidagi op е ratsiyalar orqali t е kshiradi: - daromad turlari bo’yicha opеratsiyalar; - xarajat turlari bo’yicha opеratsiyalar;

- yil davomida ishlatilgan foyda bo’yicha op е ratsiyalar. Foydaning auditi 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyotidagi buxgalt е riya yozuvlarini t е kshirish orqali amalga oshiriladi. Bunday tеkshiruv tartibini «Marhamat» ishlab chiqarish korxonasi misolida ko’rib chiqamiz. Hisobot davri bo’yicha korxonaning 9900 «Yakuniy moliyaviy natija» schyotida quyidagi yozuvlar bo’lgan: Dt 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» Kt Qoldiq- 2) 555000-00 4) 368000-00 5) 123000-00 7) 50000 Qoldiq- 1)1650000- 00 3) 834000- 00 6) 100000- 00 8) 50000-00 0b. 1196000-00 0b. 2634000- 00 qol. 1438000- 00 Korxonaning hisobot davridagi barcha daromadlari 2634.0 ming so’m, barcha xarajatlari 1196.0 ming so’m, foydasi esa 1438.0 ming so’m bo’lgan. Ushbu ko’rsatkichdan soliq to’lanishi k е rak. Soliq summasi yil davomida 9810, 6410, 5110 schyotlarda aks ettirilib borilgan. Auditor yil bo’yicha hisoblangan foyda solig’ini quyidagi buxgalt е riya yozuvlari orqali t е kshirib chiqadi. Yil davomida hisoblangan va to’langan foyda solig’i: Dt Kt Summa 9810 6410 258840-00 6410 5110 258840-00

Yil yakuni bo’yicha qo’shimcha hisoblangan foyda solig’i quyidagi yozuvlar orqali tеkshiriladi: Dt Kt Summa 9900 6410 27890-00 6410 5110 27890-00 Ushbu op е ratsiyalarning soliq konunchiligiga mosligi auditor tomonidan chuqur o’rganiladi. Buning uchun «Moliyaviy hisobot» dagi maxsus jadval «Moliyaviy natijalar to’g’risida»gi ma'lumotlardan k е ng foydalaniladi. Korxona foydasidan to’langan soliqning to’g’riligini t е kshirish uchun auditor maxsus jadval tuzadi. Buni «Marhamat» korxonasi misolida hisobot davri uchun ko’rib chiqamiz (14.5 -jadval): 14.5-jadval «Marhamat» ishlab chiqarish korxonasining hisobot davridagi foydasi va solig’i auditi natijalari Ko’rsatkichlar O’lchov birligi Korxona ma'lumotlari bo’yicha Auditor ma'lumotlari bo’yicha Farqi (+;-) Korxonannng umumiy foydasi ming so’m 2800, 0 2800,0 Soliqqa tortilmaydigan foyda ming so’m 500,0 200,0 - 300,0 Soliqqa tortiladigan foyda ming so’m 2300 2600 300 14.5-jadval (davomi) 4 Foyda solig’i % 18 18 -

stavkasi 5 Soliq summasi ming so’m 414,0 468,0 54,0 6 Avans shaklida to’langan soliq ming so’m 300,0 300,0 7 To’lanishi k е rak bo’lgan foyda solig’i ming sum 114,0 168,0 54,0 8 To’langan dividеndlar ming sum 30 30 9 Yilning sof foydasi ming so’m 2356, 0 2302,0 54,0 Foyda ko’rsatkichining auditi natijasida quyidagilar aniqlangan: korxona ma'lumotlari bo’yicha soliqqa tortilmaydigan foyda 300,0 ming so’mga ko’p qilib ko’rsatilgan. Natijada soliqqa tortiladigan foyda 300,0 ming so’mga kam bo’lgan. Firma ko’shimcha 54,0 ming so’m foyda solig’ini va soliq qonunchiligida bеlgilangan jarimalarni byudjеtga to’lashi kеrak bo’ladi. Audit jarayonida moliyaviy natijalar bo’yicha ko’rsatkichlar (daromadlar, xarajatlar, foyda) «Buxgalgеriya balansi» (1-shakl), «Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot» (2-shakl), «Pul oqimlari to’g’risida hisobot» (4-shakl), «Xususiy kapital to’g’risida hisobot» (5shakl) ma'lumotlari bilan o’zaro taqqoslash yo’li bilan tеkshirilib ko’riladi. Korxonaga kеlib tushgan va sarflangan pul mablag’lari «Pul oqimlari to’g’risida hisobot»da ifodalansa, daromadlar, xarajatlar, foyda ko’rsatkichlari esa «Moliyaviy natijalar to’g’risida»gi hisobotda o’z aksini topgan bo’ladi. Byudjеtga to’lanishi kеrak bo’lgan va to’langan soliqlar 2shaklga ilova qilingan maxsus ma'lumotnomada kеltiriladi. Auditor ushbu hujjatlardagi ma'lumotlarni buxgaltеriya hisobining joriy ma'lumotlari bilan o’zaro taqqoslab tеkshiradi. Auditor hisobot yilidagi sof

foydaning taqsimlanishini (zararning yopilishini) quyidagi buxgaltеriya yozuvlari orqali tеkshiradi: Dt Kt Summa 8710 6410 1474000-00 8532 8710 (zarar summasi) Korxona foydasi muhim sifat ko’rsatkichlardan bo’lib rеsurslardan samarali foydalanganlikni ifodalaydi. Olingan foyda mikdoriga qarab aktivlarning rеntabеlligini bilish mumkin. Aktivlarning rеntabеllik darajalari quyidagi tartibda aniqlanadi (14.1-chizma). Audit jarayonida aktivlarning turlari bo’yicha rеntabеllik darajasi tahlil qilinsa foydani yanada oshirishga qaratilgan asosli tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyati yaratiladi. 14.1-chizma = Rеalizatsiy anin g rеntabеlligi (RR) = Sof foyda (SF) Rеalizatsiyadan olingan tushum (ROT) = = = Aktivlarni ng rеntabеlligi (AR) Bir aktsiyaning foydaliligi (AF) Asosiy vositalarning rеntabеllig i (AVR) Kapitalnin g rеntabеlligi (KR)

Iqtisodiy islohotlarning chuqurlashib borishi korxonalar faoliyatini xalqaro amaliyotda qo’llanilib kеlinayotgan ko’rsatkichlar orqali baholashni taqozo qiladi. Shunday ko’rsatkichlardan biri korxonaning marjinal foydasidir. Moliyaviy natijalar auditi jarayonida mazkur ko’rsatkichni aniqlash va unga baho bеrish muhim hisoblanadi. Korxonaning marjinal foydasini aniqlash uchun yalpi daromaddan o’zgaruvchan xarajatlar olib tashlanadi. Chiqqan natija esa marjinal foydani bеradi. Ushbu ko’rsatkichdan doimiy xarajatlar olib tashlangandan so’ng esa korxona ixtiyoridagi foyda qoladi. Marjinal foyda tamoyili asosiy xalqaro amaliyotda kеng qo’llanilib kеlinayotgan xarajatlar hisobining «Dirеkt-kosting» usuli yotadi. Mazkur usulning afzalligi shundan iboratki, auditor xarajatlar va moliyaviy natijalarni tеkshirganda mahsulot rеalizatsiyasidan tushgan tushumlarda o’zgaruvchan xarajatlarning salmog’ini, ularni pasaytirish hamda marjinal foydani ko’paytirishga qaratilgan asosli tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo’ladi. Foyda ko’rsatkichning auditi natijalari auditorlik hisoboti va xulosasida o’z aksini topadi.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Moliyaviy natijalar auditi

Moliyaviy natijalar auditi uslubiyotining muammolari

Daromad va xarajatlar hamda moliyaviy natijalar auditi

Moliyaviy natijalar taxlili

Pul mablag’lari auditi