Moliyaviy menejmentning uslubiy asoslari

Moliyaviy menejmentning uslubiy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Moliyaviy menjmentning uslubiy asoslari Reja: 1. Subyektlarda moliyaviy menjmentni tashkil etishning mohiyati va 2. xususiyatlari(86811) 3. Moliyaviy menjmentning mohiyati, maqsadi va vazifalari. 4. Subyektlar moliyaviy menejmentining mexanizmi va 5. strategiyasi 6. Subyektlarning moliyaviy faoliyati tizimi va uni boshqarishning 7. zarurligi. 8. 5. Rivojlanish sharoitida subyektlarning moliyaviy strategiyasini 9. tanlash va boshqarish

1. Subyektlarda moliyaviy menejmentni tashkil etishning mohiyati va xususiyatlari Har qanday subyektni, u yirik sanoat korxonasi yoki kichik korxona bo‘lsin, boshqarish kerak. Subyektlarni boshqarish san’ati «menejment», boshqaruv xodimlari esa «menejer» deb ataladi. «Menejment» so‘zi subyektni samarali boshqarish tizimini anglatadi. Bunda mulk va sarmoya egalari biznesni o‘zlari boshqarishlari shart emas, balki buning uchun maxsus tanlab olingan hamda kerakli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan mutaxassis-menejerlarni jalb qilish ham mumkin. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda yollanib ishlovchi mohir menejerlarga tadbirkorlikdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad – yuqori foyda olish ishonib topshirilmoqda. Menejer kasbi esa eng yuqori haq to‘lanadigan kasblardan biri bo‘lib bormoqda.  Subyektni boshqarish keng qamrovli faoliyat bo‘lib, uning tarkibiga quyidagi vazifalarni kiritish mumkin:  qisqa va uzoq muddatli davr uchun subyektning maqsadlarini aniqlash va faoliyat yo‘nalishlarini samarali rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish;  subyektning ishlab chiqarish, tijorat va moliyaviy faoliyatini rejalashtirish;  ishlab chiqarishni tashkil etish, boshqarish va texnologik jarayonning kundalik izdan chiqishlarini bartaraf etish;  moddiy-texnik ta’minotini tashkil etish va boshqarish;  marketing faoliyatini tashkil etish va boshqarish;  moliyaviy boshqaruv;  mehnatni tashkil etish, xodimlarni tanlash, majburiyatlarni taqsimlash va boshqarish;  tavakkalchilik (risk) elementlarini boshqarish;  axborotlarni yig‘ish va tahlil etish tizimini yaratish;  Subyekt faoliyatining samaradorligini oshirish;

 boshqaruv qarorlarini bajarilishining ishonchli va samarali nazorati tizimini yaratish va boshqalar. Subyektdagi boshqaruv vazifalarini bajarishga tashqi va ichki omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ichki omillarga subyekt faoliyatining ko‘lami, resurslarni taqsimlash, texnologik qurollanish darajasi, mehnatni tashkil etish usullari, ishlab chiqarish xarajatlari va baho siyosati kabi dastaklar kiradi. Bu omillarni ma’lum darajada oldindan rejalashtirish va nazorat qilish mumkin, lekin ulardan samarali foydalanish darajasi boshqaruv qarorlarining natijasi bilan o‘lchanadi. Subyekt ko‘lamining uni boshqarishga ta’siri bunga yorqin misol bo‘ladi. Yirik aksiyadorlar jamiyatini boshqarish bilan kichik subyekt yoki chakana savdo do‘konini boshqarish o‘rtasida katta farq mavjud. Subyekt qancha yirik bo‘lsa, uni boshqarish ham shunchalik murakkablashib boradi. Tashqi omillar subyektdan tashqaridagi muhit ta’sirida vujudga keladi. Ular qatoriga bozor konyukturasi va raqobat muhiti, mol yetkazib beruvchi va iste’molchilarning hatti-harakatlari, tabiiy-iqlimiy shart-sharoitlar, siyosiy va ijtimoiy omillar, huquqiy-me’yoriy negiz va davlat boshqaruvi kabi omillar kiradi. Boshqaruvga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar subyektning ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va boshqa faoliyatining natijalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi sababli, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda har bir omilni hisobga olish zarur. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan boshqaruvning yangicha shakli vujudga kelmoqda. Rejaga ishlashning o‘rniga foydaga va iste’molchilarning talabiga ishlash muhim bo‘lib bormoqda. Subyektni boshqarish ma’lum bir tamoyillarga asoslanib amalga oshiriladi: Mehnat taqsimoti tamoyili mehnatni tashkil etish va boshqarishda vazifalar va majburiyatlarni mas’ul xodimlarning o‘rtasida oqilona taqsimlash jarayonini anglatadi.

Vakolatlilik va majburiyat. Vakolat boshqaruv qarorlarini qabul qilishga imkon bersa, majburiyat uning natijalari uchun javobgarlik tamoyilini belgilab beradi. Intizom subyektning xodimlari va ishchilarning belgilangan mehnat tartibi va qoidalarga so‘zsiz rioya etishini va hurmat bilan yondoshishini talab etadi. Boshqaruvda yakkaboshchilik va kollegiallik. Yakkaboshchilik tamoyili subyekt xodimlarining yagona rahbarning buyruqlariga qat’iy bo‘ysunushini talab qiladi. Bu tamoyilni amalga oshirishning asosiy sharti har bir ijrochining xuquqlari, burchi va majburiyatlarini qat’iy belgilab qo‘yishdir. Yakkaboshchilikni kollegiallik, ya’ni qabul qilinadigan qarorlarda mutaxassislar va xodimlarning keng ishtirokini ta’minlash qo‘shib olib borish mumkin. Demokratiya va oshkoralik har bir xodimning tashabbuskorligiga, o‘z qobiliyatlarini namoyon qilishiga va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda faol qatnashishiga imkoniyat yaratadi. Maqsadning yagonaligi tamoyili subyektdagi barcha boshqaruv xodimlari, mutaxassislar va ishchilarning yagona maqsad va vazifalar yo‘lida birlashishining zaruriyatini yuzaga keltiradi. Shaxsiy manfaatlar bilan subyektning manfaatlarini qo‘shib olib borish. Subyektning har bir xodimi o‘z shaxsiy manfaati yo‘lida qattiq mehnat qilish bilan birga, o‘z manfaatlarini subyektning manfaatlaridan ustun qo‘ymasligi lozim. Shu bilan birga menejerlarning subyekt manfaatlarini ko‘zlab qabul qilgan qarorlari xodimlar va ishchilarning manfaatlariga zid bo‘lmasligi lozim. Rag‘batlantirish tamoyili asosida subyekt xodimlarining mehnati natijalarini munosib taqdirlash orqali mehnat unumdorligi va ishlab chiqarishning samaradorligini yuksaltirish yotadi. Rejalilik. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni rejali boshqarish iqtisodiy samaradorlikni ta’minlashning muhim shartidir. Bu tamoyil ishlab chiqarishni

rivojlanishining qisqa va uzoq muddatlarga mo‘ljallangan yo‘nalishlari, sur’atlari va nisbatlarini belgilashni ifodalaydi. Shaxsiy tashabbuskorlik. Bozor iqtisodiyoti tadbirkorning, shaxsiy manfaati uchun tashabbuskorlik bilan harakat qiluvchi, omilkor shaxslarni rag‘batlantiradi. Javobgarlik va tavakkalchilik. Boshqaruvchi o‘z faoliyatining natijalari uchun ma’lum bir javobgarlikka ega bo‘lishi, bunda ma’lum tavakkalchilik (risk)ning elementlarini ham hisobga olishi lozim. Boshqaruv etikasiga rioya etish. Bu tamoyil boshqaruv xodimlaridan bilimli, madaniyatli va xushmuomala bo‘lishni, xodimlarga ishonish va ularni eshita bilishni talab etadi. Boshqaruvning shakli va usullarini takomillashtirib borish. Kuchli raqobat sharoitida subyektning sinmasligi uchun menejerlar doimo o‘z ustilarida tinmay ishlab, boshqaruv usullarini takomillashtirib borishlari va bozordagi o‘zgarishlarga moslashishlari kerak. Boshqarish usullari va qarorlarni qabul qilish jarayoni Boshqaruv usullari bu boshqaruv xodimlarining boshqaruv obyektiga maqsadli yo‘naltirilgan ta’sir o‘tkazish usullarining yig‘indisidir. Boshqaruv usullari vositasida moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan oqilona foydalangan holda, yuqori natijalarga erishish maqsadida iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etiladi. Ishlab chiqarishning samaradorligi ko‘p jihatdan boshqaruv usullarining mukammalligi bilan uzviy bog‘liqlikka ega. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish, iqtisodiy va ijtimoiy-psixologik usullari mavjud. Tashkiliy-farmoyish usullari subyekt boshqaruvchilarining vakolati va hokimligi kuchidan foydalangan holda, tashkiliy-farmoyish vositalari orqali boshqarish jarayonini bildiradi. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar samarali faoliyat yuritishini ta’minlashga ta’sir etish

tizimidan iboratdir. Ko‘p hollarda tashkiliy ta’sir ma’muriy xuquqni qo‘llash, ya’ni buyruq va farmoyishlarni amalga oshirishga asoslanadi. Tashkiliy-farmoyish usullari tashkiliy aniqlikni ta’minlaydi, boshqaruvning har bir bo‘g‘ining vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparatini intizomi va faoliyatining samaradorligini ta’minlaydi, xodimlarni tanlaydi va joy-joyiga qo‘yadi, buyruqlar va farmoyishlarning bajaralishini nazorat etadi, ishda tartib o‘rnatadi va hokazo. Iqtisodiy usullarning mohiyati subyektning faoliyatini iqtisodiy ta’sir vositalari (baho, kredit, biznes-reja, xarajatlar va tannarx, foyda, soliqlar, mehnat xaqi, iqtisodiy rag‘batlantirish va hokazo) orqali boshqarishdir. Iqtisodiy usullarning yana bir jihati xodimlar va ishlab chiqarish jamoasiga ularning manfaatini ta’minlovchi iqtisodiy sharoitlarni yaratishdan iboratdir. Boshqaruv usullarining tizimida iqtisodiy usullar yetakchi o‘rinni egalaydi. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usuli xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlari va psixologik xususiyatlariga ta’sir etish bilan bog‘liq boshqarish vositasidir. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullarini qo‘llash subyektda yuz berayotgan ijtimoiy xodisalarni chuqur o‘rganish va xodimlarning kayfiyatiga ta’sir etuvchi psixologik (ruhiy) omillarni bilishni talab etadi. Masalan, mehnat psixologiyasi xodimlarning shaxsiy xususiyatlari va qobiliyatlarini, kadrlarni o‘qitish usullarini, ish va dam olish tartibini, kadrlarni tanlash va baholash usullarini, mehnat jarayonining psixologik jihatlarini o‘rganadi. Boshqaruvning psixologik usullari jamoada maqbul psixologik holat tashkil etish yo‘li bilan kishilarning o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Boshqarish jarayoni boshqaruv qarorlarini qabul qilish bilan amalga oshiriladi. Subyektning faoliyatini samarali tashkil etish va boshqarish bir qator muhim masalalarning yechimini topish bilan bog‘liq. Har qanday boshqaruvchi ishlab chiqarishni tashkil etar ekan, birinchi navbatda quyidagi savollarga javob topmog‘i lozim:

+anday tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish iste’molchilarning moddiy ehtiyojlarini to‘laroq qondirishga imkon beradi? Mavjud resurslarning qancha qismini jalb etgan holda, qanday hajmda mahsulot ishlab chiqargan ma’qul? Bu mahsulotlarni yaratishda qanday ishlab chiqarish tizimi va texnologiyasidan foydalaniladi? Mahsulot kim uchun ishlab chiqariladi, uning iste’molchilari kimlar? Subyekt iste’molchilarining talabida, bozor konyukturasida va ishlab chiqarish texnologiyasida yuz beradigan doimiy o‘zgarishlarga moslashib boradimi? Boshqaruv qarorlarini qabul qilish bir nechta bosqichdan iborat bo‘ladi: maqsadni shakllantirish; muammolarni aniqlash; axborot yig‘ish, turkumlash va tahlil etish; qarorning turli variantlarini ishlab chiqish; muqobil variantlarni solishtirib ko‘rish; yakuniy qarorni qabul qilish; qarorni amalga oshirish chora-tadbirlarini belgilash; qarorni bajaruvchi xodimlar o‘rtasida majburiyatlar va vazifalarni taqsimlash; qabul qilingan qarorni baholash. Maqsadni shakllantirish. Har qanday mohir boshqaruvchi ma’lum bir maqsadlarga amal qiladi. Maqsad boshqaruv qarorini qabul qilishga asos bo‘lib xizmat qiluvchi topshiriq yoki sharoitdan iborat. Masalan, subyektning mulkdorlari yoki boshqaruvchilarining asosiy maqsadi yuqori foyda olish va ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltirilishi mumkin. Maqsadlar aniq va ularga erishish mumkin darajada bo‘lishi lozim. Muammolarni aniqlash. +arorni qabul qilish jarayoni doimo biror bir muammoning yechimini topish bilan bog‘liq bo‘ladi. Muammo qo‘yilgan maqsad bilan unga

erishish vositalari o‘rtasida yuzaga keladigan farqlanishdir. Muammolarni to‘g‘ri aniqlab olish va ularning yechimini izlash maqsadga erishishda muhim omil hisoblanadi. Axborotlarni yig‘ish, turkumlash va tahlil etish. Bu bosqichda maqsadga erishishni ta’minlaydigan axborot yig‘iladi, yig‘ilgan axborot turkumlanadi, tahlil qilinadi va baholanadi. Axborot yig‘ish jarayonida muammoga tegishli barcha ijobiy va salbiy ma’lumotlarni to‘plash maqsadga muvofiqdir. Bu bosqich murakkab jarayon bo‘lib, malaka, bilim va tadbirkorlikni talab qiladi. +arorning turli variantlarini ishlab chiqish va muqobil variantlarni solishtirib ko‘rish. Keyingi bosqichda tadbirkorning haqiqiy imkoniyatlari baholanib, bir necha muqobil variantlar ishlab chiqiladi. Variantlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, qarorni optimallashtirish imkoniyati shuncha keng bo‘ladi. Ishlab chiqilgan muqobil variantlarni iqtisodiy samaradorlik nuqtai-nazaridan solishtirib ko‘rish orqali eng yaxshi variant tanlab olinadi. +aror qabul qilishning keyingi bosqichlarida tanlab olingan variant asosida yakuniy qaror qabul qilinadi, uni amalga oshirish chora-tadbirlari belgilanadi, qarorni bajaruvchilar o‘rtasida vazifalar va majburiyatlar taqsimlanadi, hamda erishilgan natijalar bo‘yicha qabul qilingan qaror baholanadi. Boshqaruv qarorlariga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat: -7 qabul qilinadigan qarorning demokratik xususiyati; -8 aniq vazifalarni yechishga yo‘naltirilganligi; -9 ilmiy asoslanganligi; -10 qisqa va lo‘ndaligi; -11 qarorni bajarish tezkorligi. 2. Moliyaviy menjmentning mohiyati, maqsadi va vazifalari

Tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy menejmenti shakllanayotganda tadbirkorlikning moliyaviy munosabatlarini, faoliyat doirasini yuqori darajada rivojlantirish va bu faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan barcha masalalarni muvaffaqiyatli hal etish va ijobiy natijalarga erishish tadbirkorlik subyektlari moliyaviy boshqaruvini samarali yo‘lga qo‘yilishini taqazo etadi. Shunday ekan, tadbirkorlik subyektlarini bosqichma-bosqich shakllantirish va ular yaxshi moliyaviy natijalarga erishish uchun subyektlarda moliyaviy menejmentning tizimini vujudga keltirish muhim ahamiyatga ega. Moliyaviy menejment - moliyaviy resurslar harakatining jarayoni bo‘lib, xo‘jalik subyektlari o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlarni va moliyaviy resurslarni boshqarishga yo‘naltirilgan. Moliyaviy menejment moliyaviy mexanizmning asosiy vositalari va usullari yordamida moliyaviy boshqaruv maqsadlarini, bu maqsadlarning belgilashning o‘ziga xos jihatlarini subyektda moliyaviy resurslarining shakllantirilishi, taqsimlanishi va bu vositalardan samarali foydalanilishini hamda ularning pul mablag‘larining aylanishidagi tashkiliy tomonlarini aks ettiradi. Tadbirkorlik moliyaviy menejmentida shuningdek, boshqaruv strategiyasi va taktikasiga katta e’tibor beriladi. Subyektning moliyaviy strategiyasida qo‘yilgan bosh maqsadlarga erishish borasidagi sa’y-harakatlar davomida umumiy yo‘nalishlardan va vositalardan samarali foydalanish yo‘llari belgilanadi va amalga oshiriladi. Bu maqsadlarga erishish uchun ularga asoslangan holda yangi yo‘nalishdagi maqsadlar ishlab chiqiladi. Moliyaviy taktikada esa, belgilangan sharoitda kutilayotgan yutuqlarga erishish uchun aniq usullarni tanlash va ulardan samarali foydalanish yo‘llari ishlab chiqiladi. Moliyaviy menejment boshqaruv tizimi sifatida ikki asosiy tizimdan: boshqariluvchi yoki boshqaruv obyekti tizimi va boshqaruvchi yoki boshqaruv suyektlaridan iborat bo‘ladi.

Moliyaviy menejmentda boshqaruv obyektiga subyektning jami pul oqimlarining harakati, qiymat aylanishi, moliyaviy resurslarining harakati, hamda moliyaviy faoliyati jarayonlarida ularning sarflanishi kiradi. Moliyaviy menejmentning boshqaruv subyekti esa, alohida bir guruh moliya menejerlarining guruhini moliyaviy apparat va subyekt boshqaruvchilarini o‘z ichiga oladi. Tadbirkorlik subyektlari bozor xo‘jaligi tizimining muhim tarkibiy qismidir. Shu bois bu sohaning muvaffaqiyatli taraqqiyotiga erishish masalasi asosiy muammolardan hisoblanadi. Mazkur masalani yechish imkonini beruvchi muhim yo‘nalishlardan biri kichik tadbirkorlikning amaliy faoliyatidagi boshqaruv tamoyillari va usullaridan kengroq foydalanishdir. Hozirgi sharoitda aynan mana shu omil tadbirkorlik subyektlarini boshqarishning eng samarali yo‘llarini ko‘rsatmoqda. Bozor sharoitida tadbirkorlikning moliyaviy menejmenti ko‘p qirrali muammo ekanligidan, dastlab boshqaruv tizimida moliyaviy menejmentning o‘rnini izohlab o‘tish muhim. Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lganligi uchun moliyaviy boshqaruv va uning asoslari jamiyat taraqqiyoti uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Bozorda o‘rin egallashga intiluvchi subyektning menejmentida kamida uchta ketma-ket bosqich bajarilishini ta’minlash lozim: subyektning bozorda o‘rnashib qolish va moslashuvchanligi; subyektning barqaror muvozanatga erishishi; subyekt ishlab chiqarishning miqdoriy va sifat jihatidan o‘sishini ta’minlash. Bu vazifalar subyektning samarali qarorlar ishlab chiqish va ularning ijrosini ta’minlash jarayonidagi munosabatlarining yuqori darajada tashkil qilinishini talab etadi.

Tadbirkorlik subyektlarining faoliyatini samarali amalga oshirish va ular taraqqiyotining muhim omillaridan biri uning faoliyatidagi turli davrlarda amal qiluvchi moliyaviy imkoniyatlardan foydalana olish darajasidir. Shu bois moliyaviy menejmentning bosh maqsadlari va vazifalari kichik tadbirkorlik faoliyatida moliyaviy ta’minoti muammosi mohiyati va mazmunidan kelib chiqadi. Tadbirkorlik moliyaviy menejmentining bosh maqsadi ham subyekt boshqaruvchilari, ya’ni mulkdorlarining joriy va kelajakda yuqori moliyaviy imkoniyatlarga ega bo‘lishni ta’minlashdan iborat. Tadbirkorlik faoliyati moliyaviy ta’minoti muammosining mohiyatini mablag‘ni jalb etish, joylashtirish va undan foydalanishni ham o‘z ichiga olgan kapitalni boshqarish jarayonini tashkil etish, deb qaralsa, u holda moliyaviy menejment tushunchasini subyektlarni moliyalashtirish shartlari, tamoyillari, uslublari va shakllarining birligiga asoslangan moliyalashtirish jarayonini boshqarish tizimi sifatida ifodalash mumkin. Tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy menejmenti tizimida moliyaviy menejment tamoyillarini va moliyaviy tahlil usullari asosida boshqaruv qarorlarini, odatda, uchta asosiy toifaga bo‘lish mumkin: amaldagi ishlab chiqarish yoki tijorat shartlariga tegishli qarorlar, ya’ni joriy vazifalarni tartibga solish; tadbirkorlikka xos moliyaviy qarorlarni qabul qilish, yangi bo‘linmalarni tashkil etishga harakat qilish, yangi sarmoyalarni jalb etish va yangi bozor segmentlarini o‘zlashtirish; yangi xalqaro sharoitdagi darajalarga erishish uchun subyektni strategik vazifalarining tashkiliy shakli va maqsadlarini o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashtirishni ta’minlaydigan alohida qarorlar ishlab chiqish va hokazolar. Hozirgi sharoitda subyektlar faoliyatining moliyaviy imkoniyatlarini tashkil etish va ulardan samarali foydalanishda yetarli moliyaviy resurslarning

hajmini shakllantirish, ulardan subyektlar rivojlanishining asosiy faoliyati yo‘nalishlarida foydalanishni ta’minlash, yuqori foyda olish darajasini va doimiy moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Subyekt moliyaviy menejmentining uchta asosiy funksiyasini ajratib ko‘rsatish mumkin: moliyaviy mablag‘larni takror ishlab chiqarish; resurslarni taqsimlash; ularning ishlatilishi ustidan nazorat qilish. Moliyaviy menejment takror ishlab chiqarish funiksiyasining maqsadi takror ishlab chiqarish jarayonida kapitalni doiraviy aylanishining barcha bosqichlarida moddiy va moliyaviy resurslar harakatini balanslantirishni ta’minlashdan iborat. Moliyaviy menejment takror ishlab chiqarish funksiyasining bajarilish samaradorligi subyektning foydaliligi va balans barqarorligi orqali ajralib turadi. Moliyaviy menejmentni taqsimlash funksiyasining maqsadi pul fondlari shakllanishini, ishlatilishini va kapitalning samarali tarkibini asrashdan iborat. Bunda taqsimot, dastlab moddiy xarajatlar, mehnatga haq to‘lash va eskirish xarajatlarini qoplash talab etiladi. Moliyaviy menejmentni nazorat funksiyasining maqsadi olinadigan daromadlarning ishlab chiqarishni va mahsulotni sotish hajmini kengaytirishga qaratilgan pul mablag‘lari fondi tarkibiga mos kelish darajasini aniqlashdan iborat. Subyekt daromadlari va xarajatlarining mos kelmasligi ham pul mablag‘lari, ham moddiy resurslar ishlatilishida ma’lum mutanosiblik o‘rnatilishini talab etadi. Moliyaviy menjment nazorat funksiyasining bajarilishi subyekt fondlariga qilinadigan ajratmalarning to‘laligi va o‘z vaqtida ajratilishini, fondlarning belgilangan miqdordagi tarkibiga rioya qilishni, hamda moliyaviy resurslardan foydalanishda tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq tavakkalchiliklarning nazoratini o‘z ichiga oladi. Tadbirkorlik subyektlari moliyaviy menejmentining asosiy vazifalarini qo‘yidagi tarkibda ajratib ko‘rsatish mumkin:

dastlabki bosqichda subyektning biznes-rejasi asosida moliyaviy resurslarga ehtiyojni aniqlash va moliyalashtirishning samarali usullari asosida tanlash; subyektning joriy rivojlanishi maqsadlarida moliyaviy majburiyatlarini bajarishga imkon beruvchi naqd pul oqimlari, daromadlar va xarajatlarning harakatini nazorat qilishga asoslangan moliyaviy resurslar bilan joriy, ya’ni, tezkor rejalashtirish va tartibga solish, unda moliyaviy menejmentning taqsimlash funksiyasi bajariladi. Shuningdek, joriy to‘lovlarni moliyalashtirish manbaasi sifatida mahsulotni sotishdan tushgan mablag‘lar maydonga chiqadi. Bu vazifalarni bajarishda subyekt aktivlari tarkibining tahlili, kredit va sarmoyalarning samaradorligi, strategik vazifalarni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Subyekt moliyaviy strategiyasi mablag‘larni jalb etish va moliyaviy resurslardan qanday foydalanish, boshqa tashqi omillarni hisobga olgan holda barcha moliyaviy aktivlardan foydalanishning yuqori darajasiga erishishni ta’minlash masalalarini belgilaydi. Moliyaviy menejerlar subyektning resurslarini boshqarish bo‘yicha barcha muhim qarorlarni ikki nuqtai nazardan qarab chiqishlari lozim: birinchidan, mazkur qarorlarning moliyaviy holatga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil etish; ikkinchidan, ta’sischilarning bunday qarorlarga bo‘lgan munosabati. Har qanday sharoitda ham subyektning moliyaviy menejmenti vazifalarida moliyalashtirish usullarini tanlab, chetdan jalb qilinayotgan resurslar, kredit mablag‘larini jalb etish, ichki va tashqi manbalarga asoslangan moliyalashtirish kabi usullarni o‘rganish katta ahamiyatga ega. Hozirgi sharoitda subyektlar moliyaviy menejmentining muhim tarkibiy elementlaridan biri bu moliyaviy hisobotlarni tuzish va shular asosida moliyaviy holatni tahlil qilishdir. Moliyaviy holatning tahlili nafaqat rahbarlari va mulkdorlari uchun, balki subyekt bilan iqtisodiy munosabatlar tizimining turli

sohalari bo‘yicha aloqador bo‘lgan xo‘jalik subyektlarining moliyaviy faoliyati uchun ham muhimdir. 3. Subyektlar moliyaviy menejmentining mexanizmi va strategiyasi(12677)1 XX asrning 2 yarimi jahon xo‘jaligida revolyutsion ham evolyutsion burilish davri bo‘ldi. Natijada ilmiy texnik taraqqiyotning keskin avj olishi va jahon xo‘jaligida tovar ishlab chiqarishning keskin o‘sishi barcha sohalarda bo‘lganidek boshqaruvning ilmiy konsepsiyalarida ham taraqqiyotlar bo‘lishiga olib keldi. Natijada zamonaviy moliyaviy menejment konsepsiyasi mustaqil shakllana boshladiki uning asosiy muammosi sifatida subyektlarning moliyaviy munosabatlari, pul mablag‘lari aylanishini ichki va tashqi omillarining ta’siriga asoslangan holda samarali tashkil etish masalalarini o‘z ichiga ola boshladi. Bozor iqtisodiyoti xo‘jalik subyektlari orqali ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida bozordagi talab va taklif, aniq istyemolchilarning talablari, ishlab chiqaruvchi uchun maksimal foyda olish imkoniyatini tug‘diruvchi mahsulot ishlab chiqarishni ko‘zda tutadi. Boshqaruvning bozor shart-sharoitlari, O‘zbekistonning iqtisodiy istiqbollari va mentaliteti uchun xususiyatli hisoblanuvchi boshqaruv tizimini shakllantirishni, mamlaktimizda shakllantirilayotgan bozor iqtisodiyoti aholi uchun real iqtisodiy erkinlikning mavjud bo‘lishini nazarda tutadi. Menejment subyektlarning boshqaruvning samarali tizimi sifatida bunday imkoniyatlarga egaligini tasdiqlaydi. O‘zbekiston Respublikasi tashkilotlari, korxonalarining tashqi muhitini o‘rganish (tadibrkorlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslari, tovarlar, xizmatlar, moliyaviy bozorlar, baholarni shakllantirish tizimlari, buxgalteriya hisobi tizimlari) va ularning asosiy faoliyat sohalarini o‘rganishning tahlili (marketing

tadqiqotlari, moliyaviy menedjment, ishlab chiqarish, sotish jarayonlari, buxgalteriya hisobi va personallarni boshqarish) shuni ko‘rsatadiki, ba’zi subyektlar imkoniyat darajasida bunday tashqi muhitning o‘zgarishlari natijasidagi noananaviy yangi muammolarni an’anaviy usullar vositasida o‘ziga xos faoliyat sohalarini moslashtirishga harakat qiladilar. Shuning uchun zamonaviy shart sharoitlarda ayrim subyektlarning oldida asosiy vazifa sifatida tashqi muhitning o‘zgarishlariga o‘z faoliyat sohalarini tezlik bilan moslashtira olish va vujudga kelgan muammolarni osonlik bilan o‘z foydasiga hal etish masalasi yuzaga keladi. Xuddi shuningdek har qanday subyektning asosiy faoliyat sohalaridan biri moliyaviy menejment hisoblanadi. Moliyaviy menejment–subyektlarda moliyaviy resurslar va kapitallarni boshqarish hisoblanadi. Moliyaviy menejment faoliyatining turi sifatida 2 ta yirik sohani ko‘rish mumkin: -subyektning rahbariyati tomonidan qarorlar asosida moliyaviy resurslar va kapitallarni boshqarishni o‘z ichiga oluvchi ichki xo‘jalik faoliyati; -korxona va boshqa xo‘jalik subyektlari o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlarni o‘rnatish jarayonida amalga oshiriladigan moliyaviy resurslar va kapitallarni boshqarishning tashqi jarayoni. Boshqaruv tizimi boshqarilayotgan obyektlarga zaruriy ta’sirini ta’minlaydi. Boshqaruv faoliyati odatda tashkilotning ma’sul shaxslari o‘rtasida va maxsus bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlanadi. Boshqaruv tizimining bo‘g‘inlari chiziqli, funksinal, chiziqli – funksional, funksional- chiziqli va boshqa turli kombinatsiyalarda bo‘lishi mumkin. Moliyaviy menejment – subyektlar boshqaruvining umumiy maqsadlariga erishishga yo‘naltirish uchun amal qiladigan tizimdir Rossiyalik iqtisodchi olim L.Pavlovaning ta’kidlashicha, «moliyaviy menejment bir tomondan aniq

qonuniyatlar va ahamiyatga ega bo‘lgan boshqariluvchi tizim, ikkinchi tomondan esa – korxona umumiy boshqaruv tizimining bir qismi bo‘lgan boshqaruvchi tizimdir»1 deb ta’kidlaydi. Bunda boshqariladigan tizim hisoblanuvchi moliyaviy menejment sezilarli ravishda davlatning soliqlar, baho, mehnat haqi va boshqa dastaklari vositasidagi ta’sir etish sohasi nazarda tutiladi. Boshqariluvchi tizim sifatida esa moliyaviy menejment boshqaruv qarorlari oqimlarga ta’sir etuvchi boshqaruv obyekti hisoblanishi nazarda tutiladi. Albatta moliyaviy menejment davlatning eski moliya-kredit mexanizmi vositasidagi ma’muriy boshqaruv mexanizmini aks ettirmaydi, chunki moliyaviy menedjment iqtisodiy erkinlikka asoslangan iqtisodiy tizim sharoitida faoliyat yurituvchi xo‘jalik subyektlari o‘zaro ichki manfaatlariga asoslangan holdagi boshqaruv tizimi eski boshqaruv tizimi kamchiliklarini bartaraf etish imkoniyatiga egadir. Masalan, Iqtisodchi A.Birmanning fikricha «Keyingi 10 yillikning asosiy kamchiligi, rejalashtirish, rag‘batlantirishish va boshqarish tizimidagi kamchiliklar hisoblanib, boshqaruvning amaldagi holati korxonalar o‘zlarining zahiralarini yashirishga, rejani bajarish imkoniyatiga ega bo‘lish va tegishli moddiy mukofotlarni olish uchun tashabbusni ushlab turishga harakat qilganlar»2. Muallifning bu fikrida iqtisodiyotni samarali boshqarishning asosiy dastagi sifatida moliyaning muhim rol o‘ynashi ta’kidlanadi. Moliyaviy boshqaruvning zamonaviy tizimi hisoblangan moliyaviy menejmentning asosiy maqsadi iqtisodiy subyektlar o‘rtasida o‘zaro ijtimoiy adolatlilik tamo-yillari asosida iqtisodiy manfaatlarning taqsimotiga erishish hisoblanadi. Moliyaviy menejmentning muhim uslubiy asosi sifatida uni tashkil qilishning umumiy tamoyillarini aniqlab olish hisoblanadi. Bu o‘z navbatida moliyaviy menedjmentning harakat faoliyatini aniqlab olish uchun, uni amal qilishini umumiy mezonlarini aniqlab olish uchun zarur hisoblanadi. Shuni hisobga olish kerakki, moliyaviy menejment subyektlarning ichki doirasida emas, balki

doimiy ravishda budjet, budjetdan tashqari fondlar, banklar va boshqa kreditorlar, moliya kredit muassalalari, institutsional investorlarning o‘zaro munosabat-larida ham aks etadi.. Ayrim hollarda, moliyaviy menejment, rejalashtirish, rag‘batlantirish, alohida elementlarning o‘zaro muvofiqligi, variativligi, maqsadli yo‘naltirilganligi kabilarni o‘z ichiga oluvchi boshqaruvni tashkil qilishning umumiy tamoyillari bilan ham birining ta’sir doirasida bo‘ladi. Albatta biz ta’kidlaganimizdek, moliyaviy menejment tizimining shakllanishi xo‘jalik subyektlarining iqtisodiy mustaqilligi ya’ni tadbirkorlik faoliyatining keng imkoniyatlarini shakllanishi bilan belgilanadi. Bunda, budjet bilan o‘zaro soliqli munosabatlar tizimining shakllanishi, subyektlar asosiy va aylanma mablag‘larni shakllantirishda kredit va investitsion usullarning shakllanishi, bozor mexanizmlari asosida ularning iqtisodiy faoliyatidagi turli xatarlar bo‘yicha mas’uliyat, foydani taqsimlash imkoniyatini subyektlarning ixtiyorigaga o‘tishi va boshqa omillar hisoblanadi. Shuning uchun ham moliyaviy menejment konsepsiyasini o‘rganishning asosi tadbirkorlik faoliyati hisoblanadi deb ta’kidlashimiz mumkin. Tadbirkorlik bu mulkdan foydalanish, tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatish natijasida tizimli foyda olishga yo‘naltirilgan mustaqil, hamda xatar bilan bog‘liq faoliyatdir. Moliyaviy menejment bilan xo‘jalik yuritishga samarali ta’sir etuvchi moliyaviy jarayonlar o‘zaro bog‘liqdir. Moliyaviy menejment subyektlarning moliyaviy faoliyatida moliyaviy resurslardan foydalanish va ularning samarali yo‘nalishlarini tanlab olishni o‘z ichiga olib, bu jarayon tahlil, rejalashtirish, boshqaruv, moliyaviy qarorlarning qabul qilish jarayoni bilan bog‘liqdir. Buni qo‘yidagi (1-chizma) orqali ko‘rib o‘tishimiz mumkin. Moliyaviy menedjmentning tarkibi 1-chizma

Kompleks vazifalar Sotish, foyda, kapitallarning harakati, rentabellik, asosiy fondlar, aylanma mablag‘lar, moliyaviy holat, daromad va xarajatlarning balansi va boshqalar Funksional seksiyalar

Rejalashtirish Tahlil Tartibga solish

Pers pektiv reja lashtirish Tezkor rejalashtirish Tezkor Reja lashti rish Tezkor tahlil Kompleks tahlil Doimiy rejani to‘g‘rilash Doimiy qarorlar Alternativ qaror

lar Murakkab qaror lar Yuqoridagi moliyaviy menejmentning kompleks vazifalari iqtisodiy faoliyatning moliyaviy natijalarini mohiyati nuqtai nazardan baholash elementlarini o‘z ichiga oladi. Chunonchi mahsulotni sotish natijasida olingan tushumning tarkibida foydaning salmog‘i, subyektning mavjud aktivlari tarkibida ishchan aktivlarning salmog‘i ya’ni aylanma va asosiy kapitallarning salmog‘i va boshqa tizimli baholash asosida moliyaviy boshqaruv mexanizmini tashkil qilish moliyaviy menejmentning kompleks vazifalari qatoriga kiradi. Boshqaruvning moliyaviy mexanizmini amal qilishi moliyaviy ko‘rsatkichlar va jarayonlar haqidagi analitik, rejali axborotlarni shakllantirish, o‘rganish va tartibga solish bilan uzviy ravishda bog‘liq. Aksariyat hollarda moliyaviy rejalashtirish va moliyaviy tahlil subyektda amalga oshirilayotgan moliyaviy ishlarning mustaqil sohalari ham hisoblanadi. Joriy va tezkor moliyaviy ishlar esa o‘z navbatida rejalashtirish va tahlilga asoslanadi. Shuni alohida ta’kidlaymizki, tahlil bloki uzluksiz ravishda axborotlarni yig‘ish, hisobini yuritish va umumlashtirishni o‘z ichiga oladi. Rejalashtirish blokida esa har qanday biznes rejaning oxirgi xulosasi tayyorlanadi. Moliyaviy menejmentning vazifalari, tamoyillarini aniqlab beruvchi moliyaviy boshqaruvning o‘ziga xos 3 jihatlarini mavjud: 1. Moliyaviy menedjment uchun moliyaviy – huquqiy shart sharoitlar yaratib beruvchi tashkiliy jihatlar; 2. Boshqaruv qarorlarining mezonlari sifatida oxirgi foyda va rentabellik moliyaviy ko‘rsatkichlarini tanlab olish;

3. Daromadlari va xarajatlar balansi orqali har qanday iqtisodiy faoliyat samaradorligining doimiy nazorati. Yuqoridagi moliyaviy menejmentning 3 asosiy jihatlariga asoslangan holda shuni ta’kidlash lozimki moliyaviy menejmentning samarali faoliyati avvalo boshqaruv qarorlari uchun zaruriy axborotlar bilan ta’minlanishiga asoslanadi. Iqtisodiy subyektlar pul mablag‘larini shakllantirish, mavjud moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish va yalpi daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonini kompleks boshqaruv tizimini o‘z ichiga oluvchi moliyaviy menejment tizimi hozirgi kunda muhim iqtisodiy ahamiyatga egadir. Menejment tizimida har qanday vazifani hal qilish va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda kamida 4 turdagi ta’minot talab qilinadi: iqtisodiy, matematik, texnik va moliyaviy ma’lumotlar ta’minoti moliyaviy boshqarish uchun zaruriy qaror qabul qilinadi ularning to‘liq iqtisodiy asoslangan axborotlar asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Bundagi asosiy masala olingan ma’lumotlarni o‘ziga xos xususiyatlari, ahamiyati va ularni korxonalarda takror ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi omillar ta’sir darajasi nuqtai nazardan guruhlash, ko‘rsatkichlar tizimini shakllantirishda tegishli manba sifatida foydalanish korxonalarning kelgusi takror ishlab chiqarish jarayonini jadallashtirish va resurslardan imkoniyat darajasida samarali foydalanish uchun moliyaviy qaror qabul qilishda muhim rol o‘ynaydi. Boshqarish tizimida boshqaradigan tizimlar va boshqariladigan tizimlar o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Boshqariladigan tizimlar o‘ziga xos obyektlarga ega bo‘lib bunday obyektlar sifatida subyektlarning aktivlari va passivlari ko‘rib o‘tiladi. Moliyaviy boshqaruv tizimini umumiy tarzda tizimlashtiradigan bo‘lsak quyidagi shaklga ega bo‘ladi: -umumiy moliyaviy tahlil va rejalashtirish;

-subyektlarni moliyaviy resurslar bilan ta’minlash (subyektning moliyaviy manbalarini boshqarish); -moliyaviy resurslarni taqsimlash (investitsion siyosat va aktivlarni boshqarish). Moliyaviy boshqarish faolitining bunday sohasiga ajratilishining mantiqi subyektning mulkiy va moliyaviy holatini aks ettiruvchi hisobot shakllarining asosi sifatida buxgalteriya balansi hisoblanadi. Ishbilarmon faollik asosi subyektning iqtisodiy potensialini o‘sib borishi hisoblanadi. +andaydir investitsiya loyihalariga kapital jamg‘arish vositasida tadbirkor aniq davr mobaynida avanslangan kapitalni qaytarib olishni balki ko‘zlangan foydani olishni ko‘zda tutishi lozim. Bunday foydani baholash ya’ni mazkur loyiha foydalimi yoki yuqmi?- degan dilemmani yechish investitsiyalardan kelgusi tushumlarni bashorat qilishga asoslanadi. Bunday pul oqimlarini boshqarish uchun zarur bo‘lgan qarorlarni qabul qilish moliyaviy xo‘jalik faoliyatining natijalarining dinamik ko‘rsatkichlari hisoblanuvchi buxgalteriya hisobining axborotlar tizimiga tayanadi. Moliyaviy xo‘jalik faoliyatining axborotlar ta’minoti o‘ziga xos murakkab tarkibini tashkil qiladi va turli omillarni: boshqarish darajasi, axborotlarning maqsadli yo‘nalishi, ulardan foydalanuchilarnig tarkibi bilan aniqlanadi. Subyektlar darajasida boshqaruv qarorlari qabul qilishning asosiy axborotlar manbai buxgalteriya hisobotlari hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining funksiyasi nafaqat xo‘jalik faoliyati faktlarini qayd etish tizimi hisoblanadi balki hisoblangan natijalarning ishonchlilik tabiatini ko‘zda tutuvchi moliyaviy hisob- kitoblarning texnologiyalari hisoblanadi. Moliyaviy hisob-kitob texnologiyalari dastlabki ishlab chiqarish munosabatlarining paydo bo‘lishi bilan shakllangan bo‘lib mustaqil fan sifatida tegishli moliyaviy hisob-kitob texnologiyalari to‘g‘risidagi bilimlar X1X asrlarda

paydo bo‘ldi. Bu davrlarda moliyaviy hisoblash texnologiyalari «tijorat hisob- kitoblari», «tijorat arifmetikasi» tushunchalari bilan taniqli bo‘lgan. XIX asrda tezlik bilan sodir bo‘lgan iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy taraqqiyot ishlab chiqarish jarayonidagi axborotlarni shu qadar ko‘paytirdiki bunday axborotlarni boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun yig‘ish va ularni qayta ishlash masalasi muammoga aylanib qoldi. Subyektlarda samarali ishlab chiqarish jarayonini boshqarish va kam xarajat qilgan holda yuqori foyda olish masalalari aynan shu davrdagi raqobat muhitining shakllantirgan zaruriyati bo‘lib qoldi. Ayniqsa XX asrning 2 yarmidagi ilmiy texnik taraqqiyotning sodir bo‘lishi, insoniyat oldiga yangi muammolarni kundalang qilib qo‘ydiki, bunday muammolar qatoriga resurslar taqchilligining paydo bo‘lishi, dunyo iqtisodiyotidagi keskin integratsiya, kontinentlar o‘rtasidagi murakkab bog‘liqliklar, ishlab chiqaruvchi subyektlar o‘rtasidagi keskin raqobat va boshqa global muammolar kiritilib turli xil ishlab chiqarish munosabatlarini ekstensiv rivojlantirishni emas, balki intensivlashtirishni zarur qilib qo‘ydi. Bunday sharoitda samarali boshqarish to‘g‘risidagi yangi nazariyalar paydo bo‘ldi. Boshqarish degan so‘z bu albatta qaror qabul qilish degan tushunchani anglatadi. Boshqarish – aniq natijalarga erishish uchun obyektga maqsadli yo‘naltirilgan holda ta’sir qilishning shakllari va usullarining yig‘indisidir. Boshqarish inson faoliyatining barcha sohalariga xosdir. Shuningdek, boshqarish tizimining muhim sohalaridan biri moliyaviy faoliyatni boshqarish hisoblanadi. Subyektlar moliyasini boshqarish subyektning moliyaviy faoliyatini boshqarish sifatida sotishdan tushgan tushum va uning taqsimot obyektlari moliyaviy boshqarishning asosiy obyekti hisoblanadi. Moliyaviy boshqaruvni ma’lum bir uslub va tamoyillarga hamda rag‘batlantirish hamda sanksiyalarga tayanib maxsus apparat amalga oshiradi. Ma’lumki, u yoki bu yo‘nalishdagi vazifalarni bajarishda turli xil yo‘nalishdagi

yechimlar mavjud bo‘ladi, ammo ularni samarali yechishning o‘ziga xos bo‘lgan muammolarini bor imkoniyatlardan tez va samarali foydalanish yoxud, yangi davr talabiga mos bo‘lgan uslublarni joriy etib ko‘zlangan maqsadga erishishdir. Har qanday boshqaruv tizimiga xos bo‘lgani kabi, moliyani boshqarishda ham obyektlar va subyektlar mavjud bo‘ladi. Moliyani boshqarishning obyekti bo‘lib turli moliyaviy munosabatlar hisoblanadi. Masalan: davlat budjeti, pensiya fondi, subyektlarning ixtiyoridagi markazlashmagan fondlar va sug‘urta munosabatlari hisoblanadi. Moliyaviy munosabatlarning turkumlanishidan kelib chiqib, ushbu obyektlarga quyidagi moliyani boshqaruv subyektlari mos keladi, bularga moliya organlari va soliq nazoratchilari, moliya xizmat (bo‘lim)lari va sug‘urta organlari kiradi. 4. Subyektlarning moliyaviy faoliyatining tizimi va uni boshqarishning zarurligi. O‘zbekiston Respublikasida 2001 yil 15 mayda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonunning 3-moddasida «tadbirkorlik faoliyati» tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi: “Tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik)– tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o‘z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat”1. Tadbirkorlikni rivojlantirish O‘zbekistonda amalga oshirlayotgan iqtisodiy islohotlarning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bandlik muammosini hal etish, bozorning mo‘l-ko‘lligini ta’minlash hamda iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishdagi imkoniyatlarini inobatga olib, mamlakatimizda kichik tadbirkorlikning rivojlanishiga alohida e’tibor berilmoqda. Bunda tadbirkorlikning quyidagi o‘ziga xos xususiyatlariga tayanilmoqda:

bozordagi talabga tez moslasha borib, sifatli mahsulot ishlab chiqarish qobiliyati; nisbatan qisqa muddatlarda aholi ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabni qondira olishi; dastlabki sarmoya hajmining nisbatan kamligi; tez orada yangi ishchi o‘rinlari barpo etish va bandlik muammosini hal etishga ko‘maklashish imkoniyati; biznes egasi (tadbirkor)ning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdagi bevosita ishtiroki va boshqalar. 2000 yilda mualliflar guruhi tomonidan e’lon qilingan “Inson taraqqiyoti to‘g‘risidagi ma’ruza”da2 kichik tadbirkorlikning iqtisodiy jihatlari hamda manfaatli xususiyatlari quyidagicha yoritiladi: tadbirkorlik – aholining talay qismi uchun mehnatini qo‘llaydigan jabha va daromad manbai, yetarli malaka va tajribasi bo‘lmagan, egiluvchan jadvalli ish kunini istagan aksariyat mehnat resurslarini mashg‘ul etuvchi mehnat bozorining eng moslashuvchan qismi. Ayollar, ilk bor ish qidirayotgan yoshlar, ma’lumoti va mehnat tajribasi yuqori darajada bo‘lmagan shaxslar ko‘pincha faqat shu yerdan ish topishlari mumkin. Bu jabhada mashg‘ul kishilarning aksariyat qismi uchungina emas, balki ularning oila a’zolari uchun ham asosiy daromad manbai bo‘lishi kichik biznes milliy farovonlikning o‘sishi uchun muhim omilga aylanganidan dalolat beradi; tadbirkorlik aholi orasida ish yuritish va tadbirkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirish, uning bozor munosabatlariga moslashganlik darajasini oshirishda potensial samarali vositadir. U fuqarolarga nafaqat o‘z ishchi kuchi, balki o‘z mulki, jumladan, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mulk egasi bo‘lishiga imkon yaratib, o‘rta sinf-jamiyatning progressiv taraqqiyotini ta’minlashga qodir,

demokratiya va ijtimoiy barqarorlikdan manfaatdor ijtimoiy qatlamning shakllanishi uchun asos yaratadi; tadbirkorlik butun iqtisodiyotning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. U iste’mol talabining o‘zgarishlariga hammadan tez moslashadi, iqtisodiy vaziyatning tebranishlariga muvofiq tarzda o‘z faoliyatining ixtisosini tez va nisbatan asoratsiz o‘zgartira oladi; tadbirkorlik iqtisodiyotning hududiy tuzilmasini yaxshilaydi. Alohida shaxs uchun esa kichik biznes bilan shug‘ullanish band bo‘lish va daromad olishga, ishi va shaxsiy hayotini yaxlitroq birlashtirishga, o‘z qobiliyati va iste’dodini namoyon qilishga imkon yaratadi. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichi kichik tadbirkorlikni rivojlantirish, unga keng iqtisodiy erkinlik berish bilan ajralib turadi. Tadbirkorlik subyektlariga mustaqillik berish ularda faoliyatining yakuniy natijalari uchun javobgarlik hissini oshiradi. Keyingi yilarda mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish borasida bir qator ishlar amalga oshirildi: ulgurji va chakana savdo tizimi isloh qilinmoqda; tadbirkorlik subyektlariga infratuzilma bo‘linmalari tomonidan xizmat ko‘rsatishning samarali tizimi yaratilmoqda; tadbirkorlik subyektlarining qonuniy huquqlari va manfaatlarini muhofaza qilish hamda tadbirkorlikning erkinligini kafolatlash tizimi shakllanmoqda; tadbirkorlarni davlat ro‘yxatiga olish va hisobga qo‘yishning yengillashtirilgan tartibi joriy etildi; statistika va soliq hisobotining qisqartirilgan shakli kiritildi; tadbirkorlik subyektlarining tashqi iqtisodiy faoliyati erkinlashtirildi;

ish boshlovchi tadbirkorlar uchun dastlabki sarmoyani shakllantirish va boshqa shakllardagi yangi moliyaviy qo‘llab-quvvatlash tizimi joriy etildi va shunga o‘xshash qatortadbirlar amalga oshirilmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash hamda tadbirkorlarning huquqlari va manfaatlarini himoyalash borasida amalga oshirilgan ishlar natijasida iqtisodiyotning bu tarmog‘i tobora mustahkamlanib, uning respublikamiz iqtisodiyotidagi o‘rni, ish bilan ta’minlash va mahsulot ishlab chiqarishdagi salmog‘i yildan-yilga oshib bormoqda. 2003 yil 1 yanvar holatiga YAMMda kichik tadbirkorlikning hissasi o‘tgan yildagidan 0,8 foizga oshib, 34,6% ga yetdi. Kichik tadbirkorlikning iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarishdagi hissasi sanoatda 14,1, qishloq xo‘jaligida 76,4, umumiy chakana tovar aylanmasida 43,8, aholiga pullik xizmatlar ko‘rsatishda 41,3, avtomobil transporti yuk aylanmasida 38,7, yo‘lovchi tashish hajmida 54,9 foizni tashkil etdi. Respublikamizda 239,5 mingta kichik korxona ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lib, ular respublikada jami ro‘yxatdan o‘tgan korxonalarning 91,3 foizini, sanoatda 95,2, qishloq xo‘jaligida 96,4, qurilishda 95,2, savdo va umumiy ovqatlanishda 96,6 foizini tashkil etadi. Ta’kidlab o‘tish joizki, mamlakatimizda kichik tadbirkorlik subyektlari soni yil sayin ko‘payib bormoqda. Chunonchi, birgina 2002 yilda 47,2 ming kichik korxonalar ro‘yxatga olingan. Ro‘yxatdan o‘tgan kichik tadbirkorlik subyektlarining faollik darajasi ham oshmoqda. Ro‘yxatdan o‘tgan kichik tadbirkorlik subyektlarining soni 2002 yilda 2001 yildagiga nisbatan 18,6 foizga oshgan bo‘lsa, faoliyat ko‘rsatayotganlari soni 21,4 foizga ko‘paydi. Xususan, 2002 yil davomida ro‘yxatda turgan 239,5 mingta kichik va o‘rta tadbirkorlik subyektlarining 215,7 mingtasi yoki 90,1 foizi faoliyat ko‘rsatgan. Bu ko‘rsatkich 2001 yilda 88, 1999-2000 yillarda o‘rtacha 80, 1998 yilda 60,3 foizni tashkil etgan edi.

Tadbirkorlik subyektlarini shakllantirish koeffitsiyenti 2002 yilda 23,4 ga, tugatish koeffitsiyenti esa 4,8 ga teng bo‘ldi. Respublikamiz aholisining har 1000 nafariga to‘g‘ri keluvchi faoliyat ko‘rsatayotgan tadbirkorlik subyektlari 7,1 tadan 8,6 taga yetdi. Iqtisodiyotning tadbirkorlik subyeklari respublika bo‘yicha 5086,4 ming kishini yoki aholining 54,5 foizini ish bilan ta’minlaydi. Kichik biznesning rivojlanishi evaziga 2002 yida 369,3 mingta yangi ishchi o‘rinlari yaratildi. Bu respublika bo‘yicha yangidan yaratilgan ish o‘rinlarining 84,6 foizini tashqil etadi. Biznesning tashqi iqtisodiy faoliyati asta-sekin “tezlanish olmoqda”. Uning ulushi 2002 yilda umumiy eksport hajmida 7,5, import hajmida 29,4 foizni tashqil qildi. Korxonalarning tashqi savdo aylanmasi 900 mln. A+SH dollariga teng bo‘ldi. Ularning asosiy eksport mollari - qishloq xo‘jaligi, to‘qimachilik, ishlov beruvchi, elektrotexnika mahsulotlari, xalq amaliy san’ati buyumlari bo‘lmoqda. Hukumatimiz tadbirkorlik subyektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatini kengaytirish uchun sharoit yaratmoqda. Ular texnologik asbob-uskunalarni olib kirishda import bojlarini to‘lashdan ozod etilgan. Bu, o‘z navbatida, jahon bozori uchun raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish va ularni eksportga chiqarish imkonini beradi. Tahlillar kichik tadbirkorlikning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan quyidagi muammo va to‘siqlar ham mavjudligini ko‘rsatmoqda. Birinchidan, kichik tadbirkorlik sust rivojlanmoqda. Jami kichik tadbirkorlik subyektlarining (yakka tadbirkorlik va dehqon xo‘jaliklaridan tashqari) 78,3 foizini mikrofirmalar tashqil etadi. Ikkinchidan, kichik biznesning tarmoq tarkibida asosan qishloq xo‘jaligi (43 foiz), savdo va umumiy ovqatlanish (25,6 foiz) ko‘pchilikni tashkil etadi. Sanoat, qurilish va xizmat ko‘rsatish sohalarida kichik biznesning rivojlanishi nisbatan sust kechmoqda. Bu, o‘z navbatida, kichik biznesning iste’mol bozorlarini nisbatan

qisqa muddatlarda mahsulotlar bilan to‘ldirish imkoniyatlarini cheklab qo‘ymoqda. Uchinchidan, kichik biznes respublikamiz hududlari bo‘yicha har xil rivojlanmoqda. Kichik biznes subyektlari Toshkent shahri (10,6 foiz), Samarqand (10,3 foiz) va Andijon (9,5 foiz) viloyatlarida ko‘proq ulushga ega. To‘rtinchidan, kichik biznesning mahsulotni eksport qilish jarayonidagi ishtirokini qoniqarli deb bo‘lmaydi. Bularga asosan quyidagi muommolar sabab bo‘lmoqda: respublikada kichik tadbirkorlikning rivojlanishi uchun mavjud bo‘lgan mehnat, xom ashyo, ilmiy-texnik va boshqa salohiyatdan to‘liq foydalanilmayotganligi; kichik tadbirkorlik subyektlarida daslabki sarmoya va ortiqcha mablag‘larning yetishmasligi; bank kreditlari, xalqaro moliya tashilotlari kredit resurslaridan foydalanish shartlarining murakkabligi; kreditni so‘g‘urtalash, kafolat bilan ta’minlash hamda uni qaytarish bilan bog‘liq muammolar; kichik tadbirkorlik subyektlariga xizmat ko‘rsatuvchi bank tizimi va boshqa infratuzilmalarning yetarli darajada taraqqiy etmaganligi; ishlab chiqarish vositalari va iste’mol bozorining yaxshi taraqqiy etmaganligi oqibatida mol yetkazib beruvchilar va haridorlar o‘rtasidagi munosabatlarning chigallashuvi; kichik tadbirkorlik mahsulotlarining sifati yuqori emasligi oqibatida talabning pastligi; ayrim hollarda mansabdor shaxslar tomonidan kichik tadbirkorlik subyektlarining qonuniy huquqlarining buzilishi va manfaatlariga putur yetkazilishi;

tadbirkorlik sohasida puxta tayyorlangan, savodli va ishbilarmon menejerlar va mutaxassislar tayyorlash tizimining nomukammalligi, kichik tadbirkorlik xodimlarining iqtisodiy va huquqiy bilim saviyasining pastligi va boshqalar. Bu kabi muammolarni samarali hal etish uchun respublika hukumatining kichik tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan strategik dasturlarining amalga oshirilishini davom ettirish zarur. Bunday konsepsiya asosida nomutanosibliklarni bartaraf etishga, hududlarning iqtisodiy salohiyatidan samaraliroq foydalanishga imkon beruvchi tuzilmaviy o‘zgarishlar yotmog‘i lozim. Tadbirkorlikni rivojlantirish konsepsiyasi quyidagilar asosida shakllantirilmog‘i zarur: - tadbirkorlikni rivjlantirishning mintaqa – tarmoq dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish, barcha tarmoqlarda xususiy korxonalar, jamiyatlar, shirkatlar tuzish bo‘yicha shaxsiy tashabbuslarni rag‘batlantirish; - subyektlarning kredit manbalari va sarmoyalaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish, davlat tomonidan kreditni kafolatlash jamg‘armalarini yaratish; tadbirkorlikka xizmat ko‘rsatuvchi bozor infratuzilmalarini yanada kengaytirish va rivojlantirish; subyektlarning xom ashyo, texnologiyalardan foydalanish imkoniyatini kengaytirish, kichik biznes subyektlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni sotishning samarali tizimini yaratish; tadbirkorlik ksubyektlarini tashkil etish va ular faoliyatining me’yoriy- huquqiy negizini takomillashtirish; tadbirkorlik faoliyati ko‘rsatkichlarining hisobi va tahlili tizimini soddalashtirish; tadbirkorlik uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini rivojlantirish;

tadbirkorlik qaltisliklari (risklari)dan himoyalanish tizimini ta’minlash uchun so‘g‘urta xizmatining ahamiyatini oshirish. Tadbirkorlikni rivojlantirish konsepsiyasida asosiy e’tibor birinchi navbatda iqtisodiy salohiyatga ega bo‘lgan kichik tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab- quvvatlash, tarmoq va hudud uchun zarur, ammo past rentabelli sohalarning rivoji uchun qulay imkoniyatlar yaratish, respublikaning ijtimoiy–iqtisodiy siyosatining yo‘nalishlari va maqsadlariga mos faoliyat yuritayotgan xo‘jalik tuzilmalarini rag‘bat-lantirish, hududiy ahamiyatga ega mahsulot ishlab chiqaruvchi kichik subyektlarga soliq imtiyozlari belgilash, lizing xizmati va investitsion xatarlarni so‘g‘urtalash tizimini kengaytirish va moliyaviy imkoniyatlari chegaralangan holda bank kreditlaridan foydalanishiga yo‘l ochuvchi sharoitlarni ta’minlash vazifalariga qaratilmog‘i kerak. Tadbirkorlik sohasida band firmalar ko‘pincha yuqori texnologiyali ishlab chiqarishni tashkil etishga urinishlari bilan ajralib turadi. Ular faoliyatining strategiyasi asosan quyidagilardan tashkil topadi: birinchidan, yuqori texnologiyali ishlab chiqarish asosida rivojlanayotgan firmalar raqobat ko‘rashidan manfaatdor emas. Shu sababli ular bozordagi yuqori foyda keltiradigan bo‘shliqni egallashga harakat qilib, tor darajada ixtisoslashgan mahsulot ishlab chiqarishga intiladilar. ikkinchidan, bunday firmalar, masalan, elektronika bilan shug‘ullanuvchi firmalar, yirik kompaniyalardan butlovchi qismlarni sotib olish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga harakat qiladilar. uchinchidan, ko‘pchilik firmalar ishlab chiqarish jarayonini yengillashtirish maqsadida yoki bitta turdagi mahsulot ishlab chiqarishga yoki bir turdagi texnologiyaga ixtisoslashadi. Ular ana shu mahsulot yoki texnologiyani iste’molchilarning talabiga moslashga harakat qilishadi. Yirik kompaniyalarga esa keng iste’molchilarning talabini qondirishga mos bo‘lgan andozali mahsulotlarni

ishlab chiqarish xos. Kichik korxonalarning yirik korxonalardan farqi va afzalliklari ham ana shunda. to‘rtinchidan, deyarli barcha kichik korxonalar mustaqillikni saqlab qolishga intilib, tashqaridan mablag‘ jalb etmaslikka harakat qiladi. Mutaxassislarning fikricha, kichik firmalar mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi rivojlanib borishi bilan mustaqillik hamda o‘ziga xos bo‘lgan ijtimoiy-madaniy muhitni shakllantirishga intiladilar. Tayanch iboralar: Boshqaruv uslubi, moliyaviy boshqaruv tizimi, moliyaviy menjment tizimi, tuzulishi, moliyaviy ta’minot, subyekt boshqaruvi, subyektning moliyaviy mablag‘larining tuzilishi, moliyaviy reja, ichki moliyaviy nazorat, pulning davriy qiymati, baholash kotsepsiyasi, inflyatsiya omili, tavakkalchilik, tadbirkorlik, biznes.

Похожие

Investisiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy baholashning uslubiy asoslari

Menejmentning nazariy asoslari

Menejmentning tashkiliy tuzilishi

Menejmentning tashkiliy strukturalari.

Moliyaviy dasturlash