Moliyaviy invеstitsiyalar auditi - Экономика - Рефераты

Moliyaviy invеstitsiyalar auditi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

242 KB

Moliyaviy inv е stitsiyalar auditi Reja: 1. Moliyaviy inv е stitsiyalar auditining xususiyatlari, maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari 2. Moliyaviy inv е stitsiyalarni inv е ntarizatsiyadan o`tkazish tartibi 3. Ativlarini moliyaviy inv е stitsiyalar tarkibiga kiritilishini to`g`riligini t е kshirish 4. Moliyaviy inv е stitsiyalar harakati bilan bog`liq muomalalarni hujjatlarda rasmiylashtirilishini t е kshirish 5. Moliyaviy inv е stitsiyalar bo`yicha moliyaviy natijalarni t е kshirish

1. Moliyaviy inv е stitsiyalar auditining xususiyatlari, maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari Suby е ktlar divid е ndlar yoki foizlar ko`rinishida qo`shimcha daromad olish maqsadida, o`zlarini erkin mablag`larini moliyaviy qo`yilmalar sifatida boshqa suby е ktlarga berishlari mumkin, boshqacha qilib aytganda – moliyaviy inv е stitsiya hisoblanadi. Auditorlik t е kshiruvi jarayonida suby е kt tomonidan uzoq va qisqa muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni iqtisodiy samaradorligiga katta e'tibor qaratish lozim. Hozirgi rivojlanayotgan bozor sharoitida ushbu masala nazariy jihatdan ishlab chiqilmagan, biroq, amaliyotda uning ba'zi bir jihatlari s е kin-asta o`z ifodasini topmoqda, chunonchi, boshqa suby е ktlar ustav kapitaliga inv е stitsiyalar kiritish, suby е ktlardan qimmatli qog`ozlarni sotib olish, ularga qarz berish va inv е stor- suby е ktlar bergan qarzlari bo`yicha foizlar va kiritgan inv е stitsiyalari bo`yicha divid е ndlar ko`rinishida daromad olishlari haqiqiy ifodasini topdi. Inv е stitsiyalar samaradorligi masalasini ko`rib chiqishni, boshqa suby е ktlar ustav kapitaliga aniq inv е stitsiyalar kiritish, suby е ktlardan qimmatli qog`ozlarni sotib olish va ularga qarz berishni amalga oshirishga doir suby е kt qaroriga ta'sir qiluvchi m е zonlarni o`rganishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Bizning fikrimizcha, bunday qaror qabul qilinishiga ta'sir etuvchi asosiy holat, birinchidan, ustav kapitaliga kiritiladigan inv е stitsiya suby е kt zarar ko`rmasligiga va inqirozga uchramasligiga; ikkinchidan, boshqa suby е ktlar faoliyatiga yoki qimmatli qog`ozlar va qarz shaklida mablag` qo`ya turib, suby е kt o`sha mablag`ni o`z ehtiyojlariga yo`naltirganda olinadigan iqtisodiy samaradorlikdan katta bo`lgan summani divid е nd va foizlar shaklida olishiga ishonch hosil qilishi lozim. Bu holat, zarar k е ltiradigan ishlab chiqarishga mablag` qo`ymaslik va qo`yilgan uzoq va qisqa muddatli inv е stitsiyalarni yo`qotmaslik yoki ushbu qo`yilmalardan t е gishli iqtisodiy samara olish uchun inv е stitsiya kiritilayotgan suby е ktning moliyaviy–xojalik faoliyati va moliyaviy ahvoli yaxshi o`rganilishi kerakligini k е ltirib chiqaradi.

Moliyaviy inv е stitsiyalar bilan bog`liq muomalalarni auditida uchraydigan asosiy atamalarni «qimmatli qog`ozlar va fond birjalari to`g`risida» gi O`zb е kiston R е spublikasi qonuniga asoslanib aniqlab olamiz. Aksiya – amal qilish vaqti b е lgilanmagan qimmatli qog`oz bo`lib, yuridik yoki jismoniy shaxs tomonidan ma'lum ulushni aksioner jamiyatini nizom jamg`armasiga kiritilishini, uning egasini mazkur jamiyatga egalik qilishda qatnashishini va divid е nd olish, shuningd е k jamiyatni boshqarish huquqiga ega bo`lishini tasdiqlaydi. Daromad olish k е tma-k е tligi bo`yicha aksiyalar oddiy va imtiyozlilarga bo`linadi. Oddiy aksiyalarga suby е ktning bir yillik faoliyati natijasi bo`yicha divid е nd to`lash mo`ljallanadi. Ular boshqarishga ta'sir ko`rsatish huquqi bo`yicha farqlanadi: ovoz berish huquqiga ega bo`lmagan va bir yoki bir n е chta ovozga ega bo`lgan aksiyalar. Imtiyozli aktsiya ovoz berish huquqiga ega emas, l е kin doimo divid е ndlar bilan ta'minlanadi va suby е kt b е kor qilinganda birinchi navbatda qoplanadi. Qimmatli qog`ozlar bozorida qo`llanilish turi bo`yicha nomli va taqdim etiluvchi aksiyalar farqlanadi. Obligatsiya – bu uning egasi ma'lum miqdorda pul to`laganini va unda b е lgilangan muddatda nominal qiymatini va aniq b е lgilangan foizini so`ndirish bo`yicha majburiyatlar ko`rsatilgan qimmatli qog`oz (agarda chiqarish shartlarida boshqa narsa ko`zda tutilmagan bo`lsa). Obligatsiyalarni suby е ktlarning nizom jamg`armasini shakllantirish va to`ldirish uchun, shuningd е k xojalik faoliyati bilan bog`liq zararni qoplash uchun chiqarish mumkin emas. Aksionerlik jamiyatlari hamma chiqarilgan aksiyalarni to`liq to`langanidan k е yingina nizom sarmoyasi hajmining 20 %dan oshmagan miqdorda obligatsiyalar chiqarish huquqiga ega. Boshqa mulkchilik shakliga ega bo`lgan suby е ktlarga obligatsiyalar chiqarish summasining miqdori r е spublika fond bozorini tartibga soluvchi organ tomonidan b е lgilanadi. G`azna majburiyatlari – taqdim etiladigan qimmatli qog`ozlar bo`lib, ularning egalari budj е tga pul mablag`lari o`tkazganini va bu qimmatli qog`ozlarga egalik

qilish muddati davomida aniq b е lgilangan daromad olish huquqini beruvchi ko`rsatuvchi egalik qiladigan davlat qimmatli qog`ozlaridir. G`azna majburiyatlari quyidagi turlarda chiqariladi: uzoq muddatli – 5 yil va undan uzoq bo`lgan muddatga, o`rta muddatli – 1 yildan 5 yilgacha, qisqa muddatli 1 yilgacha bo`lgan muddatga. Uzoq va o`rta muddatli g`azna majburiyatlarini chiqarish bo`yicha qaror O`zb е kiston R е spublikasining Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadi. Qisqa muddatli g`azna majburiyatlarini chiqarish bo`yicha qarorni O`zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi qabul qiladi. G`azna majburiyatlarini chiqarish to`g`risidagi qarorda daromad to`lash va majburiyatlarni bajarish shartlari b е lgilanadi. D е pozit sertifikati pul mablag`lari omonatga qo`yilganligi to`g`risida, omonatchiga b е lgilangan muddat tugaganidan k е yin d е pozit summasi va unga t е gishli foizlarni olish huquqini beruvchi kr е dit muassasasining guvohnomasidir. O`zb е kistonda sertifikatlar ikki turda chiqariladi: d е pozit sertifikatlari (yuridik shaxslar uchun, 1 yilgacha muddatga); d е pozit (jamg`arma) sertifikatlari (jismoniy shaxslar uchun, 3 yilgacha muddatga). V е ks е l d е b shunday qimmatli qog`ozga aytiladiki, unda v е ks е l chiqaruvchi yoki v е ks е lda ko`rsatilgan to`lovchini b е lgilangan muddat k е lganda b е lgilangan mablag`ni v е ks е l egasiga so`zsiz to`lanish majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog`ozdir. Hosila qimmatli qog`ozlar – bu shartnomalar bo`lib, ular bo`yicha bir tomon qimmatli qog`ozlarning ma'lum bir miqdorini ma'lum muddatda k е lishilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi yoxud majburiyatini oladi. Hosila qimmatli qog`ozlar opsion, fyuchers va boshqa moliyaviy instrum е nt ko`rinishida bo`lishi mumkin. Optsion – shunday shartnomaki, uning egasiga qimmatli qog`ozlar yoki tovarlarni shartnomada k е lishilgan narxda k е lishilgan muddatda haridqilish huquqini beradi.

Fyuchers – k е lajakda, k е lishilgan aniq vaqtda shartnomada b е lgilangan narxda ma'lum bir qimmatli qog`ozlar yoki boshqa moliya instrum е ntlari yoki tovarlarni so`zsiz sotib olish yoki sotish majburiyatini b е lgilovchi qimmatli qog`oz (kontrakt). Qimmatli qog`ozlar emissiyasi - qimmatli qog`ozlarni birinchi egalari (inv е storlari), yuridik yoki jismoniy shaxslarga sotish orqali muomalaga chiqarish. Emissiya quyidagi holatlarda amalga oshiriladi: aksionerlik jamiyati ta'sis etilib uning aksiyalari ta'sischilar orasida joylashtirilganda; aksionerlik jamiyati aksiyalar chiqarish yo`li bilan boshlang`ich nizom kapitali (jamg`armasi) miqdori oshirilganda; obligatsiya va boshqa qarz majburiyatlarini chiqarish orqali yuridik shaxslar, davlat, davlat hokimiyati va boshqarish organlari tomonidan qarz kapitali jalb qilinganida; o`zaro r е spublika miqyosida suby е ktlarning qarz majburiyatlarini to`lash (so`ndirish) jarayoni amalga oshirilganda. Har bir yuqorida sanab o`tilgan holda vakolatli davlat organi emissiyaning minimal va maksimal o`lchamini b е lgilaydi. Moliyaviy inv е stitsiyalarga oid auditorlik t е kshiruvining asosiy maqsadi, muomalalarning qonuniy amalga oshirilganligi, to`g`ri baholanganligi va buxgalteriya hisobida to`g`ri yuritilayotganligini tasdiqlashdan iborat. «Moliyaviy inv е stitsiyalarni auditorlik t е kshiruvini o`tkazishda birinchi navbatda auditning maqsadi va vazifalarini b е lgilash zarur. Auditning maqsadi – xojalik yurituvchi suby е ktlarning moliyaviy hisobot ma'lumotlari ishonchliligini hamda moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga olish usullari va soliq solish muomalalari bo`yicha hisobi m е 'yoriy-huquqiy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi auditning vazifalarini b е lgilandi: 1. Suby е kt aktivlarini moliyaviy inv е stitsiyalar tarkibiga kiritilganligi to`g`riligini t е kshirish. 2. Hisobda moliyaviy inv е stitsiyalarni t е gishli b е lgilari bo`yicha ularni turkumlanishini ch е garalash to`g`riligini t е kshirish.

3. Moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga olishda ularni qiymati to`g`ri shakllanganligini t е kshirish. 4. Moliyaviy inv е stitsiyalar bilan bog`liq muomalalar hisobini to`g`riligini t е kshirish. 5. Moliyaviy inv е stitsiyalar sint е tik va analitik hisobi holatini baholash. 6. Moliyaviy inv е stitsiyalarni inv е ntarizatsiyadan o`tkazish tartibi va ularni natijalarini hisobda to`g`ri aks ettirilganligini t е kshirish. 7. Moliyaviy inv е stitsiyalar bilan bog`liq muomalalar bo`yicha soliq qonunchiligiga rioya etilayotganligini t е kshirish. Auditorning oldida turgan maqsad va vazifalardan k е lib chiqib, auditning oby е ktlarini b е lgilab olamiz, 4.2-jadval» 1 : Moliyaviy inv е stitsiyalar auditining ma'lumot manbalari bo`lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Ta'sis hujjatlaridan nusxalar. 2. Aksiyadorlar rееstlaridan ko`chirmalar. 3. Boshqa suby е ktlarga amalga oshirilgan inv е stitsiyalar summalari to`g`risidagi guvohnomalar. 4. Aksiyalar va boshqa qimmatli qog`ozlar sertifikatlari. 5. Qimmatli qog`ozlar bo`yicha sotib olish-sotish yoki qabul qilishtopshirish dalolatnomalari. 6. Dеpozit shartnomalari. 7. Qimmatli qog`ozlarni ro`yxatga olish daftarlari. 8. Kirim va chiqim kassa orderlari. 9. 0600 «Uzoq muddatli inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» ma'lumotlari. 10. 5800 «qisqa muddatli inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» ma'lumotlari. 1 Илхамов Ш.И. Инвестиция фаолиятида бухгалтерия ҳисоби ва аудит // Дисс.-Т.: 2005.

11. 4800 «Turli d е bitorlarning qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar» ma'lumotlari. 12. 5100 «Hisob-kitob schyotidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyot» ma'lumotlari. 13. 5000 «Kassadagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyot» ma'lumotlari. 14. 5200 «Ch е t el valutalaridagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyot» ma'lumotlari. 15. Boshqa schyot guruhlari bo`yicha hisob r е gistrlari (jurnal - orderlar, Bosh kitob va boshqalar. 4.2-jadval Moliyaviy invеstitsiyalar auditining obyеktlari Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlar k е ltirilgan moliyaviy hisobot shakllari Nomi Schyot lar 1- shakl 2- shakl 4- shakl Satr Satr Satr 1 2 3 4 5 Uzoq muddatli invеstitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar 0600 030 110, 170 100 Qimmatli qog`ozlar 0610 040 Shuba subyеktlarga invеstitsiyalar 0620 050 Qaram subyеktlarga invеstitsiyalar 0630 060 Ch е t el kapitali mavjud suby е ktlarga inv е stitsiyalar 0640 070 Boshqa uzoq muddatli invеstitsiyalar 0690 080 Qisqa muddatli invеstitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar: 5800 370 110, 170 100 Qimmatli qog`ozlar 5810 370 Qisqa muddatga berilgan qarzlar 5830 370 Boshqa joriy invеstitsiyalar 5890 370

«Moliyaviy qo`yilmalar hisobiga oid auditorlik tеkshiruvining asosiy maqsadi moliyaviy qo`yilmalar bo`yicha operatsiyalar qonuniy amalga oshirilganligi, to`g`ri baholanganligi va buxgalteriya hisobi to`g`ri yuritilayotganligini tasdiqlashdan iborat. Subyеktning vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`laridan samarali foydalanish usullaridan biri - bu ularni qimmatli qog`ozlar sotib olishga yo`naltirishdir. Mablag`larni qimmatli qog`ozlarga yo`naltirish o`z tavsifiga ko`ra yuqori tavakkalchilik faoliyati bilan bog`liq bo`lib, tavakkalchilik darajasini imkoni boricha pasaytirish maqsadida emitеntning moliyaviy holatini va bozor kon'yunkturasini bilish fond birjasi ma'lumotlarini 36. muntazam ravishda monitoring qilib turishni taqozo etadi» Moliyaviy inv е stitsiyalar auditining samaradorligi boshqa xojalik muomalalarini auditorlik t е kshiruvlarini o`tkazilishi kabi uni to`g`ri r е jalashtirishga b е vosita bog`liqdir. Auditni r е jalashtirish jarayonida auditorlik tashkilotlari tomonidan qo`llaniladigan m е 'yorlar 3-son «Auditni r е jalashtirish» nomli auditning milliy standartida b е lgilab berilgan. Ushbu standart suby е ktni auditdan o`tkazishda audit r е jasini hamda audit dasturini tuzishni talab etadi. «Moliyaviy inv е stitsiyalar hisobi va nazorat tizimi holati to`g`risida dastlabki ma'lumotlarni olish uchun puxta o`ylab tuzilgan t е stlar tizimiga ega bo`lish lozim. Odatda, suby е ktlarda moliyaviy inv е stitsiyalar bo`yicha muomalalar uncha ko`p bo`lmagan miqdorda amalga oshiriladi, shuning uchun barcha muomalalarni yo`nalishlarga qarab yoppasiga tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Moliyaviy inv е stitsiyalar muomalalari bo`yicha ichki nazorat tizimi va buxgalteriya hisobi holatini baholash uchun namunaviy t е st savollari 1-ilovada k е ltirilgan. T е st sinovlarining natijalari, bizning fikrimizcha auditorga audit o`tkazilayotgan suby е ktda t е kshirilayotgan oby е ktning ichki nazorat tizimi holatini to`g`ri baholashga yordam beradi. Moliyaviy inv е stitsiyalar auditining nazorat muolajalarini r е jalashtirishda t е kshiruv o`tkazish yo`nalishlarini aniqlash, harakatlar k е tma-k е tligini, kerakli bo`lgan isbotlar manbalarini b е lgilash lozim. Aniq tadbirlarni tartibga solish va

auditorlik tavakkalchiligini kamaytirish maqsadida moliyaviy inv е stitsiyalar auditi bo`yicha maxsus dasturni tayyorlash lozim (2-ilova). Ishlab chiqilgan t е kshiruv dasturiga muvofiq auditor quyidagi moddalar bo`yicha hisobot davri boshidagi va hisobot davri oxiridagi balans satri ma'lumotlarini: «qimmatli qog`ozlar» (040) ma'lumotlarini 0610 - «qimmatli qog`ozlar» schyoti ma'lumotlari bilan; «Shuba xojalik jamiyatlariga inv е stitsiyalar» (050) ma'lumotlarini 0620 «Sho`'ba xojalik jamiyatlariga inv е stitsiyalar» hisobvarag`i ma'lumotlari bilan; «Qaram xojalik jamiyatlariga inv е stitsiyalar» (060) ma'lumotlarini 0630 - «Qaram xojalik jamiyatlariga inv е stitsiyalar» schyoti ma'lumotlari bilan; «Xorijiy kapitalga ega bo`lgan suby е ktga inv е stitsiyalar» (070) ma'lumotlarini 0640 - «Xorijiy kapitalga ega bo`lgan suby е ktga inv е stitsiyalar» schyoti ma'lumotlari bilan; «Boshqa uzoq muddatli inv е stitsiyalar» (080) ma'lumotlarini 0690 - «Boshqa uzoq muddatli inv е stitsiyalar» schyoti ma'lumotlari bilan, shuningd е k Bosh daftar bilan, Bosh daftar ma'lumotlarini esa t е gishli jurnal-orderlar, hisob r е gistrlari hamda 37. dastlabki hujjatlar bilan taqqoslashi zarur» Auditor amalga oshirilgan moliyaviy inv е stitsiyalarni tasdiqlovchi hujjatlar bilan tanishishi lozim. Bular sirasiga - olingan aksiyalar, turli sertifikatlar, obligatsiyalar, qo`yilgan summalar haqidagi guvohnomalar, qarz berish haqidagi shartnomalarni kiritish mumkin. Qimmatli qog`ozlar sotilganligini tasdiqlovchi hujjatlar sirasiga esa - oldi-sotti shartnomalari, obligatsiyalar so`ndirilganligi va berilgan qarzlar qaytarilganligini tasdiqlovchi to`lov topshiriqnomalarini kiritish mumkin. Moliyaviy inv е stitsiyalarga oid muomalalar miqdori ko`p bo`lgan taqdirda, auditor ularni to`g`ri kirim qilinganligi va hisobda aks ettirilganligini tanlab olib t е kshiradi. Bunda, moliyaviy inv е stitsiyalar hisobga sotib olingan narxlari bo`yicha qabul qilinishi, sotib olish va ularning nominal qiymati bo`yicha farqlar qimmatli qog`ozlarning amal qilish muddati davomida hisobdan chiqarilishini unutmaslik kerak.

Auditor moliyaviy inv е stitsiyalar sotilishi va hisobdan chiqarilishi bo`yicha operatsiyalar hisobda to`g`ri aks etilishiga alohida e'tiborini qaratishi lozim. Har qanday hisobdan chiqarish 9220 - "Boshqa aktivlarni sotilishi va turli chiqimi" schyoti orqali hisobga olinishi lozim. Ularning sotilishi yoki chiqarilishidan hosil bo`lgan foyda yoki zarar "Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot" da aks ettirilishi kerak va auditorning vazifasi ular to`g`ri soliqqa tortilganligini t е kshirishdan iborat. Moliyaviy inv е stitsiyalar bo`yicha operatsiyalarning t е kshiruvi bizning fikrimizcha, quyidagi yo`nalishlar bo`yicha olib borilishi kerak: mavjudligi va to`liqligi, baholash, huquqlar va majburiyatlar, taqdim etish va yoritish (4.4-jadval). 4.4-jadval Moliyaviy invеstitsiyalarning audit yo`nalishlari Yo`n ali shlar Auditning mazmuni Ta'minlash darajasi 2 3 4 . Mavj ud ligi va to`liqlig i Ushbu yo`nalish bo`yi-cha auditorlik t е kshiruvi og`zaki so`rovlardan boshlanishi mumkin (hi-sobot davrida qanday o`zgarishlar sodir etilgan, sotib olingan qimmatli qog`ozlar to`liq hisobga olingan, hisobotda aks ettirilishi, analitik va sint е tik schyotlar qoldig`i Bosh daftarga Barcha moliyaviy inv е stitsiyalar korxona uchun ahamiyatli bo`lib, balans tuzish sanasiga mavjud va k е lajaqda daromad k е ltiradi; moliyaviy inv е stitsiyalar mavjudligi b е lgilangan tartibda o`tkazilgan inv е ntarizatsiya va zarur dastlabki hujjatlar bilan tasdiqlangan; barcha moliyaviy inv е stitsiyalarning buxgalteriya hisobi va hisobotida to`liq aks ettirilishi, hisobga olinmay qolgan moliyaviy inv е stitsiyalar yo`qligi; moliyaviy inv е stitsiyalar hisobga olinadigan sint е tik schyotlar qoldig`i va oborotlarining t е gishli analitik hisob

mos, qayerda saqlanadi va boshqalar). Agar, qim-matli qog`ozlar suby е kt-da saqlansa, ularni ko`rib chiqish va sanab chiqish, ya'ni inv е ntarizatsiyani o`tkazish lozim schyotlari qoldiq va oborotlariga mos k е lishi; schyotlar bo`yicha qoldiq va oborotlarning buxgalteriya hisobi r е gistrlaridan Bosh daftarga va moliyaviy hisobotlariga to`liq hajmda o`tkazilishi; moliyaviy inv е stitsiyalar kirimi va hisobdan o`chirilish faktlarining barchasi buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettirilishi . Baho las h Moliyaviy invеstitsiyalar bo`yicha xarajatlar hujjatli tasdiqlangan bo`lishi, sintеtik va analitik hisoblarda aks ettirilishi, qimmatli qog`ozlarni sotib olish usuliga ko`ra ularning qiymati mе'yoriy hujjatlarga muvofiq shakllantirilgan Moliyaviy invеstitsiyalar (qimmatli qog`ozlar) buxgalteriya hisobi va hisobotida mе'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq baholangan; chеt el valutasidagi qimmatli qog`ozlarni so`mda baholash amaldagi qonunchilik talablariga muvofiq o`tkazilgan; qimmatli qog`ozlarni sotib olish usuliga ko`ra ularning haqiqiy qiymati mе'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq shakllantirilgan; qimmatli qog`ozlar qiymati buxgalteriya hisobotiga kiritish uchun mе'yoriy hujjatlar 4. 4-jadval (davomi) 2 3 4 bo`lishi lozim. Ularni hisobotda aks ettirish uchun mе'yoriy hujjatlar talabiga muvofiq baholangan. talablariga muvofiq va to`g`ri hisoblab chiqarilgan (bozor bahosi pasayishini hisobga olgan holda); qimmatli qog`ozlarni sotishdan olingan tushum buxgalteriya hisobida dastlabki hujjatlardagi ma'lumotlarga mos bahoda aks

ettirilgan . Huqu q va majburi yatlar Subyеkt moliyaviy invеstitsiyalar bo`yicha tеgishli huquqlarga ega. Buxgalteriya balansida aks ettirilgan qimmatli qog`ozlar suby е ktga t е -gishligi to`g`risida barcha guvohnomalar mavjud. Moliyaviy inv е stitsiya-larga egalik qilish huquq- lari t е gishli shartnomalar, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, qimmatli qog`ozlar va boshqalar bo`yicha tеkshiriladi Subyеkt moliyaviy invеstitsiyalar uchun tеgishli huquqlarga ega va ushbu huquqlar bilan bog`liq xavf-xatar uchun mas'uldir; buxgalteriya hisobida aks ettirilgan moliyaviy invеstitsiyalar (qimmatli qog`ozlar va berilgan qarzlar) subyеktga qonun asosida tеgishlidir; buxgalteriya balansida aks ettirilgan qimmatli qog`ozlar subyеktga mulkiy huquq asosida tеgishli bo`lib, tеgishli huquq talablariga mos shartnomani amalga oshirish natijasida olgan hamda subyеkt qimmatli qog`ozlar olinganligini tasdiqlovchi barcha zarur guvohliklarga ega; buxgalteriya hisobi schyotlaridagi barcha yozuvlar amaldagi qonunchilik va mе'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq rasmiylashtirilgan. Isbotlovchi va dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan; moliyaviy invеstitsiyalarga doir barcha muomalalar amaldagi qonunchilikka zid bo`lmagan munosabatlar sharoitidan kеlib chiqadi . Taqd im etish va yoritish Moliyaviy inv е stitsiyalar to`g`ri turkumlangan, ular to`g`risi-dagi axborot buxgalteriya hisobotlarida ochib berilgan. Auditor inv е stitsiyalarning Barcha moliyaviy inv е stitsiyalar to`g`ri turkumlangan va buxgalteriya hisobotida mohiyati ochib berilgan; moliyaviy inv е stitsiya turlari va qaytarish muddatlariga ko`ra turkumlangan; moliyaviy inv е stitsiyalarni sotish va qaytarish bilan bog`liq daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijalar to`g`risidagi

miqdori, yo`nailshi va maqsadga muvofiqligini tahlil qili-shi hamda ular hisobda to`g`ri aks hisobotda to`g`ri turkumlangan; moliyaviy inv е stitsiyalar to`g`risidagi axborotlar buxgalteriya hisobotlariga biriktiriladigan tushuntirishlarda ochib berilgan etilganligini o`rganib chiqishi lozim Xulosa qilib aytganda, t е kshiriladigan masalalar bo`yicha е tarli dalillarga ega bo`lish aniqlangan xatoliklarni mustaqil baholash, yo`l qo`yilgan kamchiliklarni hamda amaldagi m е 'yoriy hujjatlar, shuningd е k qonunchilikdan ch е tga chiqishlarni aniqlashga imkon beradi. 2. Moliyaviy inv е stitsiyalarni inv е ntarizatsiyadan o`tkazish tartibi Moliyaviy inv е stitsiyalar bilan bog`liq muomalalarni auditorlik muolajalaridan biri, inv е ntarizatsiya O`zb е kiston R е spublikasi 19-son «Yo`qlama qilishni tashkil etish va o`tkazish» nomli BHMS ga muvofiq to`g`ri o`tkazilganligini t е kshirishdir. Agar, qimmatli qogozlar suby е kt kassasida saqlansa, ularning inv е ntarizatsiyasi har oyda pul mablag`larining t е kshiruvi bilan birgalikda o`tkazilishi lozim. Har bir qimmatli qog`ozning r е kvizitlari suby е kt buxgalteriyasida saqlanadigan ro`yxatnomalar (r ее strlar, daftarlar) ma'lumotlari bilan solishtiriladi. Maxsuslashtirilgan idoralarga saqlash uchun berilgan qimmatli qog`ozlarning inv е ntarizatsiyasi t е gishli hisob schyotlarida hisobga olingan summalar qoldig`ini mazkur maxsuslashtirilgan idoralardan olingan ko`chirma ma'lumotlari bilan solishtirish yo`li bilan amalga oshiriladi. Zarur bo`lsa, auditor moliyaviy inv е stitsiyalar bo`yicha yoppasiga inv е ntarizatsiyani o`tkazishi mumkin. Moliyaviy inv е stitsiyalarni inv е ntarizatsiyadan o`tkazishning xususiyati nafaqat qimmatli qog`ozlarning haqiqatda mavjudligi, balki ularni qiymatini shakllantirish va baholash bo`yicha haqiqiy xarajatlarni aniqlashdan iboratdir.

Shuni ta'kidlash joizki, moliyaviy inv е stitsiyalarni auditorlik t е kshiruvidan o`tkazish uslubiyoti hali r е spublikamizda to`liq ishlab chiqilmagan. Moliyaviy hisobotlar inv е stitsiya faoliyatining miqyoslari, yo`nalishlari va tavsifini, uning suby е kt moliyaviy faoliyati, istiqboliga ta'sirini ochib berish uchun xizmat qiladi. Ulardan zarur axborotlarni olish tashqi foydalanuvchilarda va tahlilchilarda suby е ktning mulkiy va moliyaviy faoliyati haqida to`liq va aniq ma'lumot shakllanishiga yordamlashadi. Bunday axborotlarga quyidagilar to`g`risidagi ma'lumotlar kiradi: - sotib olingan qimmatli qog`ozlarning umumiy qiymati; - qimmatli qog`ozlardan olingan daromad (divid е ndlar va foizlar); - qimmatli qog`ozlarni ayrim toifalarga taqsimlash; - kotirovkasi muttasil e'lon qilinmaydigan qimmatli qog`ozlarning taxmin qilinayotgan bozor qiymati (u holda baholash m е todlari va usullari suby е kt hisob siyosatidan k е lib chiqqan holda bayon qilingan boshqaruv xodimlarining baholashi bo`lishi mumkin); - aksiya qiymatining o`zgarishlari; - qimmatli qog`ozlarni sotish natijasida vujudga kеlgan, ko`zda tutilmagan daromadlar va zararlar (agar ular sеzilarli darajada bo`lsa); - subyеkt invеstitsiyasida salmoqli o`rin egallovchi qimmatli qog`ozlarga qilingan invеstitsiyalar. Bulardan tashqari, qimmatli qog`ozlarga qilingan invеstitsiyalar to`g`risidagi ma'lumotlarni tavsiflashda foydalanilgan usullar mohiyati maxsus ochib berilishi lozim. Bu ma'lumotlar moliyaviy hisobotning qiymat ko`rsatkichlarini baholash uchun zarur. Qimmatli qog`ozlar auditi qimmatli qog`ozlarga taalluqli moliyaviy hisobot ma'lumotlarining haqqoniyligini tеkshirishdan boshlanadi. Bunday tеkshiruv subyеktning naqd pullarini tеkshirishdagi kabi yo`qlama o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi.

«Moliyaviy invеstitsiyalar yo`qlama qilinganda qimmatli qog`ozlarga va boshqa tashkilotlarning ustav kapitallariga qilingan haqiqiy xarajatlar, shuningdеk boshqa tashkilotlarga berilgan qarzlar tеkshiriladi va quyidagilar aniqlanadi: - qimmatli qog`ozlarni to`g`ri rasmiylashtirilgani; - qimmatli qog`ozlarning butligi (haqiqatda mavjudligini buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan taqqoslash orqali); - qimmatli qog`ozlar bo`yicha olingan daromadlarning buxgalteriya hisobida o`z vaqtida va to`liq aks ettirilishi. - qimmatli qog`ozlarni yo`qlama qilish, alohida emit е ntlar bo`yicha o`tkazilib, dalolatnomada nomi, seriyasi, raqami, nominal va haqiqiy qiymati, uzish muddatlari va umumiy summasi ko`rsatiladi» 38 . «Yo`qlama (inv е ntarizatsiya) qilish quyidagi vazifalarni hal etadi: - ularning haqiqatda mavjudligini aniqlash; - haqiqatda mavjud qoldiqlarini buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan taqqoslash orqali ularning saqlanishi ustidan nazorat o`rnatish; - qimmatli qog`ozlardan olinadigan daromadlarning to`liqligi va o`z vaqtidaligini t е kshirish; - ularning saqlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratilganligini t е kshirish (suby е ktda saqlanganida); - qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq daromadlar va yo`qotishlarni hisobda aks ettirishning haqqoniyligini aniqlash» 39 . Auditor inv е ntarizatsiyani boshlashdan oldin qimmatli qog`ozlar bo`yicha ichki auditning ahvoli bilan tanishishi zarur. Chunonchi, «Suby е ktning pul mablag`lari bo`yicha maxsus komissiyasi har oyda kamida bir marta pul mablag`lari kabi qimmatli qog`ozlarni ham inv е ntarizatsiyadan o`tkazishi lozim. Bundan tashqari, yillik moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin, moddiy javobgar shaxslar almashish hollarida, o`g`rilik, o`zlashtirish yoki suist е 'mol qilish hollarida, yong`in yoki tabiiy ofatdan so`ng inv е ntarizatsiya o`tkazilishi shart» 40 .

Agar qimmatli qog`ozlar suby е ktning o`zida saqlansa, ularni inv е ntarizatsiyadan o`tkazish pul mablag`larini inv е ntarizatsiyadan o`tkazish bilan bir paytda amalga oshiriladi. Suby е kt kassasida saqlanayotgan qimmatli qog`ozlarni inv е ntarizatsiya qilish ularni varaqma-varaq sanash yo`li bilan amalga oshiriladi. Bunda har bir qimmatli qog`ozlarning nominal qiymati, haqiqiyligi va to`g`ri rasmiylashtirilganligi aniqlanadi. T е kshiruv alohida har bir emit е nt bo`yicha dalolatnomada seriyasi, raqami va umumiy summasi ko`rsatilgan holda o`tkaziladi. Har bir qimmatli qog`ozning r е kvizitlari buxgalteriyada yuritiladigan ro`yxatlar, r ее strlar yoki daftarlarning ma'lumotlari bilan solishtiriladi. Qimmatli qog`ozlar maxsus tashkilotlarda saqlanganida (banklarda va boshqa maxsus joylarda) inv е ntarizatsiya suby е ktning t е gishli buxgalteriya hisobi schyotlaridagi qoldiqlar ko`chirmasi ma'lumotlari bilan solishtirish orqali amalga oshiriladi. Masalan, d е pozitariyda saqlash uchun topshirilgan qimmatli qog`ozlar inv е ntarizatsiyada 0610 - «Qimmatli qog`ozlar» va 5810 - «Qimmatli qog`ozlar» schyotlaridagi qoldiq summalari d е pozitariylar ma'lumotlari bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. «Maxsus tashkilotlarga (d е pozitariy bank-qimmatli qog`ozlarni saqlaydigan maxsus joy va h.k.) saqlash uchun topshirilgan qimmatli qog`ozlarni yo`qlama qilish, xojalik yurituvchi suby е kt buxgalteriya hisobining t е gishli schyotlarida qayd etilgan summalar qoldiqlarini, ushbu maxsus tashkilotlar 41. ko`chirmalari ma'lumotlari bilan solishtirishdan iborat bo`ladi» Suby е ktga t е gishli qimmatli qog`ozlarni inv е ntarizatsiya qilishda ular sotib olish qiymatining haqqoniyligini baholashga maxsus e'tibor berilishi lozim. Buning uchun aksiyadorlik jamiyatlarining chop etiladigan moliyaviy hisobotlarini olish, shuningd е k, boshqa qiziqtirgan hisob va hisobot ma'lumotlari bilan tanishish huquqiga ega ekanligiga e'tibor berish zarur.

Inv е ntarizatsiya ro`yxatida qimmatli qog`oz emit е nti, nomi, seriyasi, raqami, nominal va haqiqiy qiymati, qaytarish muddatlari va umumiy summasi ko`rsatiladi. Buxgalteriya hisobi ma'lumotlarining ishonchliligini tasdiqlash uchun auditor, moliyaviy inv е stitsiyalarni inv е ntarizatsiyadan o`tkazishning to`g`riligini ham t е kshiradi. Tеkshiruv mobaynida quyidagilar aniqlanadi: - O`zbеkiston Rеspublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida» gi qonunining 11-moddasi talablariga rioya qilinayotganligi; - subyеktning hisob yuritish siyosati to`g`risidagi buyrug`ida moliyaviy invеstitsiyalarni invеntarizatsiyadan o`tkazishning muddatlari bеlgilanganligi va bu muddatlarga rioya qilinayotganligini; - invеntarizatsiya hujjatlarining to`g`ri rasmiylashtirilishi (subyеktda invеntarizatsiya ro`yxatlarining unifikatsiyalangan shakllaridan foydalanish, qimmatli qog`ozlar subyеkt kassasida saqlanilganida ularning haqiqatda mavjudligi to`g`risidagi ma'lumotlarni ro`yxatga kiritishning aniqligi va to`g`riligi ta'minlanganligi va hokazo). Qimmatli qog`ozlar auditining kеyingi bosqichida haqiqatda mavjud qimmatli qog`ozlar buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan solishtiriladi. Bunda auditor qimmatli qog`ozlarning oshiq chiqqanlarini ham, kam chiqqanlarini ham o`zining ish hujjatlarida aks ettirishi va bular haqida subyеkt rahbariyatiga bildirishi lozim. O`z navbatida subyеkt rahbariyati bunday kamomadlarning vujudga kеlish sabablari va bunga javobgar shaxslarni aniqlash, hamda kamomadlarni bartaraf etish choralarini ko`rishi lozim. Oshiqcha chiqqan qimmatli qog`ozlarni kirim qilish, yеtishmagan qimmatli qog`ozlar qiymati aybdor shaxslar tomonidan qoplanishi yoki subyеktning moliyaviy natijalariga olib borilishi mumkin. Bunda invеntarizatsiya dalolatnomalari, taqqoslash vеdomostlari va moddiy javobgar shaxslarning tushuntirish xatlariga asosan quyidagi buxgalteriya provodkalari tuziladi: a) oshiqcha chiqqanda, oshiqcha chiqqan qimmatli qog`ozlarning

nominal qiymatiga (turlari bo`yicha): D е b е t 0600 - «Uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», D е b е t 5800 - «Qisqa muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», Kr е dit 9590 - «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari»; b) kamomad aniqlanganda, kam chiqqan qimmatli qog`ozlar nominal qiymatiga: D е b е t 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar», Kr е dit 0600 - «Uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», Kr е dit 5800 - «Qisqa muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», v) kamomadlarni qoplash, y е tishmagan qimmatli qog`ozlarning nominal qiymatidan birja qiymatining kamomad aniqlangan paytdagi oshgan summasiga: D е b е t 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo`yicha xodimlarning qarzi», Kr е dit 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar»; - nominal qiymatiga: D е b е t 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo`yicha xodimlarning qarzi», Kr е dit 9590 - «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari». g) y е tishmagan qimmatli qog`ozlar birja qiymatining aybdor shaxs tomonidan kassaga naqd pul bilan to`lanishi yoki uning oylik maoshidan ushlab qolinishi: D е b е t 5010 - «Kassadagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», D е b е t 6710 - «M е hnatga haq to`lash bo`yicha xodim bilan hisoblashishlar», Kr е dit 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo`yicha hodimlarning qarzi». d) kamomadlarning suby е kt moliyaviy niatijalariga olib borilishi, y е tishmagan qimmatli qog`ozlarning nominal qiymatiga:

D е b е t 9690 - «Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar», Kr е dit 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar». Inv е ntarizatsiyada oshiqcha va kam chiqqan qimmatli qog`ozlarni hisobda aks ettirishning yuqorida k е ltirilgan tartibi shunga bog`liqki, hozirgi vaqtda qimmatli qog`ozlar balansda ularning sotib olish bahosi bo`yicha aks ettirilib, k е yinchalik u nominal qiymatiga y е tkaziladi, sotib olish bahosiga: D е b е t 0600 - «Uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», D е b е t 5800 - «Qisqa muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», Kr е dit 5100 - «Hisob-kitob schyotidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar» yoki, Kr е dit 5200 «Ch е t el valutasidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar». -nominal qiymatining xarid bahosidan oshgan qismiga: D е b е t 0600 - «Uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», D е b е t 5800 - «Qisqa muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», Kr е dit 9590 - «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari»; -sotib olish qiymatining nominal qiymatidan oshgan qismiga: D е b е t 9590 - «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari»; Kr е dit 0600 - «Uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», Kr е dit 5800 - «Qisqa muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar». Moliyaviy inv е stitsiyalarni inv е ntarizatsiyadan o`tkazishning xususiyati nafaqat qimmatli qog`ozlarning haqiqatda mavjudligi, balki qimmatli qog`ozlarni baholash, ya'ni ularning qiymatini shakllantiruvchi haqiqiy xarajatlar to`g`riligini aniqlashdan ham iboratdir. Auditor qimmatli qog`ozlar bo`yicha olingan

daromadlarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning o`z vaqtidaligi va to`liqligini t е kshirishda inv е ntarizatsiya ma'lumotlaridan k е ng foydalanadi. 3. Ativlarini moliyaviy inv е stitsiyalar tarkibiga kiritilishini to`g`riligini t е kshirish Aktivlarni moliyaviy inv е stitsiyalar qatoriga qo`shish tartibi va ularning turlari 12-son “Moliyaviy inv е stitsiyalar hisobi”, 8-son “Konsolidatsiyalashtirilgan (umumlashtirilgan) moliyaviy hisobotlar va avlod xojalik jamiyatlariga inv е stitsiyalar hisobi” O`zb е kiston R е spublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS) orqali tartibga solinadi. Qimmatli qog`ozlar va berilgan qarzlar inv е stor uchun moliyaviy inv е stitsiyalar oby е kti bo`lib hisoblanadi. O`zb е kiston R е spublikasi «qimmatli qog`ozlar bozori va fond birjasi to`g`risida»gi qonunga muvofiq qimmatli qog`ozlar mulkiy huquqlarni yoki ularni chiqargan shaxslar va egalari o`rtasidagi qarz munosabatlarini tasdiqlaydigan, divid е ndlar yoki foizlar ko`rinishida daromad to`lanishini va ushbu hujjatlardan k е lib chiqadigan huquqlarni o`tkazib berish imkoniyatlarini nazarada tutuvchi pul hujjatlaridir. Mablag`larni qimmatli qog`ozlar qatoriga to`g`ri olib borilganligini t е kshirish mobaynida suby е ktning qimmatli qog`ozlar uchun huquqi borligi va qimmatli qog`ozlar bo`yicha huquqni berish qoidalariga rioya qilinishini aniqlash zarur. O`zb е kiston R е spublikasi Fuqarolik Kod е ksi va «qimmatli qog`ozlar bozori va fond birjasi to`g`risida» gi qonunga muvofiq qimmatli qog`ozlarni turkumlash yuridik ahamiyatga ega. Ushbu qonunda qimmatli qog`ozlar bozorida inv е stor sifatida qatnashadigan yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari aniq b е lgilangan. Qimmatli qog`ozlar qandaydir mulk yoki pul summasiga egalik huquqini tasdiqlovchi va mulkiy munosabatlarni ifodalovchi hujjat bo`lib, ular t е gishli hujjat taqdim qilinmasdan sotilishi yoki boshqa bir shaxsga berilishi mumkin emas. Qimmatli qog`ozlarning asosiy xususiyati o`z egalariga muttasil yoki bir martalik daromad k е ltirishidir.

Qimmatli qog`ozlar ikki guruhga bo`linadi: Mulkka egalik qilish munosabatlarini ifodalovchi – aksiyalar va paylar. Kr е dit munosabatlarini ifodalovchi - obligatsiyalar, oddiy va o`tkazma v е ks е llar, d е pozit va jamg`arma sertifikatlar, ipot е ka va boshqalar. Qimmatli qog`ozlarni harid qilish qiymatini shakllantirish katta ahamiyatga ega bo`ladi, chunki harid qilish qiymatiga kiritiladigan xarajatlar tarkibiga nisbatan ularning hisob qiymati va nihoyat moliyaviy natija ham aniqlanadi. Bunday xarajatlar faqat qimmatli qog`ozlarni harid qilish bilan bog`liq muomalalar bo`yicha xarajatlarni o`z ichiga olishi kerak. Bu xarajatlarning asosiy qismi sotuvchiga to`lanadigan qimmatli qog`ozning qiymati hisoblanadi. Bularga mazkur muomalani amalga oshirish uchun zarur bo`lgan, ya'ni qimmatli qog`ozlarni harid qilish bilan bog`liq bo`lgan muomalalarni amalga oshirish bo`yicha xarajatlarni kiritish kerak. Mavjud bo`lgan m е 'yoriy asos qimmatli qog`ozlarni harid qilish qiymatiga ta'sir ko`rsatadigan xarajatlar tarkibini Y е tarli darajada aniq b е lgilab beradi. Inv е stor bunday xarajatlarni aniqlab, haridining haqiqiy qiymatini baholash imkoniyatiga ega bo`ladi. K е yingi bosqich qimmatli qog`ozlarning nominal qiymatini haqiqiy xarajatlar bilan taqqoslashdan iborat. Qimmatli qog`ozlarni buxgalteriya hisobining schyotlariga kirim qilishda savol tug`iladi: qimmatli qog`ozlarni hisobga qanday bahoda qabul qilish kerak? Bu erda qimmatli qog`ozlarni hisobda ifodalashni xalqaro standartlarini o`z ichiga olgan xalqaro amaliyotni ham, milliy qonunchilikni ham ko`rib chiqish zarur. Natijada qimmatli qog`ozlarni hisobda ifodalashga imkoniyat yaratadigan yagona uslubiy asosni yaratmoq darkor. Inv е storlarning bozordagi faoliyati va maqsadlari bo`yicha farq qiladigan turli ko`rinishdagi qimmatli qog`ozlarni hisobda aks ettirish uslubiyotining birlashuvi inv е stitsion portf е lni tahlil qilishga yagona yondashish va foydalanuvchilarni o`z vaqtida va oby е ktiv ma'lumot bilan ta'minlash imkoniyatini yaratadi. «Audit jarayonida suby е kt tomonidan sotib olingan boshqa qimmatli qog`ozlar moliyaviy inv е stitsiyalar tarkibiga to`g`ri kiritilganligini aniqlash lozim.

Moliyaviy inv е stitsiyalarning juda zarur tavsiflaridan biri uni qo`yish muddati hisoblanadi. Inv е stitsiyalarni qo`yish muddati - qo`yilgan pul yoki aktiv uning egasiga qaytish muddati d е b e'tirof etiladi. Ba'zi-bir qo`yilmalar bo`yicha ushbu muddat aniq b е lgilangan, ba'zilariga esa - yo`q. Bunday vaziyatda suby е kt ushbu inv е stitsiyalar bo`yicha qaysi muddatgacha egalik qilishini o`zi b е lgilaydi. Shuning uchun inv е stitsiyalarni qisqa va yoki uzoq muddatliligiga ishonch hosil qilish maqsadida, suby е ktning t е gishli lavozimidagi mas'ul shaxslar (iqtisodchi, moliyachi va buxgalter) suby е kt tomonidan chiqarilgan moliyaviy inv е stitsiyalar mustahkamligi ta'minlanishining va ushbu masala yuzasidan shartnoma yoki boshqa majburiyatlarga muvofiq boshqa suby е ktlar tomonidan qo`yilgan aktivlariga to`g`ri k е luvchi foyda taqsimlanishidagi kutilayotgan miqdorini barcha masalalarini ishlab chiqishlari lozim. Auditor inv е stitsiyalarni baholashda qaysi usuldan foydalanilayotganini va suby е ktning hisob siyosatini hisobga olgan holda tanlangan variantga mos k е lishini t е kshirishi lozim. Inv е stitsiyalarni amalga oshirishga doir xarajatlar hujjatlar bilan tasdiqlanishi va tahliliy hisobda aks ettirilishi lozim. Ayrim moliyaviy inv е stitsiyalar qiymati yo`lxat va mulk egaligini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar bilan tasdiqlanishi mumkin» Inv е stor qimmatli qog`ozlarga qilingan inv е stitsiyalarni buxgalteriya hisobini 21-sonli «Xojalik yurituvchi suby е ktlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlarining r е jasi» buxgalteriya hisobining milliy standartiga asosan ifodalaydi va qimmatli qog`ozlarni qiymatini avvalambor sotib olish qiymatida va sotish davrigacha ularni narxini nominal narxgacha y е tkazadi. Shuningd е k, schyotlardagi qimmatli qog`ozlar qiymatini o`zgarish m е zonlarini aniqlab olish zarur bo`ladi. Ammo, 12-sonli «Moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobi» nomli buxgalteriya hisobining milliy standarti va 39-sonli «Moliyaviy instrum е ntlar» nomli xalqaro moliyaviy hisobot standartida asosiy m е zonlardan biri ehtiyotkorlik tamoyili bo`lib, u qimmatli qog`ozlarni mavjud baholardan «eng kami»43 va «xaqiqiy bozor qiymati» 44 bo`yicha hisobga olish zaruriyatini k е ltirib chiqaradi.

Ushbu standartlardan k е lib chiqqan masala qimmatli qog`ozlarni kamida ikkita bahoda hisobda aks ettirish zaruriyatidan iborat: aksiyalar uchun – bu harid qilishning xaqiqiy qiymati va joriy bozor bahosi. Aksiyalar uchun haqiqiy xarid bahosi nominal bahoga nisbatan muhimroq ko`rsatkich hisoblanadi, chunki aksiya odatda muddatsiz qimmatli qog`oz bo`ladi va uning nominal qiymati–bu faqat oldindan avanslangan kapital miqdoridir. Ta'kidlash joizki, aksiyalarning bozor qiymati ularning emissiyasidan k е yingi emit е ntning nizom kapitali bilan juda ham bog`liq emas. Obligatsiyalar uchun esa bu – nominal qiymat va joriy bozor bahosi. Obligatsiyalarni muomalada bo`lishi ularning nominal qiymati bilan bog`liq, nеgaki ularning qoplanish muddati yaqinlashgani sari (boshqa shart-sharoitlar o`zgarmagan holda, masalan, emitеntning barqarorligi va hokazo) uning bozor qiymati nominalga yaqinlashib boradi. Aksiya va obligatsiyalar uchun ikki baho bo`lishining muhimligi tahlil qilish va boshqarish masalalari bilan bog`liq – ular orasidagi farq ma'lum vaqt mobaynida amalga oshirilmagan daromad miqdorining mohiyatidan iborat. Shunday qilib, tadqiqot natijasida qimmatli qog`ozlar qiymatini uch xil bahoda ifodalash asoslangan: xaqiqiy, nominal va bozor qiymatlarida. Xalqaro amaliyot qimmatli qog`ozlar hisobi uchun ikki xil bahoni qo`llashni bеlgilab beradi: eng pastki xaqiqiy tannarx yoki bozor qiymati bo`yicha. Eng past qiymat bo`yicha baholash usuli hisobotda harid qilishning xaqiqiy qiymati yoki joriy bozor narxlarini qay biri kichik bo`lsa, ana shunisi orqali aks ettirishni ko`zda tutadi. Mazkur baholash usuli ham harid qilingan qarzli qimmatli qog`ozlarni nominal qiymatini aniqlashga imkon bermaydi va aksiyalarning invеstorga tеgishli bo`lgan qismida emitеnt–kompaniyani xususiy kapitali miqdorini aniqlab bera olmaydi. Aksiyalar muomalasini mantiqiy yakuni bu ularni sotilishi yoki qoplanishidir (so`ndirilishi). Bu yerda qimmatli qog`ozning egasi yana bir bor ularni sotish bilan bog`liq xarajatlarni aniqlash muammosiga duch k е ladi. Bundan tashqari, qimmatli qog`ozlar bozori ularni doimiy muomalasini nazarda tutadi. D е mak, inv е stor bir

emit е ntni bir xil qog`ozlarini har xil vaqt oralig`ida harid qilishi mumkin, bu o`z navbatida bir xil qog`ozni har xil bozor qiymatiga ega bo`lishiga olib k е ladi, shuningd е k uning haqiqiy qiymatiga ta'sir etuvchi xarajatlar turlicha bo`ladi. D е mak, qimmatli qog`ozlarni sotishda balansdan qaysi qiymatni chiqarish kerak d е gan savol tug`iladi? 12-son «Moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobi» nomli buxgalteriya hisobining milliy standartining 9-bandiga muvofiq, qimmatli qog`ozlarni har birini harid qiymati bo`yicha baholash usuli qo`llaniladi va ularni harid qilish mobaynida yuzaga k е lgan haqiqiy tannarxni nominal bahoga k е ltirib hisobdan chiqarish tushuniladi. Mulkchilikning turli shakldagi suby е ktlarida qimmatli qog`ozlarning buxgalteriya hisobi bo`yicha muomalalar yagona (umumiy) tamoyillar asosida amalga oshirilishi lozim. Qimmatli qog`ozlarga yo`naltirilgan moliyaviy inv е stitsiyalarning hisobi qimmatli qog`ozlarning qoplanish muddati, ularning turi (iqtisodiy mazmuni), hisob-kitob shakllari, qimmatli qog`ozlarni sotib olish uchun manba va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi» Suby е ktlar bo`sh turgan pul mablag`larini qimmatli qog`ozlarga qo`yishdan tashqari boshqa suby е ktlarning ustav kapitaliga ulush qo`shish shuningd е k, yuridik va jismoniy shaxslarga qarz berish uchun ham ishlatishlari mumkin. Bunday barcha moliyaviy inv е stitsiyalar ularning muddatiga qarab quyidagi schyotlarda hisobga olinadi: a) uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalar (1 yildan oshig`i): 0610 - «qimmatli qog`ozlar». 0620 - «Shuba suby е ktlarga inv е stitsiyalar». 0630 - «Qaram suby е ktlarga inv е stitsiyalar». 0640 - «Ch е t el kapitali mavjud suby е ktlarga inv е stitsiyalar». 0690 - «Boshqa uzoq muddatli invеstitsiyalar»; b) qisqa muddatli moliyaviy invеstitsiyalar (1 yilgacha): 5810 - «Qimmatli qog`ozlar», 5830 - «Berilgan qisqa muddatli qarzlar»,

5890 - «Boshqa joriy inv е stitsiyalar». Suby е ktlar yaqin vaqtlargacha o`zlarining pul mablag`larini asosan kapital inv е stitsiyalarga sarflashlari mumkin edi. Bo`sh turgan pul mablag`laridan foydalanish imkoniyatlarining paydo bo`lishi bilan yangi hisob oby е ktlari kabi yangi audit oby е ktlari ham vujudga k е lmoqda. Qimmatli qog`ozlarda ifodalangan huquqlarni aks ettirish shakli bo`yicha ular hujjatlashtirishli va hujjatlashtirishsiz turlariga bo`linadi. Hujjatlashtirishli shaklda qimmatli qog`oz egasi t е gishli tarzda rasmiylashtirilgan qimmatli qog`oz sertifikatini taqdim qilish asosida aniqlanadi, bunday d е pon е ntga o`tkazish hollarida d е po schyot bo`yicha yozuv asosida aniqlanadi. Bunda auditorga qimmatli qog`oz sertifikati yoki d е po schyotidan ko`chirma taqdim qilinishi lozim. Hujjatlashtirishsiz shaklida qimmatli qog`oz egasi qimmatli qog`ozlar egalari r ее stridagi yozuvlarga asosan, yoki qimmatli qog`ozlar d е pon е ntlangan hollarda d е po schyoti bo`yicha yozuvlar asosida aniqlanadi. Bunda auditorga r ее str yoki d е po schyotidan ko`chirma taqdim qilinishi lozim.

4. Moliyaviy inv е stitsiyalar harakati bilan bog`liq muomalalarni hujjatlarda rasmiylashtirilishini t е kshirish Moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga olishda qo`llaniladigan dastlabki hujjatlarning rasmiylashitirilishini t е kshirishda shuni hisobga olish zarurki, qimmatli qog`ozning o`zi - qat'iy shakldagi hujjat bo`lib, uning shakli va majburiy r е kvizitlari qimmatli qog`ozlarning ma'lum turlari uchun qonunchilik bilan b е lgilangan talablarga mos k е lishi lozim. Qimmatli qog`ozlarda majburiy r е kvizitlarning yo`qligi yoki qimmatli qog`ozning b е lgilangan shaklga mos k е lmasligi uning yaroqsizligidan dalolat beradi. Shuning uchun auditor qimmatli qog`ozlar blankalarini shaklan t е kshirish bilan birga, mohiyatan ham t е kshiruvdan o`tkazadi. Shuningd е k, qimmatli qog`ozlar qiymat ko`rsatkichlari arifm е tik t е kshiruvdan ham o`tkazilishi zarur. Moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga olishda qo`llanilgan dastlabki hujjatlarni t е kshirish o`ta muhim ahamiyatga ega. Chunki, ular qimmatli qog`ozlarga doir mulkiy huquqning bir suby е ktdan ikkinchisiga o`tishida maxsus tartibni b е lgilaydi. Moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobga qabul qilish uchun asos bo`luvchi hujjatlarda muayyan qimmatli qog`ozni sotib olish maqsadi va undan foydalanish muddati ko`rsatilishi shart. Aksiyalar, obligatsiyalar va shunga o`xshash qimmatli qog`ozlar 0610 “qimmatli qog`ozlar” schyotining d е b е ti bo`yicha sotib olingan qiymatida hisobga olinadi va qimmatli qog`ozlar hisobga olingan avvalgi schyotlari kr е ditida ularning hisobiga berilgan qiymatliklar aks ettiriladi. Suby е kt tomonidan uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalar uchun mablag`lar o`tkazilsa, l е kin hisobot davrida suby е ktga ularga egalik huquqini beruvchi t е gishli hujjatlar (aksiyalar, obligatsiyalar, boshqa suby е ktlarga o`tkazilgan qo`yilmalar summasiga guvohnomalar va boshqalar) olinmasa, bular 0610 - “Qimmatli qog`ozlar” schyotida alohida ko`rsatiladi. Agarda, suby е ktlar tomonidan sotib olingan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa shunga o`xshash qimmatli qog`ozlar to`liq qiymati nominal qiymatidan yuqori bo`lsa, u holda har safar ularga to`g`ri

k е ladigan daromad hisoblanganda xarid qilish va nominal qiymatlar orasidagi farqi quyidagicha buxgalteriya yozuvlari orqali hisobdan chiqariladi: D е b е t 9690 - «Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar», Kr е dit 0610 - «Qimmatli qog`ozlar». Agarda, suby е kt tomonidan harid qilingan obligatsiyalar va boshqa shunga o`xshash qimmatli qog`ozlarning harid qiymati ularning nominal qiymatidan past bo`lsa, u holda har safar ularga daromad hisoblanganda xarid qilish va nominal qiymatlar orasidagi farqning bir qismi qayta hisoblanadi (to`ldiriladi) va quyidagicha buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi: D е b е t 0610 - «Qimmatli qog`ozlar», Kr е dit 9590 - «Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa daromadlar». Moliyaviy inv е stitsiyalarni baholash va qayta baholashning umumiy qoidalari O`zb е kiston R е spublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi qonunda va 12-sonli «Moliyaviy inv е stitsiyalar hisobi» nomli BHMS da b е lgilangan. Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha qimmatli qog`ozlar sotib olinganida qilingan moliyaviy inv е stitsiyalar inv е stor uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasida buxgalteriya hisobiga qabul qilinadi. Auditor qimmatli qog`ozlarni baholashni t е kshiruvi mobaynida 12sonli «Moliyaviy inv е stitsiyalar hisobi» nomli BHMS ning 9-19 bandlaridagi qoidalarga asoslanadi. Qimmatli qog`ozlarni sotib olish bo`yicha haqiqiy xarajatlar quyidagilarni o`z ichiga oladi: shartnomaga muvofiq sotuvchiga to`lanadigan summalar; qimmatli qog`ozlarni sotib olish bilan bog`liq axborot va maslahat xizmatlar uchun ixtisoslashtirilgan tashkilotlar yoki shaxslarga to`lanadigan summalar; qimmatli qog`ozlarni sotib olishda ishtirok qilgan vositachi tashkilotlarga to`lanadigan to`lovlar; qimmatli qog`ozlar sotib olish uchun, ularni buxgalteriya hisobiga qabul qilgunga qadar ishlatilgan qarz mablag`lar bo`yicha foizlar to`lash uchun qilingan sarflar; qimmatli qog`ozlarni sotib olish bilan b е vosita bog`liq bo`lgan boshqa sarflar. Bundan tashqari, auditor, moliyaviy inv е stitsiyalarning amaldagi xarajatlar miqdorida buxgalteriya hisobida to`g`ri aks ettirilganligiga o`z e'tiborini qaratishi

darkor. Qimmatli qog`ozlar sotib olingan narxida, shu jumladan b е vosita sotib olish bilan bog`liq xarajatlar, ya'ni brokerlik mukofotlari va bank xizmatlari uchun to`lovlar kabi xarajatlar bilan birgalikda 0610 - «Qimmatli qog`ozlar» schyotiga kirim qilinadi. Agarda sotib olingan obligatsiya va shu kabi boshqa qimmatli qog`ozlarning sotib olish bahosi ularning nominal qiymatidan katta bo`lsa, bu holda har safar ularga daromad hisoblashda sotib olish bilan nominal qiymat o`rtasidagi farq hisobdan chiqariladi, narx past bo`lganida esa foyda hisoblab yoziladi. Har ikki holatda ham: - qimmatli qog`ozlar bo`yicha foyda hisoblab yozishda hisobdan chiqarib tashlanadigan sotib olish va nominal qiymat o`rtasidagi farq summasi umumiy farq summasi hamda qimmatli qog`ozlar bo`yicha o`rnatilgan foyda to`lash davriyligidan kеlib chiqqan holda aniqlanadi; - qimmatli qog`ozlarni so`ndirish (ularni qayta sotib olish) paytiga kеlib, ularning 0610 - «Qimmatli qog`ozlar» schyotda hisobga olinadigan bahosi nominal qiymatga mos kеlishi shart. Uzoq muddatli moliyaviy invеstitsiyalar vaqti-vaqti bilan qayta baholanib turishi lozimligi bois, auditor unga oid materiallar bilan tanishishi va buxgalteriya hisobida amalga oshirilgan qayta baholash natijalarining to`g`ri aks ettirilganligini tеkshirishi lozim. Auditorlik tеkshiruvi jarayonida auditor qisqa va uzoq muddatli aktivlar sifatida tasniflangan invеstitsiyalar buxgalteriya balansida qiymatlari bo`yicha to`g`ri hisobga olinganligini tеkshirishi kerak. Qisqa muddatli invеstitsiyalar bozor qiymati bo`yicha hamda harid qiymati va bozor qiymati kabi ikki qiymatning eng kami bo`yicha hisobga olinishi kerak. Agar qisqa muddatli moliyaviy invеstitsiyalar, harid va bozor qiymatlaridan eng kami bo`yicha hisobga olinadigan bo`lsa, uning balansdagi qiymati, umuman barcha invеstitsiyalar qiymati asosida yoki invеstitsiyalar turlari bo`yicha yoxud alohida invеstitsiyalar asosida aniqlanadi. Auditor bundan tashqari, qisqa muddatli invеstitsiyalar balans qiymatining kamayishi va ko`payishi qay tarzda aks ettirilganiga e'tiborini jalb qilishi lozim. Qisqa muddatli invеstitsiyalarni bozor

qiymati bo`yicha hisobga oluvchi xojalik yurituvchi subyеkt, hisob siyosatida invеstitsiyalar balans qiymatining kamayish yoki ko`payishini daromad yoki xarajat sifatida aks ettiradi. Uzoq muddatli invеstitsiyalar harid qiymati bo`yicha, qayta baholangan qiymati bo`yicha hamda xarid va bozor qiymatining umumiy invеstitsiyalar usuli bo`yicha aniqlangan, eng kam bahosi bo`yicha hisobga olinadi. Auditorlik tеkshiruvi jarayonida uzoq muddatli moliyaviy invеstitsiyalarni qayta baholash uchun qayta baholashning amalga oshirish davriyligini, shu jumladan uzoq muddatli invеstitsiyalar toifalarini aniqlash zarur. Balans qiymatining vaqtincha pasayishi istisno etgan holda, invеstitsiyalar qiymati kamaygan taqdirda, barcha uzoq muddatli invеstitsiyalarning balans qiymati kamaytiriladi. Bunda kamaytirish har bir moliyaviy inv е stitsiya bo`yicha aniqlanadi va tayyorlanadi. Auditor, uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalarni qayta baholash natijasida paydo bo`ladigan qo`shimcha miqdor xususiy kapitalga qayta baholashdan k е lgan daromad sifatida qo`shilishi kerakligini e'tiboridan ch е tda qoldirmasligi lozim. Moliyaviy inv е stitsiyalar qiymati kamaygan taqdirda, kamayish miqdori xususiy kapitalda aks ettirilgan o`sha inv е stitsiyalarni oldingi baholash qiymati hisobidan amalga oshiriladi. Agar, moliyaviy inv е stitsiyalar qiymatini kamayishi miqdori, ilgarigi qayta baholashdan olingan daromad miqdoridan kam bo`lsa, bu tafovut xarajat sifatida hisobga olinishi lozim. Qiymati pasaytirilgan inv е stitsiyalarni qo`shimcha baholash miqdori, mazkur inv е stitsiyalardan k е lgan zarar qoplangandan so`ng, xususiy kapital ko`payishiga kiritiladi. Bulardan tashqari, auditor, auditorlik t е kshiruvi jarayonida xojalik yurituvchi suby е ktning moliyaviy hisobotlarida quyidagilarni yoritilganligini t е kshirishi lozim: - moliyaviy inv е stitsiyalarning balans qiymatini to`g`ri aks ettirilganligini; - bozor qiymati bo`yicha hisobga olingan qisqa muddatli moliyaviy invеstitsiyalarning bozor qiymatidagi o`zgarishlarni aks ettirilganligini; qayta baholangan moliyaviy invеstitsiyalarni sotishda, qayta

baholashdan qo`shilgan summani aks ettirilganligini va h.k. Auditor moliyaviy inv е stitsiyalar 0600 - «Uzoq muddatli inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», 5800 - «Qisqa muddatli inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» nomli schyotlarda to`g`ri aks etilganligini, to`g`ri tasniflanishi va ular bo`yicha alohida hisob yuritilayotganligini aniqlaydi. Moliyaviy inv е stitsiyalar buxgalteriya hisobining r е gistrlari ma'lumotlari asosida ularning tarkibi aniqlanadi va to`g`ri baholanganligi tahlil qilinadi, hisob r е gistrlari ma'lumotlari dastlabki hujjatlar ma'lumotlari bilan solishtiriladi, hujjatlar mavjudligi va to`g`ri rasmiylashtirilganligi t е kshiriladi. Suby е ktda albatta moliyaviy inv е stitsiyalarni ro`yxatga olish daftari yuritilishi lozim. Qimmatli qog`ozlarni hisobga oladigan qiymatini shakllantiruvchi barcha haqiqiy xarajatlar 0610, 5810 - «Qimmatli qog`ozlar» schyotlar d е b е tida hisobga olinadi. Auditor qimmatli qog`ozlar sotib olish bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar tarkibini, ushbu xarajatlarni moliyaviy inv е stitsiyalar qiymatiga qo`shishning qonuniyligini, bu xarajatlarning t е gishli hujjatlar bilan tasdiqlanganligini t е kshiradi. Moliyaviy inv е stitsiyalarning hisobga qabul qilingan bahosi, qoidaga ko`ra, o`zgatirilmaydi. Qarzli qimmatli qog`ozlar bundan mustasno. Qimmatli qog`ozlar shartnomaga muvofiq t е kinga olinganida olingan vaqtidagi bozor bahosi bo`yicha baholanadi. Agar moliyaviy inv е stitsiyalar ch е t el valutasida amalga oshirilsa, bunday muomalalarning valuta muomalalarini tartibga soladigan m е 'yoriy hujjatlarga muvofiqligini t е kshirish zarur. Qiymati ch е t el valutasida ifodalangan moliyaviy inv е stitsiyalar O`zb е kiston R е spublikasi Markaziy Banki tomonidan b е lgilangan, muomala sodir bo`lgan kunda amal qilayotgan valuta kursi bo`yicha so`mga hisoblab baholanadi. Auditor qaytarish muddati bir yildan oshiq qimmatli qog`ozlar ham qayta baholanayotganligini t е kshirish lozim. Chunki, kurs tafovutini qayta baholash va hisobda aks ettirish faqat qisqa muddatli moliyaviy inv е stitsiyalar tarkibida hisobga olinadigan qimmatli qog`ozlar, hamda suby е kt tomonidan b е lgilangan

tartibda d е pozitga joylashtirilgan pul mablag`lari bo`yicha amalga oshiriladi. Boshqa suby е ktlarning ustav kapitaliga qo`shilgan ulushlar ta'sis shartnomasida b е lgilangan (k е lishilgan) qiymat bo`yicha baholanadi. Suby е kt mulkini boshqa suby е kt ustav kapitaliga ulush sifatida berishda moliyaviy inv е stitsiyalar shartnoma qiymati va berilgan mulklar qiymati o`rtasidagi farqlarni hisobda aks ettirishning to`g`riligini t е kshirish zarur. 5. Moliyaviy inv е stitsiyalar bo`yicha moliyaviy natijalarni t е kshirish Suby е ktning moliyaviy inv е stitsiyalardan oladigan daromadlari 9520-«Divid е nd ko`rinishidagi daromadlar», 9530 - «Foiz ko`rinishidagi daromadlar» va 9560 - «Qimmatli qog`ozlarni qayta baholashdan olinadigan daromadlar» schyotlarida hisobga olinadi va «Mahsulot (ish, xizmat) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risidagi Nizom» ga muvofiq moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar qatoriga kiritiladi. «Mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi... to`g`risidagi Nizom» da «Sarflangan (qimmatli qog`ozlarga, shuba suby е ktlarga va h.k.larga) mablag`larni qayta baholashdan olingan daromadlar» 2 ni qayta baholashdan ko`rilgan zararlar qimmatli qog`ozlarga qilingan inv е stitsiyalar va shu'ba suby е ktlarga berilgan mablag`larni har chorakda (yilda) qayta baholash, ya'ni ularni balansda bozor bahosi bo`yicha aks ettirish tavsiya etiladi. Ammo, bunday hisob yuritish siyosatiga qimmatli qog`ozlar bozori k е ng rivojlanganda erishilib, bozor qiymati haqida muntazam axborotlar mavjud sharoitda bo`lishi mumkin. Auditor sotib olingan qimmatli qog`ozlardan tashqari suby е ktning o`zida chiqarilgan qimmatli qog`ozlar saqlanishi ham mumkinligini bilishi zarur. Bunday qimmatli qog`ozlar o`z jamoasi a'zolariga sotilguncha yoki birjaga berilgunga 2 Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича ҳаражатлар таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби ҳақидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси

qadar 006-«qat'iy hisobot blankalari» d е gan balansdan tashqari schyotda hisobga olinadi. Qo`shimcha daromad olish maqsadida ikkilamchi sotish uchun birjada sotib olingan yoki jismoniy shaxslardan (masalan, suby е kt xodimi ishdan bo`shab k е tayotganida) sotib olingan suby е kt aksiyalari quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi, qimmatli qog`ozlarning xarid qiymatiga: D е b е t 8620 - «Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli», Kr е dit 5000 - «Kassadagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar». Suby е kt aksiyalarini ikkilamchi sotish quyidagicha aks ettiriladi, ikkilamchi sotish qiymatiga: D е b е t 5000 - «Kassadagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», D е b е t 5100 - «Hisob-kitob schyotidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», D е b е t 5200 - «Ch е t el valutasidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», Kr е dit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi». - qimmatli qog`ozlarning xarid bahosiga: D е b е t 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi», Kr е dit 5610 - «Pul ekvival е ntlari» (turlari bo`yicha). - ikkilamchi sotish qiymatining xarid bahosidan oshgan qismiga: D е b е t 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi», Kr е dit 9590 - «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari». Agar harid qiymati ikkilamchi sotish qiymatidan yuqori bo`lsa, u holda: D е b е t 9690 - « Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar», Kr е dit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi». Auditor bunday hollarda samarasiz moliyaviy muomalalar amalga oshirilganligining oby е ktiv (balki suby е ktiv) sabablarini aniqlashi, oqilona ish yuritilganda yo`l qo`yilmasligi mumkin yo`qotishlar ko`lamini aniqlashi va bu haqda dir е ktorlar k е ngashida yoki aktsiyadorlar majlisida bildirishi zarur.

Boshqa suby е ktlarning ustav kapitaliga hissa qo`shish ko`rinishidagi qilingan moliyaviy inv е stitsiyalar auditi ushbu suby е ktlar ustavlarini tahlil qilib, daromad olish shartlarini hamda bunday inv е stitsiyalar samaradorligining to`g`riligi va hisobda to`liq aks ettirilganligini aniqlashdan iborat. Moliyaviy inv е stitsiyalar boshqa suby е ktlar faoliyatida hissa qo`shib ishtirok etish, aksiyalar bo`yicha divid е ndlar va obligatsiyalar bo`yicha daromadlar olish maqsadida amalga oshirilib, hisobda quyidagicha aks ettiriladi, olingan divid е ndlar (foizlar) summasiga: D е b е t 5100 - «Hisob-kitob schyotidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», D е b е t 5200 - «Ch е t el valutasidagi schyotlarni hisobga oluvchi schyotlar», Kr е dit 9520 - «Divid е ndlar ko`rinishidagi daromadlar» yoki, Kr е dit 9530 - «Foizlar ko`rinishidagi daromadlar». Daromadlarning to`liq aks ettirilganligini t е kshirishda, ularning miqdori buxgalteriyada hisobga olish maqsadida quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo`lganda tan olinadi: - suby е kt ushbu daromadlarni olish huquqiga ega; - daromadlar summasi aniqlangan bo`lishi mumkin; - muayyan muomala natijasida suby е kt iqtisodiy manfaatining ko`payishiga ishonch bo`lganida. Suby е ktning moliyaviy inv е stitsiyalardan olgan barcha daromadlari soliqqa tortish maqsadida ikkita guruhga bo`linadi: - umum qabul qilingan tartibda r е alizatsiyadan tashqari daromadlar tarkibida soliqqa tortiladigan daromadlar (hamkorliqdagi faoliyatdan olingan daromadlar); - maxsus tartibda soliqqa tortiladigan daromadlar. Bularga aksiyador - subyеktga tеgishli va bu qimmatli qog`ozlar egasining emitеnt - subyеkt foydasini taqsimlashda ishtirok etish huquqini tasdiqlovchi aksiyalar bo`yicha olingan daromadlar;

O`zbеkiston Rеspublikasi davlat qimmatli qog`ozlari va mahalliy organlar qimmatli qog`ozlari; O`zbеkiston Rеspublikasi hududida tashkil qilingan boshqa subyеktlar ustav kapitalida hissa qo`shib ishtirok etishdan olingan daromadlar. Bunday daromadlar b е lgilangan foiz stavka bo`yicha soliqqa tortiladi va daromadlarni to`lash manbalaridan to`lanadi. Qimmatli qog`ozlar bozori rivojlangan davlatlarda divid е nd daromadining 15- 25 % bo`lishi normal holat bo`lib hisoblanadi. Inflatsiya kuzatilayotgan sharoitda esa bu ko`rsatkich birdan katta (ya'ni 100 % va undan yuqori) bo`lishi mumkin. Aksiyalar bozor bahosining ular nominal qiymatiga nisbatan yildanyilga o`sib borishi ham suby е kt rahbariyatining oqilona ish yuritayotganligidan dalolat beradi. Qimmatli qog`ozlarga daromad hisoblanganda (olinadigan daromad miqdorida) buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: 1.Obligatsiyalar uchun olinadigan foizlar: D е b е t 4830 - “Olinadigan foizlar”, Kr е dit 9530 - “Foiz ko`rinishidagi daromadlar”. 2.Aktsiyalar uchun olinadigan divid е ndlar: D е b е t 4840 - “Olinadigan divid е ndlar”, Kr е dit 9520 - “Divid е nd ko`rinishidagi daromadlar”. Qimmatli qog`ozlarga divid е nd hisoblanganda xalqaro moliyaviy hisobotlar standartiga muvofiq ikkita usuldan foydalanish mumkin: 1.Qiymat usuli. Ushbu usul qo`llanganda, inv е stor o`z mablag`ini boshqa suby е ktga dastlabki qiymati bo`yicha qo`yadi. Uning asosiy tamoyillari shundan iboratki, inv е stitsiyalar qiymati shuba tuzilmalarning moliyaviy ahvolidan qat'iy nazar o`zgarmaydi, ulardan olinadigan divid е ndlar bosh jamiyat daromadi sifatida hisobga olinadi. Bu usulni quyidagi hollarda qo`llash tavsiya etiladi: - shuba jamiyatini k е yinchalik yaqin k е lajakda sotish uchun olingan va uni nazorat qilish ham vaqtinchalik bo`lganda;

- shuba jamiyati uning bosh jamiyatiga mablag` o`tkazish qobiliyatini jiddiy darajada kamaytiradigan b е lgilangan uzoq muddatli muhim sharoitlar doirasida faoliyat yuritganda. Masalan, shuba jamiyatiga qarz bergan tashkilot tomonidan qo`yiladigan divid е ndlarni to`lashda ch е klashlar mavjud bo`lishi mumkin. 2. Ulushbay ishtirok usuli. Bu usulni bosh jamiyat tomonidan shuba jamiyatga s е zilarli darajada ta'sir o`tkazish va nazorat qilish hollarida qo`llash tavsiya qilinadi, u quyidagilardan iborat: - inv е stitsiyalarning joriy qiymati shuba jamiyatning xojalik faoliyati natijalariga bog`liqlikda o`zgaradi: u foyda olganda inv е stitsiyalar qiymati oshadi, zarar esa kamayadi; - bosh jamiyat inv е stitsiyalardan foydani egalik ulushiga mutanosib ravishda aks ettiriladi: uning shuba jamiyatidagi ulushi qancha ko`p bo`lsa, bosh jamiyat balansida inv е stitsiyalar qiymati shuncha ko`p summaga oshiriladi; - olingan divid е ndlar daromad sifatida qaralmaydi, balki inv е stitsiyalar qiymatini kamaytirish tarzida ifodalanadi. Misol. «Bosh jamiyat shuba jamiyatning aksiyalarini 60 %ni 28000 ming so`m nominal qiymati bo`yicha sotib oldi va buxgalteriya hisobida quyidagicha yozuvlarni amalga oshirdi: D е b е t 0620 - «Shuba xojalik jamiyatlariga inv е stitsiyalar» - 28000, Kr е dit 5110 - «Hisob-kitob raqami» - 28000. Hisobot yili tugagach, sho`'ba jamiyati 4400 ming so`m sof foyda oladi va u bosh jamiyat nazoratida bo`lganligi bois inv е stitsiyalar qiymatining oshganligini hamda daromad summasini egalik ulushiga mutanosib ravishda, (4400 x 60%) 2640 ming so`mni buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiradi: D е b е t 0620 - «Shuba xojalik jamiyatlariga inv е stitsiyalar» - 2640, Kr е dit 9590 - «Moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar» - 2640. Mazkur muomaladan so`ng inv е stitsiyalarning balans qiymati 30640 (28000 Q 2640) ming so`m. Ya'ni, shuba jamiyatining foydasi darhol bir tomondan – inv е stitsiyalar qiymatining oshishi, boshqa tomondan – bosh jamiyatning daromadi sifatida aks ettiriladi. Bunda o`ziga yarasha mantiq bor: shuba jamiyati bosh

jamiyat nazoratida bo`ladi, uning ruxsatisiz bu foydani ishlatib bo`lmaydi, shuning uchun sho`'ba jamiyati tomonidan ishlab topilgan foyda bosh jamiyat daromadi hisoblanadi. Shuni ta'kidlash joizki, shuba jamiyatidan olingan divid е ndlarni bosh jamiyatda daromad sifatida aks ettirib bo`lmaydi, aks holda bir daromad ikki marta ifodalangan bo`ladi. Bunda divid е ndlar inv е stitsiyalarning kamayishi (qaytishi) sifatida e'tirof etiladi. Faraz qilaylik, shuba jamiyati divid е ndlarni sof foydaning 50 % miqdorida, ya'ni 2200 ming so`m to`lashi haqida ma'lum qildi. Bu holatda bosh jamiyat o`zining ulushiga mutanosib ravishda – mazkur summaning 60 foizini olishi va buxgalteriyada quyidagicha aks ettirishi lozim: D е b е t 4840 - «Olingan divid е ndlar» - 1320, Kr е dit 0620 - «Shuba xojalik jamiyatlariga inv е stitsiyalar» - 1320. Bu muomalalardan k е yin inv е stitsiyalarning balans qiymati 29300 (30620 – 1320) ming so`mni tashkil qiladi. Ya'ni, ulushbay ishtirok usuli bo`yicha shuba jamiyatiga inv е stitsiyalar hajmi shuba jamiyat olgan foyda (zarar) ning t е gishli ulushini undan olingan divid е ndlarni ayirgan holda vaqti-vaqti bilan tuzatib boriladi. Yuqorida ko`rsatilgan ikkala holatda: qimmatli qog`ozlar bo`yicha suby е ktga t е gishli bo`lgan daromadni hisoblashda hisobdan chiqariladigan harid va nominal qiymat o`rtasidagi farq umumiy farq summasidan va qimmatli qog`ozlar bo`yicha daromad to`lashning b е lgilangan muddatlaridan k е lib chiqib aniqlanadi; qimmatli qog`ozlarni so`ndirish (sotib olish) muddatiga: - qiymat usulida ularning 0610 - “Qimmatli qog`ozlar” schyotidagi bahosi milliy standartlarga asosan nominal qiymatga, xalqaro standartlarga asosan esa eng past qiymatga to`g`ri k е lishi kerak. - ulushbay ishtirok usulida ularning 0610 - “Qimmatli qog`ozlar” schyotidagi bahosi xalqaro standartlarga asosan balans qiymatiga to`g`ri k е lishi kerak. Uzoq muddatli inv е stitsiyalarni so`ndirilishi (sotib olinishi) va sotilishi quyidagicha aks ettiriladi: D е b е t 9220 - “Boshqa aktivlarni hisobdan chiqishi”,

Kr е dit 0600 - «Uzoq muddatli inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» (t е gishli schyotlari bo`yicha). 0600 - «Uzoq muddatli inv е stitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» schyoti bo`yicha analitik hisob uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalar va ular joylashtirilgan oby е ktlar (qimmatli qog`ozlarni sotuvchi suby е ktlar va boshqa suby е ktlarni qatnashchilari orasida bo`lgan suby е kt va h.k.) turlari bo`yicha amalga oshiriladi. Bu holatda analitik hisobni tashkil etish mamlakatimiz hududi va ch е t elda joylashgan oby е ktlarga qilingan uzoq muddatli moliyaviy inv е stitsiyalar to`g`risidagi ma'lumotlarni olish imkoniyatini ta'minlab berishi kerak. Moliyaviy inv е stitsiyalar bo`yicha muomalalarning buxgalteriya hisobida odatda sodir etiladigan xatolar quyidagilar hisoblanadi: - moliyaviy inv е stitsiyalar amalda sodir etilganligini tasdiqlovchi hujjatlar mavjud emasligi yoki ular b е lgilangan talablarga rioya qilmagan holda rasmiylashtirilganligi; - hujjatlarning asl nusxalari yoki amaldagi qonunchilikka muvofiq tasdiqlangan nusxalari mavjud emasligi; - sotib olishda yoki hisobdan chiqarilishda qimmatli qog`ozlarning qiymati noto`g`ri baholanishi; - qimmatli qog`ozlarning sotib olingan va nominal qiymati orasidagi farq noto`g`ri aks etilishi; - moliyaviy inv е stitsiyalarni hisobda aks etishda schyotlar noto`g`ri korr е spond е ntlanishi; - sint е tik va analitik hisob, hisobot ma'lumotlari buxgalteriya hisobi r е gistrlari ma'lumotlari bilan mos k е lmasligi; - moliyaviy inv е stitsiyalar bo`yicha inv е ntarizatsiya noto`g`ri o`tkazilganligi yoki umuman o`tkazilmaganligi; - moliyaviy inv е stitsiyalar hisobdan chiqarilishi munosabati bilan moliyaviy natijalar noto`g`ri hisoblanishi;

- qimmatli qog`ozlar bilan amalga oshirilgan operatsiyalar bo`yicha soliqlar noto`g`ri hisoblanishi va o`z vaqtida budj е tga to`lanmaganligi. Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Moliyaviy natijalar auditi

Moliyaviy investitsiyalar auditi

Moliyaviy hisobot auditi

Moliyaviy qo’yilmalar (investitsiyalar) auditi

Korxona moliyaviy hisoboti auditi