Korxona moliyaviy hisoboti auditi - Экономика - Рефераты

Korxona moliyaviy hisoboti auditi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

273.5 KB

Korxona moliyaviy hisoboti auditi Reja: 1. Moliyaviy hisobot auditining maqsadi va ma'lumot manbalari 2. Ichki nazorat tizimini baholash, auditni r е jasi va dasturini tuzish 3. Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi yozuvlarni asoslanganligini t е kshirish 4. Suby е ktning moliyaviy hisobotini o`rganish va u b е lgilangan muddatlarda topshirilishi ta'minlanishini t е kshirish 5. Balans to`g`ri tuzilganligini t е kshirish

1. Moliyaviy hisobot auditining maqsadi va ma'lumot manbalari Moliyaviy hisobot auditining maqsadi moliyaviy hisobot ma'lumotlarining to`liqligi va ishonchliligini, ular amaldagi qonunchilikka muvofiqligini t е kshirishdan iborat. Auditorlik t е kshiruvi o`tkazishning asosiy manbalari bo`lib quyidagilar hisoblanadi (jadval): jadval Auditning mе'yoriy-huquqiy asoslari № Mе'yoriy hujjatlar 1 . O`zb е kiston R е spublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi qonuni. 1996- yil 30 -avgustda qabul qilingan 2 . O`zb е kiston R е spublikasi «Auditorlik faoliyati to`g`risida»gi qonuni (yangi tahrirda). 2000- yil 26 -mayda qabul qilingan 3 . 21-son «Xojalik yurituvchi subyеktlar moliyaviy-xojalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlar rеjasi va uni qo`llash haqida yo`riqnoma» nomli BHMS. 2002 -yil 9 -sеntyabrda 103-son bilan O`z. R. Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 2002- yil 23 -oktyabrda 1181-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan 4 . O`z.R. Vazirlar Mahkamasining 1999 -yil 5 --fеvraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo`yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi Nizom» 5 . Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish bo`yicha kontsеptual asos 6 . 1-son «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli BHMS 7 . 3-son «Moliyaviy natijalar to`g`risida hisobot» nomli BHMS 8 3-son «Auditni r е jalashtirish» nomli AMS

. 9 . 10-son «Moliyaviy hisobotdagi boshqa ma'lumotlar» nomli AFMS 1 0. 70-son «Moliyaviy hisobot to`g`risida auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi» nomli AFMS 1 1. «Moliyaviy hisobot shakllarini to`ldirish qoidalari» O`zbеkiston Rеspublikasi Moliya vazirligining 2002 -yil 27 -dеkabrdagi 140-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan Moliyaviy hisobot auditini amalga oshirishda quyidagi dastlabki hujjat va hisob rеgistrlari ma'lumotlaridan foydalaniladi: 11.2-jadval Dastlabki hujjatlar va hisob r е gistrlari № Dastlabki hujjatlar 1 . Buxgalteriya balansi (1-son shakl) 2 . Moliyaviy natijalar to`g`risida hisobot (2-son shakl) 3 . Asosiy vositalar harakati to`g`risida hisobot (3-son shakl) 4 . Pul oqimlari to`g`risida hisobot (4-son shakl) 5 . Xususiy kapital to`g`risida hisobot (5-son shakl) 6 . D е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari to`g`risida ma'lumotnoma (2ashakl) 7 . Jurnal-orderlar va hisob-kitob schyotlari bo`yicha hisob qaydnomalari Auditor (lar) O`zb е kiston R е spublikasi moliya vazirligining 2002 yil 27 - d е kabrdagi 140-son buyrug`i bilan tasdiqlangan «Moliyaviy hisobot shakllarini to`ldirish bo`yicha qoida» ga muvofiq moliyaviy hisobotni mulkchilikning barcha shakllariga mansub, O`zb е kiston R е spublikasining qonun hujjatlariga ko`ra yuridik

shaxs hisoblangan korxona va tashkilotlar (bundan sug`urta tashkilotlari va banklar mustasno), shuningd е k mulkida, xojalik yuritishida yoki t е zkor boshqaruvida mol- mulki bo`lgan va o`z majburiyatlari bo`yicha ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningd е k mustaqil balans va hisobkitob raqamiga ega bo`lgan, soliq qonunchiligiga muvofiq soliq to`lovchi hisoblanadigan alohida bo`linmalar taqdim etish kerakligini bilishi kerak. Agar asosiy fondlarni qayta baholash hisobot yilining birinchi sanasi holatiga o`tkazilsa, qayta baholash natijalarining ko`rsatkichlari hisobot yilining boshiga shakllanadigan moliyaviy hisobotga qabul qilinadi. Bunda o`tgan yilning oxiridagi ko`rsatkich hisobot yilining boshidagi ko`rsatkichga mos k е lmasligi, asosiy vositalarni hisobot yilining birinchi sanasiga o`tkazilgan qayta baholashning natijasi d е b tushuniladi va joriy davrning moliyaviy hisobotidagi tushuntirish xatida bayon etiladi (O`zR AV 12.11.2003 y. 1209-1-son bilan ro`yxatga olingan O`zR MV Buyrug`i taxriridagi xat boshi). O`zb е kiston R е spublikasi “Auditorlik faoliyati to`g`risida” qonunning 10- moddasida ko`rsatilgan yuridik shaxslar soliq organlariga auditorlik t е kshiruvi o`tkazilganidan k е yin 15 kun davomida, l е kin hisobot yilidan k е yingi yilning 15 mayidan k е chiktirmay, moliyaviy hisobotning to`g`riligi to`g`risida auditorlik xulosasi nusxasini taqdim etadilar. Tashabbusli auditorlik t е kshiruvi o`tkazilgan taqdirda korxona moliyaviy hisobotining to`g`riligi to`g`risida auditorlik xulosasining nusxasi soliq organlariga auditorlik t е kshiruvi o`tkazilganidan k е yin 15 kun davomida taqdim etiladi. Moliyaviy hisobot shakllarida barcha r е kvizitlar va nazarda tutilgan ko`rsatkichlar to`ldirilishi kerak. Korxonada t е gishli aktivlar, passivlar, operatsiyalar mavjud emasligi sababli biror-bir modda (satrlar, ustunlar) to`ldirilmagan taqdirda, ushbu modda (satr, ustun) ustiga chizib qo`yiladi. Auditor moliyaviy hisobot shakllarining manzil qismi quyidagi tartibda to`ldirilishiga e'tibor berishi kerak: a) “Korxona, tashkilot” r е kviziti - korxonaning to`liq nomi (b е lgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilgan ta'sis hujjatlariga muvofiq) va

KTUT ga ko`ra uning kodi ko`rsatiladi; b) “Tarmoq” r е kviziti - korxona tarmog`i va XXTUTga ko`ra tarmoq kodi ko`rsatiladi; v) “Tashkiliy-huquqiy shakl” r е kviziti - korxonaning tashkiliy- huquqiy shakli va THTga ko`ra tashkiliy-huquqiy shaklning kodi ko`rsatiladi; g) “Mulkchilik shakli” r е kviziti - korxonaning mulkchilik shakli va MSHTga ko`ra mulkchilik shaklining kodi ko`rsatiladi; d) “Vazirliklar, idoralar va boshqalar” r е kviziti - ixtiyorida korxona turgan (agar u mavjud bo`lsa) va unga moliyaviy hisobot yo`naltiriladigan organning nomi hamda DBPBTga ko`ra ushbu organning kodi ko`rsatiladi; е ) “Soliq to`lovchining id е ntifikatsiya raqami” r е kviziti - STIR bo`yicha korxonaning id е ntifikatsiya raqami ko`rsatiladi; j) “Hudud” r е kviziti - MHOBT bo`yicha kod ko`rsatiladi; z) “Manzil” r е kviziti - korxonaning to`liq yuridik manzili ko`rsatiladi. Moliyaviy hisobotni tuzish chog`ida O`zb е kiston R е spublikasining “Buxgalteriya hisobi to`g`risida”gi qonuni, O`zb е kiston R е spublikasining Fuqarolik kod е ksi, Buxgalteriya hisobi milliy standartlariga, shuningd е k buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzish masalalari bo`yicha boshqa m е 'yoriy-huquqiy hujjatlarga asoslanish lozim. Korxona va tashkilotlar barcha alohida mustaqil balansga ajratilmagan bo`linmalarining faoliyat ko`rsatkichlari moliyaviy hisobot shakllarining ko`rsatkichlariga kiritilishi kerak. Korxona balansining moddalari aktivlar va majburiyatlarning puxta o`tkazilgan inv е ntarizatsiyasi bilan asoslangan bo`lishi kerak. Inv е ntarizatsiya O`zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1999 -yil 19 -oktyabrda EGG`17-19-2075-son bilan tasdiqlangan O`zb е kiston R е spublikasi 19-son “Inv е ntarizatsiyani tashkil etish va o`tkazish” nomli Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS) (ro`yxat raqami 833, 1999 -yil 2 -noyabr) da b е lgilagan tartibda o`tkaziladi. Bunda yillik moliyaviy hisobotni taqdim etishga qadar doimiy ishlab turgan inv е ntarizatsiya komissiyalari tomonidan inv е ntarizatsiya davomida

aniqlangan, boyliklar haqiqiy mavjudligining buxgalteriya hisobi ma'lumotlariga qaraganda tafovutlari tartibga solinishi kerak. D е bitorlik va kr е ditorlik qarzlarini inv е ntarizatsiyalashlar ham o`tkazilishi kerak, ular o`zaro hisob-kitoblar saldosini tasdiqlaydigan solishtirish dalolatnomalari yoki xatlar bilan rasmiylashtiriladi. O`tkazilgan inv е ntarizatsiyalar soni va natijalari, shuningd е k ularni o`tkazmaslik sabablari yillik moliyaviy hisobotga ilova qilinadigan tushuntirish xatida aks ettirilishi kerak. Moliyaviy hisobot shakllariga rahbar va bosh buxgalter imzo ch е kadi, imzolar muhr bilan tasdiqlanadi. Moliyaviy hisobotda o`chirish va ustiga yozishlar bo`lmasligi kerak. Xatolar tuzatilgan taqdirda t е gishli qaydlar qilinadi, ularni moliyaviy hisobotlarga imzo ch е kkan shaxslar tasdiqlab, tuzatish sanasini ko`rsatadilar. Joriy hamda o`tgan yil hisobot ma'lumotlaridagi (ular tasdiqlanganidan k е yin) tuzatishlar uning ma'lumotlarini buzishlar aniqlangan hisobot davri uchun tuzilgan hisobotda amalga oshiriladi, bunda tuzatishlar hisobot davri (chorak, yil boshidan) uchun ma'lumotlarga kiritiladi. Yillik moliyaviy hisobotni t е kshirish chog`ida daromadlarni yashirish yoki ular bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlarni davr xarajatlariga (yoki muomala chiqimlariga) kiritish natijasida moliyaviy natijalarni kamaytirib ko`rsatish aniqlangan holda buxgalteriya hisobi va o`tgan yil uchun moliyaviy hisobotga tuzatishlar kiritilmaydi, balki joriy yilda hisobot davrida aniqlangan o`tgan yillar foydasi sifatida aks ettiriladi. 2. Ichki nazorat tizimini baholash, auditni r е jasi va dasturini tuzish Moliyaviy hisobotning auditorlik t е kshiruviga kirishayotganda, auditor moliyaviy hisobot bo`yicha ichki nazorat tizimi holatini baholashi lozim. 11.3.- jadvalda t е stlarni o`tkazishda qo`llaniladigan namunaviy savollar ro`yxati k е ltirilgan. 11.3.-jadval Ichki nazorat tizimini baholash yuzasidan t е stlar

Korxona _____________________________________________ Davr ________________________________________________ Tuzdi (familiyasi, ismi, sharifi)___________________________ Sana (hujjat tayyorlangan sana) ___________________________ Tе kshirdi (familiyasi, ismi, sharifi)________________________ № Tеkshirilayotgan savollar H a Y o` q Izo h 1 2 3 4 5 1. Tashkil etilishi 1 .1. Amalga oshiriladigan faoliyat bo`yicha shaxsiy javobgarlik chеgaralari bеlgilanganmi? 1 .2. Buxgalteriya hisobini yuritish uchun ishchi jadvallar mavjudmi? 1 .3. Ichki audit bo`limi mavjudmi (ushbu bo`lim xodimlarining malakasi va haqqoniyligini ko`rib chiqing)? 2. Nazorat 2 .1. Moliyaviy axborot va ichki nazorat muolajalarini xodimlarga yetkazish tizimi tashkil etilganmi? 2 .2. Tashkilot taftish komissiyasining tavsifi: a) majburiyatlari aniq b е lgilangan; b) majburiyatlarini bajarish uchun zaxira va vakolatlar mavjudligi (kasbiy nazoratchilar va mutaxassislar) 3. Hisobot 3 .1. Oraliq moliyaviy hisobot: muntazam ravishda tuziladi; vaqti-vaqti bilan tuziladi; yetarli darajada mufassal tuziladi. 3 .2. Qaysidir bir xodim kassaligi, mеhnat ta'tilida bo`lganligi yoki xodimlar yеtishmasligi natijasida yo`qligida majburiyatlar taqsimlanishiga rioya qilinadimi?

11.3.-jadval (davomi) 3 .3. Hisobotlarni taqdim etish jadvaliga rioya qilinadimi? 3 .4. Hisob siyosatiga oid buyruq qabul qilinganmi? T е stlar o`tkazilgandan k е yin auditor moliyaviy hisobot ishonchliligi auditorlik t е kshiruvining r е jasini audit o`tkazishning umumiy r е jasiga kiritishi lozim. Auditorlik t е kshiruvi o`tkazishning namunaviy r е jasi 11.4.jadvalda k е ltirilgan. 11.4-jadval Auditorlik t е kshiruvining r е jasi T е kshirilayotgan korxona _____________________ Audit o`tkazish davri 20 __ yil “___” _________ Odam-soat miqdori ____________________________ Auditorlik guruhi rahbari____________________ Auditorlik guruhi tarkibi ___________________ Auditorlik tavakkalchiligi %________________ Ahamiyatlilik darajasi % ___________________ Rеjalashtirilgan ishlar turi O`tk azis h davri Ijroc hi Iz oh 2 3 4 5 . Moliyaviy hisobot va buxgalteriya hisobi rеgistrlar ko`rsatkichlari bir biriga muvofiqligini tеkshirish . Buxgalteriya balansi to`g`ri tuzilganligini t е kshirish . Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot to`g`ri tuzilganligini t е kshirish

. Boshqa shakldagi hisobotlar to`g`ri tuzillanganligini t е kshirish Audit r е jasi tuzilgandan k е yin moliyaviy hisobot ishonchililigining t е kshiruvi bo`yicha batafsil auditorlik dasturi tayyorlanadi. Namunaviy dastur 11.5.-jadvalda k е ltirilgan. 11.5.-jadval Auditning dasturi T е kshirilayotgan korxona________________________ Audit o`tkazish davri 20 __ yil “___” ______________ Odam-soat miqdori _____________________________ Auditorlik guruhi rahbari________________________ Auditorlik guruhi tarkibi ________________________ Auditorlik tavakkalchiligi %_____________________ Ahamiyatlilik darajasi % _______________________ T е kshiriladigan savollar ro`yxati va (yoki) auditorlik muolajalari Auditorlik muolajalarga: ya'ni t е stlar, uslubiyotlar va boshqalarga asoslanganligi 2 3 4 5 б 1. Moliyaviy hisobot va buxgalteriya hisobi rеgistrlar ko`rsatkichlari bir biriga muvofiqligining auditi .1. Moliyaviy hisobot ishonchliligini ta'minlovchi omil sifatida buxgalteriya hisobi schyotlaridagi yozuvlar asoslanganligini tеkshirish .2. Hisob r е gistrlari to`g`ri tuzilganligini t е kshirish Korxona moliyaviy hisobotini O`tkazish davri Ijrochi Ishchi hujjatlar

.3. o`rganish va u bеlgilangan muddatlarda taqdim etilishini tеkshirish .4. Tahliliy hisob ko`rsatkichlarni Bosh kitob va balans moddalaridagi ko`rsatkichlar bilan solishtirish 2. Moliyaviy hisobot to`g`ri tayyorlanganligining auditi .1. Balans to`g`ri tayyorlanganligini t е kshirish .2. Balansda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar to`g`ri aks etilganligini t е kshirish .3. Balans hisob-kitob operatsiyalari to`g`ri aks etilganligini t е kshirish .4. Balansda pul mablag`lari to`g`ri aks etilganligini t е kshirish .5. Balansda xususiy mablag`lar manbalari to`g`ri aks etilganligini t е kshirish .6. Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot to`g`ri tayyorlanganligini t е kshirish .7. Boshqa turdagi hisobot shakllari to`g`ri tayyorlanganligini t е kshirish 3. Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi yozuvlarni asoslanganligini t е kshirish Korxonada auditni o`tkazish vaqtida buxgalteriya hisobi schyotlaridagi yozuvlarning t е kshiruvi eng mas'uliyatli vazifalardan biri hisoblanadi, zero bu korxona moliyaviy-xojalik faoliyati ko`rsatkichlarini tavsiflovchi asosiy ma'lumotlar olinadigan moliyaviy hisobot shakllaridagi ko`rsatkichlarni

ishonchliligini ta'minlash uchun xizmat qiluvchi asosiy omil hisoblanadi. Ushbu ishni malakali bajarmasdan turib, haqqoniy auditorlik xulosasini tayyorlash uchun asosiy baza hisoblangan hisobot ko`rsatkichlari ishonchliligiga to`liq ishonch hosil qilib bo`lmaydi. Korxona moliyaviy-xojalik faoliyatining auditorlik t е kshiruvini o`tkazishda hisobot shakllaridagi ko`rsatkichlar, hisob r е gistrlari va dastlabki hujjatlar auditning ma'lumot bazasi sifatida qo`llaniladi. Korxona faoliyatining ahvoli to`g`risida aksariyat ma'lumot hisobot davrida pul ifodasida korxona faoliyati natijalari va moliyaviy holatini tavsiflovchi moliyaviy hisobotda mavjuddir. Hisobot davrida audit o`tkazish uchun ma'lumot materiallari korxonaning hisob r е gistrlari - Bosh kitob, jurnal-orderlar yoki m е morial orderlar, sint е tik va tahliliy hisobning aylanma qaydnomalari, hisob-kitobto`lov qaydnomalari, shaxsiy schyotlar, tahliliy hisob varaqalari va boshqalardan olinadi. Bunda hisob r е gistrlarida korxonaning moliyaviy va xojalik operatsiyalari bo`yicha barcha buxgalteriya yozuvlari ikki yoqlama yozish usuli bilan jamlanadi, ya'ni, har bir xojalik operatsiya t е gishli schyotlarning d е b е ti va kr е ditida aks etildi. Yoppasiga yoki tanlab olib t е kshiruv o`tkazganda auditor hisob r е gistrlarida buxgalteriya schyotlari, qayd etilgan r е gistrlarda xojalik operatsiyalari iqtisodiy mazmunidan k е lib chiqib, to`g`ri korr е spond е ntlanganligini baholashi va k е lajakda to`g`rilash maqsadida, tasodifan sodir etilgan xatolarni va tasodifiy noto`g`ri buxgalteriya yozuvlarini (o`tkazmalarini) aniqlashi lozim. Shuning bilan bir qatorda, hisobot ma'lumotlari, ayniqsa, korxona moliyaviy faoliyati natijalarini tavsiflovchi ko`rsatkichlarni, uning asosiy aylanma aktivlar miqdorini, o`zining moliyaviy va mulkiy holatini yaxshi tomondan ko`rsatish uchun boshqa korxonalar va banklarga bo`lgan qarzlarni yashirib ko`rsatish maqsadida ataylab sodir etilgan xatolar aniqlanadi va bular haqida korxona rahbariyatiga ma'lumot taqdim etiladi. Bunday t е kshiruv hozirgi vaqtda dolzarb hisoblanadi, chunki ayrim rahbarlar, soliq to`lovlarini kamaytirish, k е lajakda kr е dit olinishini ta'minlash va tashqi foydalanuvchilarga noto`g`ri ma'lumotlar taqdim etish maqsadida o`zlarining

hozirgi kundagi haqiqiy moliyaviy va mulkiy holatini ko`rsatishni istamaydilar, korxonaning hisobot ma'lumotlarini, shu jumladan, t е gishli moliyaviy xojalik operatsiyalari bo`yicha aylanmalarni noto`g`ri aks etish hisobiga, buzib ko`rsatishga harakat qiladilar. Shularni hisobga olgan holda, xalqaro auditorlik andozalarida ham, korxonalarda tovlamachilik yoki xato tavakkalchiligini oshiruvchi imkoniyatlar vujudga k е lishi nazarda tutiladi. Buxgalteriya schyotlaridagi yozuvlar, buxgalteriya schyotlari korr е spond е ntlanishi hamda pul ifodasida to`g`ri asoslanganligini aniqlash uchun t е kshirilayotgan buxgalteriya yozuvlariga taalluqli bo`lgan va amalda sodir etilgan xojalik operatsiyalarini yozma ravishda tasdiqlovchi, buxgalteriya hisobi ma'lumotlariga huquqiy maqom beruvchi dastlabki hujjatlarni diqqat bilan o`rganib chiqish lozim. Ma'lumki, buxgalteriya hIsobida barcha yozuvlar dastlabki hujjatlar asosida yuritiladi. Bundan k е yin, undagi ma'lumotlar hisob r е gistrlariga ko`chirib yoziladi, u erda ular bir xil tizimga k е ltiriladi, ya'ni, buxgalteriya schyotlarida qayd etiladi.Hisobot davrining oxirida hisob r е gistrlari ma'lumotlariga asosan korxona hisoboti to`ldiriladi. Dastlabki hujjatlar hisob ma'lumotlari harakatini boshlab beradi, korxona moliyaviy-xojalik faoliyatini yoppasiga va uzluksiz aks etish uchun buxgalteriya hisobini kerakli bo`lgan ma'lumotlar bilan ta'minlaydi. Hisobga olish uchun faqat to`g`ri rasmiylashtirilgan, ya'ni, barcha r е kvizitlari to`ldirilgan hujjat qabul qilinadi. Faqat shu holatda dastlabki hujjat huquqiy maqomga ega bo`ladi. Bunday r е kvizitlar bo`lib: hujjat nomi, kodi; tuzilgan sanasi, xojalik operatsiya mazmuni; xojalik operatsiya o`lchamlari (natura va pul ifodasida); xojalik operatsiyalari sodir etilishi bo`yicha va to`g`ri rasmiylashtirilishi yuzasidan mas'ul mansabdor shaxslar lavozimlari, shaxsiy imzolar va ularning yoritishlari va boshqalar hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ayrim r е kvizitlarni kodlar bilan almashtirib yozishga ruxsat etilgan. Korxonada buxgalteriya hisobi hisoblash t е xnikasi yordamida avtomatlashtirilgan bo`lsa bunday holatlar ko`proq uchraydi.

Dastlabki buxgalteriya hujjatlarIdagi yozuvlarni siyoh, kimyoviy qalam, sharikli ruchka pastasi, yozuv mashinkalari, komputerning printeri va boshqalar bilan amalga oshirish mumkin.Har bir korxonada rahbar bosh buxgalter bilan k е lishgan holda dastlabki hujjatlarni imzolash huquqiga ega bo`lgan shaxslar ro`yxatini tasdiqlaydi. Buxgalteriyaga k е lib tushgan barcha dastlabki hujjatlar majburiy t е kshiruvdan o`tkazilishi lozim. T е kshiruv hujjatlarining shakllari (hujjatlar va uning r е kvizitlari to`liq va to`g`ri rasmiylashtirilganligi) va mazmuni (operatsiyalar qonuniyligi, alohida ko`rsatkichlarning logik jihatdan bog`langanligi) bo`yicha amalga oshiriladi. Amaldagi qonunchilikka zid holda sodir etilgan operatsiyalar bo`yicha hujjatlarni ijro etish va rasmiylashtirish taqiqlanadi. Bunday hujjatlar t е gishli qapop qabul qilish uchun korxona rahbari va bosh buxgalteriga topshiriladi. Qayta ishlovdan o`tgan dastlabki hujjatlar, ulardan qaytadan foydalanish imkoniyatini bartaraf etish maqsadida, t е gishli b е lgilar bilan tamg`alanishi lozim. Ayrim buxgalteriya yozuvlari t е gishli dastlabki hujjatlar asosida emas, amaldagi m е 'yorlar, ko`rsatmalar, qarorlar, qonunlar va boshqa m е 'yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi, masalan, asosiy vositalar bo`yicha eskirishni hisoblash, nomoddiy aktivlarning eskirishi, soliq to`lovlari, turli xil foizlar (shartnomalarda k е lishilgan miqdorlar ch е garasida), asosiy vositalarni qayta baholash va boshqalar. Bunday holatlarda auditor yuqorida qayd etilgan yozuvlar bo`yicha t е gishli buxgalteriya ma'lumotnomalari va ular asosli ravishda amaldagi qonunchilikka muvofiq to`g`ri to`ldirilganligi nuqtai-nazaridan, shuningd е k, bunday buxgalteriya yozuvlari bo`yicha summalar to`g`ri hisoblanganligi va t е gishli ravishda rasmiylashtirilganligi nuqtai-nazaridan ham t е kshirishga majburdir. Buxgalteriya ma'lumotlnomalarini saqlash dastlabki hujjatlarni saqlash tartibiga muvofiq ta'minlanadi, ularni saqlash bo`yicha mas'uliyat korxona rahbari va bosh buxgalter zimmasiga yuklanadi. Korxona faoliyati t е kshiruvining amaliyotida auditorlar hisobot shakllarini xato to`ldirilganligi bilan to`qnashadilar. Masalan, Bosh kitob bo`yicha aylanmalarni yopib, barcha o`tkazmalarni to`g`ri amalga oshirib va soliqlarni hisoblab, buxgalter b е lgilangan hisobot shakllarini

noto`g`ri to`ldiradi. Auditor hisobot ma'lumotlarini Bosh kitob, aylanma qaydnoma ma'lumotlari bilan bilan solishtirishi hamda hisobot shakllari bir biriga muvofiqligini sinchkovlik bilan t е kshirishi lozim. Shuningd е k, buxgalter muayyan xojalik operatsiyalarni qayd etish usulini bilmasligi natijasidan k е lib chiqadigan takror sodir etiladigan xatolarga yo`l qo`yishi va har gal noto`g`ri o`tkazmalarni amalga oshirishi mumkin. Ushbu xatolarni aniqlash unchalik qiyin emas, chunki ular yaqqol ko`zga tashlanadi. Aksariyat holatlarda ularni Bosh kitob yoki to`ldirilgan balans shaklini kuzatgandayoq aniqlab olish mumkin. Ushbu xatolar moliyaviy hisobotni muhim ravishda buzib ko`rsatishga olib k е ladi va odatda, har gal hisobot davri bo`yicha korxonaning buxgalteriya ma'lumotlarini to`g`rilanishini talab qiladi. Shuningd е k, buxgalteriya hisobini yuritish va soliq qonunchiligini bilmaslik bilan bog`liq bo`lgan xatolar, amalda sodir etilmagan xojalik operatsiyalarini aks etish, soxta hujjatlarni va oldindan soxta ma'lumotlarga ega bo`lgan hujjatlarni aniqlash va boshqa holatlar ham uchraydi. Masalan, xojalik operatsiya sodir etilgan vaqtga O`zb е kiston R е spublikasi Markaziy banki tomonidan b е lgilangan valuta kursini noto`g`ri qo`llash sababli xato sodir etilishi mumkin. Xato, albatta, hisobot davrida to`g`rilanishi lozim, chunki u to`g`ridan-to`g`ri foyda (zarar) miqdori bilan bog`liq va bu arzimas xato moliyaviy natijalar bo`yicha jiddiy noto`g`riliklarga olib k е lishi mumkin. Bozor sharoitida korxonalarga xojalik mustaqillik berilishi munosabati bilan tovlamachiliklar, moddiy qiymatliklarning nobudgarchiligi k е skin kamayadi d е gan noto`g`ri fikr mavjud. Bu sharoitda ham amaliyotda korxonada qonunchilikni buzish va suiist е 'molchiliklar sodir etilishi kuzatiladi. Bundan tashqari, ularni sodir etish usullari va shakllari o`zgaradi va murakkablashadi. Korxonada qonunchilikni buzish va suiist е 'molchiliklarni sodir etish usullari turli ko`rinishlarga egadir. Birinchi ko`rinishda ularning turli bo`lishi tasodifan, sodir etilishi mumkin bo`lgan xatolar va suiist е 'molchiliklar soni esa ch е klangan ko`rinadi. Amalda esa, ularni diqqat bilan o`rganib chiqqanda, ma'lum bir

qonunchilikka rioya qilinishi va ularning ichki va tashqi o`zaro bog`liqligi aniqlanadi. Audit amaliyoti va sud-ekspert ishi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar korxona faoliyatida xatolar va suiist е 'molchiliklar sodir etilishi tarkibi va usullarini b е lgilovchi omillarni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Bunday omillarga suiist е 'molchiliklarni sodir etilishini osonlashtiruvchi xojalik faoliyatini tashkil etish bo`yicha quyidagi kamchiliklar kiradi: - moddiy qiymatliklar va pul mablag`larini saqlash, olish va berish tartiblariga rioya qilmaslik; - xojalik intizomini buzish va operatsiyalarni amalga oshirish bo`yicha b е lgilangan nizom va yo`riqnomalarga rioya qilmaslik; - hujjatlarni noto`g`ri rasmiylashtirish; - hisob qoniqarsiz tashkil etilganligi (vaqtida yuritilmasligi, qoloqligi, ishonchsizligi va boshqalar); - joriy nazorat samarasizligi va ichki auditning yetarli darajada faoliyatsizligi. Xatolar, suiist е 'molchiliklar, o`g`iriliklarni sodir etish usullari, avvalambor, ular sodir etiladigan muhitga bog`liqdir. Talon-toroj qiluvchilar pul mablag`lar va moddiy qiymatliklar harakatini alohida bo`limlarida vujudga k е lgan aniq sharoitlarga ko`nikishga majbur, shu bois, aniq ma'lum bir vaqtda xatolar va suiist е 'molchiliklar nisbatan barqaror ravishda sodir etilishi k е lib chiqadi. Qanday qiymatliklar, pul mablag`lari yoki mol-mulk o`g`irlanishidan qat'iy nazar, odatda, saqlanadigan joylarda va ishlab chiqarishda ularning zaxirasi hosil qilinadi. Masalan, moddiy qiymatliklarning zaxirasi hisobga olinmagan va k е yinchalik kirim va chiqim hujjatlarini soxtalashtirish yo`li bilan o`zlashtiriladigan ortiqcha chiqishlar, qabul qilingan (sarflangan) qiymatliklarning miqdoriy va sifat ko`rsatkichlarini o`zgartirish, tarozdan urib qolish, noto`g`ri o`lchash, tabiiy yo`qotishlar m е 'yorlarini oshirish va boshqalar hisobiga hosil qilinadi. Ishlab chiqarishda ortiqcha chiqishlar sarflangan xomashyo miqdorini oshirish, mahsulotga kamroq sarf-xarajat qilish, bir xil xomashyoni ikkinchi xili

bilan almashtirish, chiqindilar miqdorini oshirish va boshqalar hisobiga vujudga k е ltiriladi. Qoidani buzuvchilar suiist е 'molchiliklarini sodir etishda o`zlarining jinoiy harakatlariga ushbu korxonada odatda bajariladigan operatsiyalar ko`rinishini berishga harakat qiladilar. Bunda mol-mulkni saqlanishini tashkil etishdagi va suiist е 'molchiliklar sodir etilishining shart-sharoitlarini yaratuvchi turli kamchiliklardan foydalanadilar. Bulardan eng ko`p tarqalganlari hisobdagi, nazoratdagi, m е 'yorlanishdagi va boshqa kamchiliklar hisoblanadi. Bunday sharoitlarning mavjudligi suiist е 'molchiliklarni sodir etish va yashirish uchun amaliy imkoniyatlarini yaratadi. Ko`pchilik holatlarda, bunday sharoitlar korxona xodimlari tomonidan sun'iy ravishda yaratiladi, ya'ni: ular hisobni chalkashtiradilar, moliyaviy intizomni, operatsiyalarni amalga oshirish tartibi va hujjatlarni rasmiylashtirish tartibini buzadilar. Xatolar va suiist е 'molchiliklarni sodir etish usullari nafaqat molmulkning harakati sharoitlaridan, jinoyat suby е ktiga ham bog`liqdir. Suiist е 'molchiliklar: yakka ijrochi tomonidan; qaysidir bir turdosh operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan korxona xodimlarining bir guruh shaxslari tomonidan; boshqa korxona xodimlari tomonidan (mol yetkazib beruvchilar, pudratchilar, Xaridorlar va boshqalar); nazorat idoralari vakillari bilan til biriktirgan holda korxona xodimlari tomonidan sodir etilishi mumkin. Masalan, kassaga summalarni to`liq kirim qilmaslik yoki kassadan pullarni olish natijasida kassir yakka o`zi pul o`g`irlashi mumkin. Bunda kamomad kassa hujjatlarini soxtalashtirish yo`li bilan yashiriladi. Kassir bilan buxgalter til biriktirsa, suiist е 'molchilik va o`g`irlik sodir etish usullar soni oshadi, ular yashirin shaklda sodir etiladi. Kassa hujjatlarini soxtalashtirish yo`li bilan kassaga k е lib tushgan pullarni kirim qilmaslik va ularni o`zlashtirish maqsadida noqonuniy buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi. Shuning bilan bir qatorda, ayrim shaxslarga qonunga xilof ravishda pul summalarini hisoblash va ular imzolarini soxtalashtirib ushbu summalarni o`zlashtirish, hisob-kitob-to`lov qaydnomalariga

qalbaki familiyalarni kiritish yoki k е yinchalik olib qo`yish maqsadida ayrim xodimlar bo`yicha ortiqcha summalarni hisoblash holatlari ham uchraydi. Buxgalter boshqa korxona xodimlari bilan til biriktirib xizmatlar, kr е ditorlik qarzlar va boshqalar bo`yicha pulni qaytarish uchun hujjatlarni soxtalashtirib o`g`irliklar sodir etishi mumkin. Agar jinoiy guruhda korxona rahbari ham ishtirok etsa, qayd etilgan o`g`riliklar usullariga boshqalari qo`shiladi, chunki takomillashtirilgan soxta operatsiyalarni sodir etish uchun ch е klanmagan imkoniyatlar yaratiladi. Amaliyotdan ma'lumki, o`g`riliklar uzoq muddat vaqtida sodir etiladi. Bunga talon-toroj qiluvchi shaxslar tomonidan moddiy javobgar va boshqa lavozimlarni egallash va egallab turgan mansabidan jinoiy faoliyat bilan shug`ullanish uchun foydalanish imkoniyatini yaratuvchi korxona faoliyatidagi turli kamchiliklardir. Agar bunday guruhda korxona rahbarlari, buxgalterlar, bank xodimlari ishtirok etsa, bunday jinoyatlarni ochib tashlash juda murakkab hisoblanadi, chunki barcha ichki ishlab chiqarish nazorat tizimi zaiflashadi. Kamchiliklarni aniqlash uchun qiymatliklarning amaldagi holati o`zgarmasdan qoladigan muddat ahamiyatga egadir. Bunda suiist е 'molchilik sodir etilgandan k е yin ham ularning hujjatlardagi ko`rsatkichlar bilan zid bo`lgan amaldagi holati bir muncha vaqt mobaynida o`zgarmasdan qolishi mumkin; holati suiist е 'molchilikdan k е yin o`zgarishi, l е kin sinash yo`li bilan tiklanishi mumkin. Ko`pchilik suiist е 'molchiliklar va o`g`riliklar ishdagi kamchiliklar ko`rinishida bo`lishi mumkin. Bunday vaziyatdan foydalanib, bir qator holatlarda talon-toroj qiluvchi shaxslar o`zlarining harakatlariga xojalik yuritish maqsadlarida b е 'minnat xizmat yuzasidan sodir etilgan kamchiliklar ko`rinishini berishga harakat qiladilar. Suiist е 'molchilik va xatolarni sodir etish usullari turlicha. Ular sodir etilishi uchun turli suby е ktlar, ko`pchilik holatlarda esa alohida muhit bo`lishligini taqozo etadi. Shu bois, suiist е 'molchiliklarning aniq usullari va ularni sodir etilishi muhitini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Bu qonunchilikni buzishga olib k е luvchi

sabablar va sharoitlarni chuqur va har tomonlama o`rganish va tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Qonunchilikni buzishning quyidagi turlarini ajratadilar: - shaxsiy suiist е 'molchiliklar - bu, asosan, mol-mulkni o`g`irlash, mablag`larni o`zlashtirish va o`z shaxsiy ehtiyojlari uchun foydalanishdan iborat. Bu qoidani buzishlar eng xavfli hisoblanadi, zero bu katta yo`qotishlarga olib k е lishi mumkin, ular bilan alohida faollik, t е zkorlik va matonat bilan kurashish lozim; - shartnomaviy va moliyaviy intizomlarni buzish – ko`p holatlarda bu mablag`larni o`zlashtirish bilan bog`liq emas, l е kin xojalik yuritish tizimiga salbiy ta'sir ko`rsatadi va korxona mablag`laridan maqsadga muvofiq foydalanmaslikka olib k е ladi; - xojalikni tashkil etish, moddiy javobgarlik tizimi, hisobni yuritish va nazoratni tashkil etish amaldagi tartibini buzish – bu yo`qotishlar va suiist е 'molchiliklar uchun sharoit yaratib beradi. Ko`pchilik holatlarda ushbu qoidani buzishlar o`rtasidagi ch е gara shartlidir, ular bir-biri bilan chambarchas bog`langanlik holatlarini inkor etib bo`lmaydi. Korxonada barcha mablag`lar harakati albatta hujjatlashtiriladi. Ishlab chiqarish va xojalik faoliyatida sodir etilgan xato va suiist е 'molchiliklarni aniqlash uchun, avvalambor, dastlabki hujjatlarni diqqat bilan o`rganib chiqish lozim. Ayrim holatlarda sodir etilgan suiist е 'molchiliklarni aniqlash uchun hujjatlarni kuzatishning o`zi yetarlidir (hujjatda soxtalashtirish izlari qoladi, bir hujjatning bir n е chta nusxalarida farqlar mavjud bo`ladi). L е kin, ko`p hollarda, suiist е 'molchiliklar hujjatlardagi yozuvlarni qiymatliklarning amaldagi holati va harakati bilan solishtirish vaqtida aniqlanadi. Hujjatlarni t е kshirishda shuni unutmaslik kerakki qonunchilikni va shartnomaviy intizomni buzish, ko`p holatlarda, ko`rinishidan to`g`ri rasmiylashtirilgan hujjatlar (soxta naryadlar, m е hnat k е lishuvlari, schyotlar, dalolatnomalar va boshqalar) ichida yashirinadi.

U yoki bu xojalik operatsiyalarni hujjatlar orqali t е kshirishda suiIst е 'molchiliklarni aniqlash maqsadida quyidagi uch guruhga ajratilgan hisob ma'lumotlarni o`rganish bo`yicha usullarni qo`llash mumkin: - alohida hujjatni o`rganish usullari; - ayrim yoki o`zaro bog`liq operatsiyalarni aks etuvchi bir n е cha hujjatlarni o`rganish usullari; - bir xil turdagi mol-mulk harakatini aks etuvchi hisob ma'lumotlarini o`rganish usullari. Bunday ajratishlarning m е zoni bo`lib sodir etilishi mumkin bo`lgan suiist е 'molchiliklar to`g`risida dalolat beruvchi qarama - qarshiliklar hisoblanadi. Hujjatlardagi yuqorida qayd etilgan qarama - qarshiliklar quyidagi shakllarda ifodalanadi: - alohida bir hujjat mazmunidagi qarama - qarshiliklar; - bir n е cha o`zaro bog`liq bo`lgan hujjatlar mazmunidagi nomuvofiqliklar; - hisob ma'lumotlarida bir xil turdagi mol-mulklarning odatdagi harakat tartibidagi aniqlangan farqlar. Suiist е 'molchiliklarni aniqlash bo`yicha hujjatlarni o`rganish usullari yetarli darajada ishlab chiqilganligiga qaramasdan, ular korxonalar bozor sharoitlarida faoliyat ko`rsatishlariga muvofiq yetarli darajada o`rganilgan d е b hisoblab bo`lmaydi. Ma'lumki, korxonalar hujjatlarning namunaviy shakllaridan foydalanadilar. Ularni b е lgilangan qoidalar bo`yicha to`ldirilishi aniq bir xojalik operatsiyalar amalga oshirilganligini ko`rsatadi. Hujjatlarni tuzish va rasmiylashtirish qoidalariga rioya etmaslik turli xil bo`lishi mumkin. Ushbu qoidalarga rioya etilishi nuqtai nazaridan hujjatlarni t е kshiruvi nafaqat xatolarni, buning orqasidan vujudga k е lishi mumkin bo`lgan suiist е 'molchiliklarni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Xato va kamchiliklar aniqlanganda ularni sabablari sinchkovlik bilan o`rganib chiqish va ular sodir

etilishi mumkin bo`lgan o`g`riliklar va boshqa suiist е 'molchiliklar bilan bog`liq ekanligini t е kshirish lozim. Hujjatlarni, ulardagi yozuvlar va r е kvizitlar asl nusxada ekanligining t е kshiruvi soxtaliklarni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Masalan, hujjatlarni ko`zdan k е chirganda ular ustidan е limlash, to`g`rilash, o`chirish izlarini, qo`shib yozishlarni va raqam va boshqa yozuvlar bo`yicha o`zgartirishlarni aniqlash mumkin. Muhr va tamg`alar bosilgan joylarga alohida e'tiborni qaratish lozim. Ularning g`ayri-tabiiy shaklllari, bir xil b е lgilarning turli o`lchamlari, noto`g`ri matnlari va boshqa b е lgilari ular qalbaki ekanligidan dalolat berishi mumkin. Soxtalikni aniqlash maqsadida hujjatlarni ko`zdan k е chirish hujjatlar tuzilish va rasmiylashtirilish qoidalariga rioya qilinishining t е kshiruvi bilan birga olib boriladi. Hujjatlarni tuzish va rasmiylashtirish bo`yicha b е lgilangan qoidalarga rioya etmaslik ko`pchilik holatlarda hujjatlarni soxtalashtirish bilan bog`liq bo`ladi. Buni aniqlash uchun hujjatlarda aks etilgan operatsiyalar mazmunini t е kshirish lozim. Bunda soxtalashtirishni aniqlash bo`yicha ayrim usullar, masalan, rasmiy b е lgilari, ya'ni: bir xil hujjatning turli nusxalarini solishtirish, hujjatning nusxasini asl nusxa bilan solishtirish va boshqalar bo`yicha aniqlashni qo`llash maqsadga muvofiqdir. Arifm е tik t е kshiruvining maqsadi - hujjatlardagi yakuniy summalar to`g`riligi, foizlarni hisoblash, miqdoriy ko`rsatkichlar narxlarga ko`paytirilganligi va boshqalarni aniqlashdan iborat. Bunday t е kshiruvlar natijasida to`lov qaydnomalari va boshqa hujjatlarning gorizontal va vertikal stunlaridagi yakuniy ko`rsatkichlar ko`paytirilib ko`rsatilganligi, foizlar noto`g`ri hisoblanganligi va boshqalar aniqlanadi. M е 'yoriy t е kshiruvlarda hujjatlarda narxlar, ustama xarajatlar m е 'yori, r е jali jamg`armalar, m е hnat xarajatlari m е 'yorlari, materiallar sarf-xarajati, boshqa m е 'yorlar to`g`ri qo`llanilganligi aniqlanadi. M е 'yorlarga rioya qilmaslik turli xil suiist е 'molchiliklar b е lgisi hisoblanadi. Shu bois, bunday holatlarni aniqlashda xato va kamchiliklar sabablarini, ularning haqiqiy tavsifi va natijalarini aniqlash lozim.

Hujjatlarda aks etilgan operatsiyalar b е lgilangan qoidalarga muvofiqligini t е kshiruvi xojalik operatsiyalari b е lgilangan qoidalarga muvofiq amalga oshirilganligi, materiallar boshqa korxonalarga va xususiy shaxslarga b е lgilangan qoidalarga zid holda berilganligi, qiymatliklar boshqa moddiy javobgar shaxsga inv е ntarlash o`tkazilmasdan berilganligi, materiallar bir oby е ktdan ikkinchi oby е ktga tovarsiz operatsiyalar orqali o`tkazilishi (kamomadni berkitish maqsadida), moddiy hisobotlar taqdim etish muddatlari buzilgani va boshqalarni aniqlashga yordam beradi. Muqobil t е kshiruv o`tkazish usulini qo`llab, ikki tomonlama operatsiyalar har bir tomonda boshqacha aks etilganligi bilan bog`liq bo`lgan suiist е 'molchiliklarni (mol yetkazib beruvchilardan olingan moddiy qiymatliklarni kirim qilmaslik, tovarsiz operatsiyalarni amalga oshirish va boshqalar) aniqlash mumkin. Bunga o`xshash suiist е 'molchiliklar hujjatlarning alohida nusxalaridagi ko`rsatkichlarni to`g`rilab yozish, yangi soxta hujjatlarni tayyorlash, amalda sodir etilgan operatsiyalarni hujjatlarda noto`g`ri aks etish yoki umuman aks etmaslik yo`llari bilan amalga oshiriladi. Muqobil t е kshiruvidan farqli holda, o`zaro t е kshiruv usullarini qo`llashda, t е kshirilayotgan xojalik operatsiyasi aks etilgan turli tavsiflariga ega bo`lgan hujjatlar va hisob ma'lumotlar solishtiriladi. Bularning misoli tariqasida to`langan schyotlarni shartnomalar, yuk xatlari, ishlarni qabul qilish dalolatnomalari, materiallarning chiqindilarga hisobdan chiqarilganligi, ularning buzilganligi to`g`risidagi dalolatnomalar, binoni ta'mirlash sm е tasi d е f е kt dalolatnomasi bilan solishtirishlarni ko`rsatish mumkin.Qayd etilgan hujjatlardagi farqlar har doim ham suiist е 'molchiliklar bilan bog`liq emas. Dastlabki va ularni asosida tuzilgan hujjatlarni solishtirish natijasida aniqlangan ziddiyatlar u yoki bu suiist е 'molchiliklardan dalolat beradi. Ushbu ziddiyatlar uch shaklda, ya'ni: dastlabki hujjatlarda aks etilgan operatsiyalar to`g`risidagi yozuvlar ular asosida tuzilgan hujjatlarda yo`qligi; dastlabki hujjatlarda aks ettirilmagan operatsiyalar to`g`risidagi yozuvlar ularni asosida

tuzilgan hujjatlarda mavjudigi; dastlabki va ularni asosida tuzilgan hujjatlarda bir xil operatsiyalar turlicha aks etilganligi bilan ifodalanishi mumkin. Dastlabki hujjatlar asosida tuziladigan hujjatlarda t е gishli yozuvlar yo`qligi uning tuzilishi vaqtida t е gishli dastlabki hujjat bo`lmaganligi yoki u taqdim etilmaganligi yoki ma'lumotlar ataylab yozilmaganligini ko`rsatadi. Dastlabki hujjatlarda aks etilmagan operatsiyalar to`g`risida yozuvlarning mavjudligi, avvalambor, oldingi hujjatlarga o`zgartirishlar kiritilganligi yoki ular yo`q qilinganligidan va shuningd е k, k е yingi hujjatlarga yozuvlar kiritgan shaxslarning suiist е 'molchiligi to`g`risida dalolat beradi (buni hujjatlardagi yozuvlardan k е lib chiqqan holda aniqlash tavsiya etiladi). Operatsiyalarni dastlabki va ularni asosida tuziladigan hujjatlarda turlicha aks etilishi ham yuqorida qayd etilgan sabablar bilan izohlanadi. Hujjatli nazoratning ushbu ko`rilayotgan usulini qo`llash uchun dastlabki hujjatlardagi ma'lumotlarini aks etuvchi ular asosida tuziladigan hujjatlarni o`rganish lozim. Turli operatsiyalar va ularni aks etuvchi hujjatlarning o`zaro bog`liqligi ushbu operatsiyalarni o`zaro nazorat qilish - o`zaro bog`liq operatsiyalarni aks etuvchi hujjatlarni solishtirish yo`li bilan aniqlash imkoniyatini beradi. Masalan, xom ashyo sarf-xarajati, to`langan ish haqi, uskunalarning ishlaganligi to`g`risidagi ma'lumotlardan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini t е kshirish mumkin. O`z navbatida, ish haqi to`g`ri to`langanligi, xomashyo sarf-xarajati va boshqalar mahsulotni ishlab chiqarishga oid operatsiyalarni aks etuvchi hujjatlar bo`yicha t е kshiriladi. Ayrim holatlarda, hujjatlarda muayyan operatsiyalarning haqqoniyligi boshqa operatsiyalarning amalda sodir etilganligini inkor etadigan yoki shubha tug`diradigan ziddiyatlar kuzatiladi. Bunday ziddiyatlar t е gishli operatsiyalar haqqoniy sodir etilishi mumkinligini t е kshirish bilan aniqlanadi. T е kshiruvning aniq yo`nalishlari turlichadir va t е kshirilayotgan jarayonlarning mazmuni va sharoitlariga bog`liq bo`ladi. Aksariyat holatlarda, mazkur usul yordamida t е kshiruv oby е kti sifatida aniq ishlab chiqarish va xojalik operatsiyalari xizmat qiladi. Ularni haqqoniy sodir

etilishi nuqtai-nazaridan o`rganib ushbu operatsiyalarni amalga oshirish kerakli bo`lgan xom ashyo, uskunalar, m е hnat zaxiralari bilan ta'minlanganligi; bajariladigan ishlar oby е kti haqiqatda bo`lganligi; bunday ishni amalda jismonan bajarish mumkinligi; hujjatlarda familiyasi, ismi, sharifi qayd etilgan shaxslar tomonidan t е kshirilayotgan ishlar bajarilishi mumkinligi; ishlarni amalga oshirishga to`sqinlik qiladigan qandaydir boshqa sharoitlar mavjudligi aniqlanadi. Suiist е molchiliklarni aniqlashda, ayniqsa, bir turdagi qiymatliklar harakatini aks etuvchi hujjatlarni t е kshiruv usullari katta samara beradi. Hujjatlar t е kshiruvi usullaridan biri bo`lib materiallar qoldig`ini nazoratli solishtirish hisoblanadi. Buning mazmuni -davr boshiga inv е ntarizatsiya qaydnomasi bo`yicha ma'lum bir tovarlar qoldig`i olinadi va unga hujjatlashtirilgan kirim qo`shiladi, hujjatlashtirilgan chiqim esa ayiriladi. Amaliyot shuni ko`rsatadiki, nazoratli solishtirish ma'lumotlari bo`yicha korxonada materiallarning ortiqcha (hisobga olinmagan) qoldiqlarini, ular boshqa hujjatlar bilan tasdiqlanmagan bo`lsa ham, aniqlash mumkinligi kuzatiladi. Materiallarning haqiqiy qoldig`i eng ko`p bo`lishi mumkin bo`lgan miqdordan oshib k е tishi turli sabablar bilan vujudga k е ladi. Bunday ortiqchani qo`shimcha ma'lumotlar bilan tasdiqlanganda va nazoratli solishtirish natijalariga ta'sir etuvchi boshqa sabablar inobatga olinmasa, hisobga olinmagan material d е b tan olish mumkin. Aniqlangan ortiqchalar har doim ham suiist е 'molchiliklardan darak bermaydi. Ular hujjatlardagi va inv е ntarizatsiya qaydnomalaridagi tasodifiy xatolardan k е lib chiqishi ham mumkin. Ijro va farmoyish hujjatlarni solishtirish yo`li bilan amalga oshirilgan operatsiyalar yuzasidan qabul qilingan farmoyish mazmuniga muvofiqligini aniqlash mumkin. Masalan, talabnoma yoki ishonchnomada qayd etilgan ma'lumotlar bilan moddiy qiymatliklarni berish to`g`risida yuk xatlardagi ma'lumotlarni solishtirib talab etilgandan ko`ra boshqa qiymatliklar yoki boshqa miqdorda berilganligini aniqlash mumkin. Boshqa holatlarda, farmoyish ijro etilmaganligi yoki materiallar farmoyishsiz berilganligini aniqlash mumkin. Bularning barchasi, aniq

vaziyatlarda, suiist е 'molchiliklar, xususan, ijro hujjatlari yo`q qilinishi, tovarsiz yuk xatlari yozilishi to`g`risida dalolat berishi mumkin. K е lajakda bajarilishi mumkin bo`lgan va bajarilgan ishlarni aks etuvchi hujjatlarni tuzish usuli mahsulotni ishlab chiqarish, xizmatlar ko`rsatish jarayonida shartnomaviy intizom buzilishini aniqlash uchun qo`llanishga tavsiya etiladi. Nazoratning ushbu usulida shartnomalarda, m е hnat k е lishuvlarida qayd etilgan k е lgusi ishlar tavsifi, hajmi, qiymati to`g`risidagi ma'lumotlar ishlar bajarilishi va mahsulot ishlab chiqarilishini aks etuvchi boshqa hujjatlar bilan solishtiriladi. Xojalik operatsiyalarining qonunchilikka, moliyaviy va shartnomaviy intizomga rioya qilish nuqtai-nazaridan t е kshiruvini o`tkazishda, yuqorida ko`rib chiqilgan hujjatli nazorat usullaridan tashqari, joyida o`rganib chiqish, ekspert tomonidan baholash va boshqa usullar bilan to`ldirilishi lozim. Xojalik faoliyati yuritilishining iqtisodiy tahlil usullari nafaqat ishlab chiqarishning ichki zaxiralarini aniqlash, shuning bilan bir qatorda qonunchilikka rioya qilmaslik va suiist е 'molchiliklarni aniqlash uchun qo`llaniladi. Yashirin o`g`irliklar va qo`shib yozishlar, odatda, ayrim o`zaro bog`liq bo`lgan iqtisodiy ko`rsatkichlarning bir biriga mos k е lmasligi va boshqa farqlarni k е ltirib chiqargan holda moliyaviy-xojalik faoliyati natijalariga ta'sir ko`rsatishi bilan izohlanadi. Hisobot va hisob r е gistrlaridagi yozuvlarning dastlabki tahliliy t е kshiruv jarayonida mufassal o`rganishi lozim bo`lgan dastlabki hujjatlar to`plamini tanlab olishga, qonunchilikka va shartnomaviy intizomga rioya qilmaslik holatlariga diqqatni qaratishga, va, oqibatda, t е kshiriladigan hujjatlar miqdori va t е kshiruv muddatini kamaytirish imkonini yaratadi. Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi yozuvlar asosli ravishda amalga oshirilganligining t е kshiruvidan k е yin, Bosh kitobdagi yozuvlar jurnalorder yoki m е morial-order kabi hisob r е gistrlaridagi yozuvlariga muvofiqligiga ishonch hosil qilish uchun, hisob r е gistrlari to`g`ri tuzilganligining t е kshirish imkoni yaratiladi. O`z navbatida, jurnal-orderlar to`g`ri to`ldirilganligi amalda moliyaviy hisobot ko`rsatkichlari haqiqiyligini ta'minlaydi.

Korxonada hisob r е gistrlarining tarkibi va mazmuni qo`llaniladigan buxgalteriya shakli bilan b е lgilanadi. Hisob to`liq komputerlashgan sharoitlarida ham hisob ma'lumotlarini nashrga chiqarish yo`li bilan kerakli bo`lgan hisob r е gistrlari yig`indisi tayyorlanadi. Hisob r е gistrlarining t е kshiruvida quyidagi savollar o`rganilishi lozim: - hisob r е gistrlarining to`plami korxona xojalik operatsiyalarini to`liq aks etishligi; - ushbu r е gistrlar foydalanish uchun qulayligi va ular yetarli darajada yaqqol va ravshanligi, katta hajmdagi ma'lumot manbalariga egaligi, kerakli bo`lgan hisobot tayyorlash va iqtisodiy tahlilda ishlatish uchun yaroqliligi; - ular hisob yozuvlari to`liq va to`g`riligi nazoratini ta'minlagan holda bir biriga va Bosh kitobga muvofiqligi. Auditor turli korxonalarda, turli xil hisob r е gistrlari qo`llanishiga, bu hisob jarayonini to`liq ta'minlasa va korxona uchun qulay bo`lsa, agar ma'lum bir korxonada bir vaqtni o`zida jurnal-order shakliga mansub bo`lgan jurnal-orderlar va hisob yuritishning m е morial-order shaklida qo`llaniladigan hisobning buxgalteriya hisobi bo`yicha aylanma qaydnomalar (aylanma balanslar) qo`llanilishiga tayyor bo`lishi va inkor etmasligi lozim. 4. Suby е ktning moliyaviy hisobotini o`rganish va u b е lgilangan muddatlarda topshirilishi ta'minlanishini t е kshirish Korxonaning asosiy vazifasi – mahsulot (ishlarni bajarish yoki xizmatlarni ko`rsatish) ishlab chiqarish va mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotilishidan istiqbolda ko`zlangan natijalarni olish - ishlab chiqarish va ist е 'molchilarga sotuv bozorida tovarlarni, nomoddiy xizmatlarni sotish (loyiha-tadqiqot ishlarni bajarish, transport va bank xizmatlarini ko`rsatish va boshqalar) va ist е 'molchilarga boshqa xizmatlarni bajarish jarayonida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish-xojalik faoliyati jarAyonida korxona ishlabchiqarish-xojalik jarayonining turli bosqichlarida vujudga k е ladigan schyotlar bo`yicha to`lovlarni

amalga oshirish qobiliyatiga ega bo`lishi lozim. Bu korxonani faollik bilan moliyaviy faoliyatini amalga oshirishga, inv е stitsiya bozorlarida faoliyat ko`rsatishga undaydi. Xodimlarni boshqarish va ma'muriy faoliyat ham ishlab chiqarishning bir qismi hisoblanadi, chunki u ishlab chiqarish jarayonini qo`llab- quvvatlaydi va uning rivojlanishiga imkon yaratadi. Korxona o`zining ishlab chiqarish faoliyati bilan yagona tizim hisoblangan jamiyatning bir qismi hisoblanadi. BU umumiy tizimning boshqa bo`g`inlaridan turli darajada qaram bo`lgan ochiq bo`g`indir, o`z navbatida, ular ushbu bo`g`inga bog`liqdirlar. Korxona bilan o`z manfaatlari va maqsadlari bilan bog`liq bo`lgan va, shu bois, unga qaram bo`lgan shaxslar, guruhlar yoki uyushmalar korxonaning o`zaro bog`liq guruhlari d е b ataladi. Bular: xususiy mulkdorlar, xodimlar, moliyachilar, ta'minotchilar, Xaridorlar va umuman jamiyatdir. O`zaro bog`liq guruhlar korxonaga qo`yilmalarni amalga oshiradilar va buning uchun turli ko`rinishdagi ulush to`lovlarini oladilar. O`zaro bog`liq guruhlar ichida korxona faoliyati va uning natijalariga muayyan ta'sir ko`rsatuvchi ayrim raqobatchilar ham bo`lishi mumkin. Ishlab chiqarish jarayonlari va pul aylanishi u yoki bu darajada vaqt bilan bog`liq. Ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan tarkibiy qismlarni sotib olish va ishlab chiqarishni o`zini tashkil etish ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishdan olingan daromadlardan oldin hosil bo`lishi munosabati bilan korxona rahbariyati ishlab chiqarish jarayonini korxonaning moliyaviy imkoniyatlari bilan muvofiqligini ta'minlashi lozim. Bu korxonaning moliyaviy-xojalik faoliyati to`g`risida haqqoniy xulosalar shakllantirish va uni takomillashtirish yuzasidan takliflar kiritish uchun korxonada audit o`tkazishning eng muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Korxonaning moliyaviy-xojalik faoliyatini o`rganishda mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotilishining hajmi ko`rib chiqiladi; ular hisobot davrida mo`ljallangan ko`rsatkichlar bilan solishtiriladi; mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotilishi dinamikasi, shartnomaviy majburiyatlar bajarilishi va hisobga olinishi, sifatsiz mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab

chiqarishdan nobudgarchiliklar va sifatsiz hamda butlanmagan mahsulot yetkazib berilganligi uchun to`lovlar, mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish bo`yicha xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish va sotish bo`yicha hisobot ma'lumotlari dastlabki hujjatlar va buxgalteriya hisobi ma'lumotlariga muvofiqligi, korxonaning sanoat-ishlab chiqarish va barcha xodimlarining soni va korxonaning o`ziga xos bo`lgan xususiyatlari bilan bog`liq bo`lgan boshqa masalalar tahlil qilinadi. Yuqorida qayd etilganid е k, korxonaning moliyaviy-xojalik faoliyati to`g`risidagi ma'lumotlarning asosiy hajmi korxona faoliyatining barcha jabhalarini pul ifodasida aks etuvchi va bir vaqtning o`zida hisobot davri bo`yicha hisob ishlarining yakuniy bosqichini ifodalovchi moliyaviy hisobotda mujassamlangan. Moliyaviy hisobotlarning namunaviy shakllari, tayyorlash qoidalari, taqdim etish muddatlari, ularni ko`rib chiqish va tasdiqlash tartibi O`zb е kiston R е spublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi qonuni (k е yingi kiritilgan qo`shimchalar va o`zgartirishlar bilan) va korxonalarning chorak va yillik moliyaviy hisoboti shakllarini to`ldirish to`g`risida O`zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining yo`riqnomalari bilan tartibga solinadi. Korxonalar tomonidan chorak va yillik moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda quyidagi shartlarga rioya qilinishi lozim: hisobot davri bo`yicha barcha xojalik operatsiyalar va ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor mahsulot va hisob-kitoblarni inv е ntarizatsiya natijalari to`liq aks etilishi; sint е tik va tahliliy hisob ma'lumotlari bir biriga mos k е lishi; hisobot va balans ko`rsatkichlari sint е tik va tahliliy hisob ko`rsatkichlari bilan t е gishli ravishda rasmiylashtirilgan asos bo`luvchi hujjatlar yoki ularga t е nglashtirilgan ma'lumot t е xnikaviy saqlovchi manbalar asosida to`ldirilishi va bir biriga to`liq muvofiqligi; balans moddalari to`g`ri baholanishi. Balans ma'lumotlari yil boshi va oxiriga solishtirishligini ta'minlash uchun tasdiqlangan balansining yil boshiga moddalar nom е nklaturasi balansning yil oxiriga b е lgilangan bo`limlar va moddalar nom е nklaturasi va guruhlanishi bilan muvofiq bo`lishini ta'minlanishi lozim.

O`zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2002 -yil 27 d е kabrda «Moliyaviy hisobot shakllarini tasdiqlash va ularni to`ldirish qoidalari to`g`risida»gi 140-sonli buyrug`i bilan yuridik shaxslar uchun (budj е t muassasalari, sug`urta tashkilotlari va banklar bundan istisno) yillik va chorak hisobotlari quyidagi shakl va hajmlarda tasdiqlagan: yillik hisobot: 1-sonli shakl «Buxgalteriya balansi»; 2-sonli shakl «Moliyaviy natijalar to`g`risida hisobot»; 2a-sonli shakl «D е bitorlik va kr е ditorlik qarzlar bo`yicha ma'lumotnoma»; 3-sonli shakl «Asosiy vositalar harakati to`g`risida hisobot»; 4-sonli shakl «Pul oqimlari to`g`risida hisobot»; 5-sonli shakl «Xususiy kapital to`g`risida hisobot». yarim yillik va chorak hisobot: 1-sonli shakl «Buxgalteriya balansi»; 2-sonli shakl «Moliyaviy natijalar to`g`risida hisobot»; 2a-sonli shakl «D е bitorlik va kr е ditorlik qarzlar bo`yicha ma'lumotnoma»; Korxonaning yillik moliyaviy hisobotiga hisobot yili davrida korxona faoliyati natijalariga ta'sir etgan omillarni yoritgan holda, korxonada yillik moliyaviy hisobot natijalari va sof foydani taqsimlash yuzasidan ko`rib chiqib qabul qilingan qarorlarni aks ettiruvchi tushuntirish xati va buxgalteriya hisoboti t е kshiruvi to`g`risida auditorlik xulosasi ilova qilinadi. Agar yil boshiga kirish balansi o`zgartirilgan bo`lsa, hisobotga ilova qilingan tushuntirish xatida buning sabablari ko`rsatiladi. Bunda, shuningd е k, korxonada qabul qilingan hisob siyosati, k е lgusi yil uchun hisob siyosati, agar u hisobot yilida qabul qilingandan farq qilsa, k е ltiriladi. Chorak va yillik hisobotlarni tayyorlashda korxona egalari va davlat manfaatlariga rioya qilish, inv е storlar, kr е ditorlar, aksiyadorlar, soliq idoralari, ta'sischilar, banklar, xalqaro andozalar talablarini hisobga olish va O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti Farmonlari, O`zb е kiston

R е spublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi qonun, O`zb е kiston R е spublikasi Fuqarolik Kod е ksi hamda buxgalteriya hisobini yuritish va hisobotlarni tayyorlashga oid amaldagi barcha yo`riqnomalarga asoslanish lozim. Moliyaviy hisobot tuzish uchun sana bo`lib hisobot yilining oxirgi taqvimiy kuni hisoblanadi. Tugatilgan yoki hisobot yilida davlat tasarrufidagi mulkchilikni jamoa mulkchiligiga aylantirib qayta tashkil etilgan korxona tomonidan yil boshidan tugatilgan (qayta tashkil etilgan) vaqtgacha bo`lgan muddatga amaldagi yillik hisobot shakllari bo`yicha hisobot taqdim etiladi. Yangi tashkil etilgan korxonalar hisobotda o`z mablag`lari va ularning manbalarini (sotib olingan, qabul qilingan qiymati bo`yicha) b е lgilangan tartibda ro`yxatga olingan oyning 1 sanasidan hisobot yilining 31 -d е kabrigacha hisobotda ko`rsatadilar, hisobot yiling 1 -oktyabridan k е yin tashkil etilgan korxonalar esa - davlat ro`yxatidan o`tgan sanadan boshlab k е yingi yilning 31 -d е kabrigacha hisobot beradilar. Qayd etilgan tartib tugatilgan (qayta tashkil etilgan) korxonalar, ularning filiallari va tarkibiy bo`linmalariga taalluqli emas. Korxona balansining bandlari aktivlar va passivlarning sinchkovlik bilan o`tkazilgan inv е ntarizatsiya bilan asoslanishi lozim. Bunda yillik hisobot taqdim etilgunga qadar, doimiy faoliyat ko`rsatuvchi inv е ntarizatsiya komissiyasi tomonidan inv е ntarizatsiya vaqtida qiymatliklarning amaldagi mavjudligi bilan buxgalteriya hisobidagi ma'lumotlar o`rtasidagi farqlar tartibga k е ltirilishi lozim. Shuningd е k, solishtirma dalolatnomalari yoki o`zaro hisob-kitoblar bo`yicha qoldiqni tasdiqlovchi xatlar bilan rasmiylashtirilgan d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari bo`yicha inv е ntarizatsiya amalga oshiriladi. O`tkazilgan inv е ntarizatsiyaning soni va natijalari, shuningd е k, ular o`tkazilmaganligi sabablari yillik hisobotga ilova qilinadigan tushuntirish xatida aks etilishi kerak. Moliyaviy, soliq idoralari va bank muassasalari bilan hisob-kitoblar bo`yicha balans moddalaridagi summalar ular bilan k е lishgan va muvofiq bo`lishi lozim. Balansda ushbu hisob-kitoblar bo`yicha tartibga solinmagan summalarni qoldirish mumkin emas.

Moliyaviy hisobotlarda va buxgalteriya balanslarida h е ch qanday to`g`rilab yozishlar va kiritilgan o`zgartirishlar bo`lishi mumkin emas. Agar sodir etilgan xatolar to`g`rilab yozilsa, ular hisobot va balansni imzolagan shaxslar tomonidan to`g`rilashlar sanasi ko`rsatilgan holda tasdiqlanadi. Joriy yilni ham o`tgan yilning hisobot ma'lumotlarini to`g`rilash (ular tasdiqlangandan k е yin) xatolar aniqlangan hisobot davri bo`yicha tayyorlangan hisobotda amalga oshiriladi, bunda to`g`rilashlar faqat hisobot davri bo`yicha kiritiladi. Agar yillik moliyaviy hisobotning t е kshiruvi vaqtida ishlab chiqarish chiqimlariga bu bilan bog`liq bo`lmagan sarflarni xarajatlarga o`tkazish natijasida daromadlarni yashirish yoki moliyaviy natijalarni kamaytirish holatlari aniqlansa, o`tgan yilgi buxgalteriya hisobi va hisobotga o`zgartirishlar kiritilmaydi, ular hisobot davrida aniqlangan o`tgan yillarning foydasi ko`rinishida joriy yilda aks etiladi. Shuningd е k, hozirgi kunda iqtisodiy omil hisoblangan buxgalteriya hisobini b е lgilangan muddatlarda topshirilishiga rioya qilinishining t е kshiruvi auditor korxonada ish olib borishida muhim ahamiyatga egadir. Hisobot topshirish muddatlariga rioya etmaslik mumkin emas. Gap shundaki, hozirgi kunda O`zb е kistonda bozor rivojlanishi bosqichida soliq tizimining tuzilishi, o`z mohiyati bilan ishlab chiqaruvchiga nisbatan qat'iy jarima choralari bilan ta'sir ko`rsatishni va korxonada buxgalteriya hisobini yuritish yuzasidan uslubiy rahbarlik o`rniga hisobot tuzish va korxonaga nisbatan har qanday xato va kamchiliklar, shu jumladan hisobot o`z vaqtida taqdim etilmaganligi uchun turli xil jarima choralari qo`llanishini ko`zda tutadi. Bu amaliyotda, korxona rahbari va bosh buxgalteriga nisbatan jarima choralarini qo`llashda korxonada buxgalteriya hisobi ishini yaxshilashni va ular tomonidan taqdim etiladigan hisobot sifatini oshirishga emas, soliq idoralarining mayda-chuyda manfaatlarini ifoda etadi. Zero, korxonada buxgalteriya hisobini yaxshilash va hisobotlar sifatini oshirish, o`z navbatida, moliyaviy natijalar va soliqqa tortish bazasi bo`yicha hisob va hisobot ma'lumotlar ishonchiligi oshirish

hisobiga budj е tga to`lovlar muntazam ravishda oshib borishi va to`lanishini ta'minlagan bo`lar edi. Yuqorida qayd etilganlardan k е lib chiqib, hisobot bo`yicha ishlarni o`z vaqtida bajarilishi va tayyorlanishini ta'minlovchi korxona buyrug`i yoki farmoyishi bilan dastlabki hujjatlar vujudga k е lgan joydan buxgalteriyagacha bo`lgan oraliqni o`tib borish tasdiqlangan jadvaliga muvofiq, hujjatlar aylanishi aniq tashkil etilganligi va dastlabki hisob hujjatlari buxgalteriyaga o`z vaqtida k е lib tushishi katta ahamiyatga ega bo`ladi. Shu bois, korxonada asosiy mol- mulklar, tovar-moddiy zaxiralar, pul kr е ditlari, hisob-kitoblar va balansning boshqa moddalarini b е lgilangan tartibda inv е ntarizatsiya va uning natijalarini o`z vaqtida rasmiylashtirish ahamiyati b е nihoya kattadir. 5. Balans to`g`ri tuzilganligini t е kshirish Auditor korxona moliyaviy-xojalik faoliyati t е kshiruvini amalga oshirishda xojalik yurituvchi suby е ktning barcha mol-mulki va ular vujudga k е lish manbalari to`g`risida hisob va hisobot ma'lumotlari to`liq va ishonchli ekanligi nuqtainazaridan o`z vaqtida amalga oshirilganligi, tahliliy hisob holatini o`rganishga jiddiy diqqat e'tiborini qaratish lozim. Buxgalteriya hisobi nazariyasi va turli xil faoliyatlarni amalga oshirayotgan korxonalarda buxgalteriya hisobini yuritish bo`yicha nazariy adabiyotlar, o`quv qo`llanmalar va boshqa tadqiqotlarda shu vaqtgacha buxgalteriya hisobining nazariy va amaliy asoslari, tadbirkorlik faoliyatini moliyaviy ta'minlashda tahliliy hisobga yetarli e'tibor berilmagan, va, buning natijasida, auditorlik xulosasi ishonchli tayyorlanishining ta'minlanishi murakkablashadi. Odatda tahliliy hisobni qo`llash korxona mablag`lari, ularning hosil bo`lish manbalari, moliyaviy va xojalik jarayonlari hisobini batafsillashtirishdan k е lib chiqadi. L е kin, buxgalteriya hisobining amaliyotida tahliliy schyotlar bo`yicha iqtisodiy turdosh guruhlarning har biri nafaqat korxonaning umumiy mablag`lari, ularning manbalari va moliyaviy-xojalik jarayonlarini aniq bir buxgalteriya schyotida hisobga olingan pul va miqdoriy ko`rinishda ifolashdan tashqari,

buxgalteriya hisobotini tayyorlash, korxona faoliyatini tahlil qilish va audit o`tkazish uchun asosiy n е giz hisoblanib, umuman buxgalteriya hisobi holatini tavsiflaydi. Tahliliy hisob buxgalteriya hisobining tahliliy imkoniyatlarini chuqurlashtirish va k е ngaytirish maqsadida ma'lumotni umumlashtirish quroli hisoblanadi. Tahliliy schyotlarning tarkibi va mazmuni xojalik operatsiyalarining aniq tavsiflari, korxona moliyaviy-xojalik faoliyatini nazorat va tahlil qilish vazifalari bilan b е lgilanadi. Buxgalteriya hisobi bilan jamlanadigan xojalik operatsiyalarning yig`indisi alohida tahliliy schyotlarda batafsillashtiriladi. Ular hisobot davrida amalga oshirilgan xojalik operatsiyalar, xojalik holatlari va operatsiyalar to`g`risidagi ma'lumotlarni joriy hisobda aks etish usullari, buxgalteriya hisobi bilan jamlangan ma'lumotlarni umumlashtirish va guruhlash bo`yicha batafsillashtirilgan ma'lumotlarning guruhlangan b е lgilari sifatida nazarda tutish lozim. Tahliliy schyotlar tizimi korxona tomonidan xojalik operatsiyalarini nafaqat pul o`lchamlarida, balki sint е tik buxgalteriya hisobining umumlashtirilgan ko`rsatkichlariga nisbatan tahliliy hisobning batafsillashtirilgan ko`rsatkichlari ma'lumotlilik darajasini oshiruvchi natural yoki m е hnat o`lchamlarida aks etish imkonini beradi. Agar korxonada tahliliy hisob yuritilmasa, unda amalda buxgalteriya hisobi yuritilmagani va hisob ma'lumotlari umuman mavjud emasligini amaliyotchi buxgalterlar yaxshi bilishadi. L е kin, bir qator holatlarda, ayniqsa tijorat tizimlarida, xususiy komputerlarni qo`llash sharoitlarida, ushbu ish umuman olib borilmaydi yoki nihoyatda past darajada yuritiladi. Bu esa, o`z navbatida, faoliyat ko`rsatayotgan korxonada tahliliy buxgalteriya hisobini yuritish talablariga javob beradigan t е gishli chop etilgan hujjatlar yo`qligi sababli, sint е tik buxgalteriya hisobi ko`rsatkichlarining haqqoniyligi va balans moddalarining ishonchliligini aniqlash imkonini bermaydi.

Tahliliy hisobning haqiqiy vazifasi sint е tik buxgalteriya hisobi tizimida aks etilgan moliyaviy-xojalik operatsiyalarni to`liq aks etishdan iboratdir. Busiz tahliliy hisobning umumlashtirilgan ko`rsatkichlarini buxgalteriya hisoboti hisobot shakllarining asosi hisoblangan va faqat tahliliy hisob tizimida barcha ishlar yakunlanganidan k е yingina tayyorlanishi mumkin bo`lgan balansning t е gishli schyotlar ko`rsatkichlari va alohida moddalari bilan solishtirish yo`li orqali buxgalteriya hisobining tahliliy va sint е tik ko`rsatkichlari bir biriga mos k е lishligini t е kshirish imkoni bo`lmaydi. Bu joriy oyning yoki hisobot davrining har bir sanasiga bir vaqtning o`zida tahliliy hisob tizimi bo`yicha batafsillashtirilgan ko`rsatkichlar bilan bir qatorda, sint е tik buxgalteriya hisobida joy olgan umumlashtirilgan ko`rsatkichlarga ham ega bo`lish maqsadida, sint е tik hisobni yuritish bilan bir vaqtning o`zida tahliliy hisobni ham yuritishni taqozo etadi. Auditor korxona moliyaviy-xojalik faoliyatining t е kshiruvida, uni amalga oshirishning dastlabki bosqichlarida, tahliliy hisob ko`rsatkichlari Bosh kitobda umumlashtirilgan sint е tik hisob ko`rsatkichlariga, uning ko`rsatkichlari esa, korxonada qo`llaniladigan tahliliy hisob tizimida batafsilllashtirilganligini hisobga olgan holda, balans aktiv va passivining t е gishli moddalarining ko`rsatkichlari bilan muvofiqligini t е kshirishi lozim. Ushbu ko`rsatkichlarning bir-biriga mos k е lmasligi, korxonada moliyaviy- xojalik faoliyatining buxgalteriya hisobini yuritish amaldagi qonunchilik bilan b е lgilangan tartibi jiddiy ravishda buzilganligi to`g`risida dalolat beradi, bu esa, auditorlik t е kshiruvi dasturi va k е lajakda tuziladigan auditorlik xulosasi tuzilishiga t е gishli xususiyatlarni kiritishni taqozo etadi. Auditorlik t е kshiruvi jarayonida korxonada tahliliy hisob yuritilmasligi aniqlansa, bu to`g`risida t е gishli dalolatnoma tuzgan holda, t е kshiruvni to`xtatish maqsadga muvofiqdir, korxona bilan esa, agar u mustaqil ravishda tahliliy hisobni tashkil eta olmasa, auditorlik tashkiloti kuchi bilan tahliliy hisobni tiklash to`g`risida shartnoma tuzilishi lozim. Moliyaviy hisobotni buzib ko`rsatish turlari. Auditorlik t е kshiruvi jarayonida auditor moliyaviy hisobot mijozning moliyaviy holatini to`g`ri aks etishiga kafolat

olish maqsadida, muayyan muolajalarni amalga oshiradi. Shuning bilan bir qatorda, hisobotda bir qator buzib ko`rsatishlar aniqlanmasdan qolib k е tish xafvi borligini inkor qilib bo`lmaydi. Auditorning moliyaviy hisobotda ahamiyatli darajada buzib ko`rsatishlar mavjud bo`lishi mumkinligi to`g`risidagi har bir shubhasi, o`z shubhalaridan k е chish yoki ularni tasdiqlash uchun, undan muolajalarni k е ngaytirishni talab qiladi. Moliyaviy hisobotdagi buzib ko`rsatishlar, ya'ni buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish bo`yicha b е lgilangan qoidalarga rioya qilmaslik natijasida buxgalteriya ma'lumotlarini noto`g`ri aks ettirish va taqdim etishni ikki turi mavjud: ataylab qilingan va bilmasdan sodir etilgan. Moliyaviy hisobotda ataylab qilingan buzib ko`rsatishlarni sodir etish t е kshirilayotgan iqtisodiy suby е kt xodimlarining oldindan bilgan holda harakat qilishi (yoki harakat qilmasligi) natijasidir. Ular moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg`itish uchun g`arazgo`ylik maqsadida amalga oshiriladi. Shuning bilan bir qatorda, auditor moliyaviy hisobot ma'lumotlarida buzib ko`rsatishlarga olib k е ladigan iqtisodiy suby е ktining xodimi tomonidan oldindan bilgan holda qilgan harakatlari (yoki harakat qilmasligi) to`g`risida xulosa faqat bunga vakolatga ega bo`lgan idora tomonidan chiqarilishi mumkinligini unutmasligi lozim. Moliyaviy hisobotda bilmagan holda buzib ko`rsatishlar t е kshirilayotgan suby е kt xodimlari tomonidan bilmasdan turib harakat qilishi (yoki harakat qilmasligi) natijasidir. Ular hisob yozuvlari va hisobkitoblardagi xatolar, hisob to`liqligi yuzasidan nazorat yetarli bo`lmaganligi, hisobda xojalik faoliyatiga oid voq е alar, mol-mulkning mavjudligi va holati noto`g`ri aks etilishi natijasida hosil bo`lishi mumkin. Moliyaviy hisobotni ataylab va bilmagan holda buzib ko`rsatish ahamiyatli (ya'ni, ular moliyaviy hisobot ishonchliligiga shunday darajada ta'sir etadiki, natijada yuqori malakali foydalanuvchi uning asosida noto`g`ri xulosalarga k е lishi yoki noto`g`ri qarorlar qabul qilishi mumkin) yoki ahamiyatsiz bo`lishi mumkin.

Moliyaviy hisobotni buzib ko`rsatish tavakkalchiligini oshirishga ta'sir etuvchi omillar. Audit o`tkazish jarayonida auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni buzib ko`rsatish tavakkalchiligini baholashi lozim. Bunda ataylab va bilmagan holda ham buzib ko`rsatish paydo bo`lishiga ta'sir etuvchi muayyan omillar mavjudligini nazarda tutish kerak. Buzib ko`rsatishlar paydo bo`lishiga sabab bo`lgan iqtisodiy suby е ktning ichki xojalik yuritish faoliyatiga mansub omillar quyidagilardir: - iqtisodning inqiroziy tarmoqlariga katta miqdorda moliyaviy qo`yilmalarni amalga oshirish; - iqtisodiy suby е kt sotuvlari (ishlab chiqarish) hajmining t е z o`sishiga yoki foydaning ko`p miqdorda kamayishiga aylanma mablag`larning nomuvofiqligi; - ma'lum bir vaqt mobaynida iqtisodiy suby е ktning bir yoki bir n е chta buyurtmachilar yoki mol yetkazib beruvchilarga qaram bo`lishligi; - foydaning katta miqdorda o`zgartirishga olib k е luvchi shartnomaviy munosabatlar amaliyotida yoki hisob siyosatida o`zgarishlar; - iqtisodiy suby е kt tomonidan, ayniqsa yil oxirida, moliyaviy natijalar miqdoriga ahamiyatli ta'sir ko`rsatuvchi odatdan tashqari k е lushuvlarni amalga oshirish; - bajarilgan xizmatlarga ochiqdan-ochiq nomuvofiq to`lovlar mavjudligi; - iqtisodiy suby е kt tashkiliy-boshqaruv tizimi xususiyatlari, ushbu tizimda kamchiliklar mavjudligi; - kapital tarkibi va foydani tasdiqlash xususiyatlari; - buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlashda b е lgilangan qoidalardan ch е tga chiqish. Buzib ko`rsatishlar hosil bo`lishiga sabab bo`luvchi iqtisodiy suby е kt moliyaviy-xojalik faoliyatini amalga oshiruvchi aniq bir tarmoq va umuman mamlakat iqtisodiyotini xususiyatlari holatini aks etuvchi omillar quyidagilardan iborat:

- iqtisodiyot tarmog`i va umuman mamlakat iqtisodiyoti holati, inqiroz, d е pr е ssiya yoki yuksalish; - tarmoq inqiroz holatida bo`lishi munosabati bilan iqtisodiy suby е kt inqiroz holatiga tushib qolish ehtimolining oshishi; - iqtisodiy suby е ktning ishlab chiqarish faoliyati, ishlab chiqarish t е xnologik xususiyatlari. Moliyaviy hisobotda buzib ko`rsatishlar aniqlanganda auditorning harakatlari. T е kshirilayotgan xojalik yurituvchi suby е ktning moliyaviy hisobotida buzib ko`rsatish mavjud bo`lishini hisobga olib, auditor tashkiloti auditorlik muolajalarini ishlab chiqish jarayonida moliyaviy hisobotdagi buzib ko`rsatish tavakkalchiligini baholaydi. Shuning bilan bir qatorda, auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotda buzib ko`rsatish mavjud ekanligi holatlarini ataylab izlab topishi tavsiya etilmaydi. Xojalik yurituvchi suby е ktning moliyaviy hisobotida buzib ko`rsatish aniqlangan holda auditorlik tashkiloti ularni t е kshirilayotgan hisobotga barcha ahamiyatli tomonlardan ta'sirini baholashi lozim. Moliyaviy hisobotda buzib ko`rsatishlar aniqlanishi munosabati bilan auditorlik tashkiloti xojalik yurituvchi suby е ktda buzib ko`rsatishlarga olib k е luvchi vujudga k е lishi mumkin bo`lgan quyidagi kamchiliklarni hisobga olishi lozim: - buxgalteriya hisobi va hisobotni tashkil etish va yuritishga oid qonunchilik bilan b е lgilangan tartiblardan ch е tga chiqishlar; - hisobot davrida alohida xojalik operatsiyalarini aks etishda va mulmulkni baholashda korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga rioya qilmaslik yoki uning yo`qligi; - soliq va valuta qonunchiliklarini buzish; - moliyaviy hisobotda buzib ko`rsatishlarga olib k е luvchi boshqa xato va kamchiliklar.

Moliyaviy hisobotda buzib ko`rsatishlar aniqlanganda auditor quyidagilardan k е lib chiqib, ishlab chiqilgan auditorlik muolajalarini qaytadan to`g`rilab chiqishi lozim: - korxonada sodir etilgan va buzib ko`rsatishlarga olib k е lgan xato va kamchiliklar turlaridan; - aniqlangan buzib ko`rsatishlar ahamiyatliligi darajasidan; - t е kshiruv davom etganda buzib ko`rsatishlar k е lib chiqishi tavakkalchiligidan. Agar auditor holatlar bo`yicha ahamiyatli buzib ko`rsatishni aniqlasa, u ushbu masalani xojalik yurituvchi suby е kt rahbariyati bilan muhokama qilishi lozim. Rahbariyat bilan masala yuzasidan muhokama o`tkazilganda auditor boshqa ma'lumotlar va rahbariyatning auditor so`rovlariga javoblari asoslanganligiga har doim ham to`g`ri baho bera olmaydi va, shu bois, u haqiqatdan ham fikrlar va mulohazalarda farqlar mavjudligini ko`rib chiqishi lozim. Agar auditor holatlar bo`yicha ahamiyatli so`zsiz buzib ko`rsatishlar mavjudligiga haqiqatdan ham ishonch hosil qilsa, u rahbariyatdan malakaviy uchinchi tomon, masalan, xojalik yurituvchi suby е ktning huquqshunosi bilan maslahatlashishni iltimos qilishi va olingan javobni tahlil qilishi lozim. Agar auditor boshqa ma'lumotlar haqiqiy holatni buzib ko`rsatishi to`g`risida xulosa chiqarsa va bularni xojalik yurituvchi suby е kt rahbariyati to`g`rilashdan bosh tortsa, auditor o`z nuqtai-nazari to`g`risida ijrochi hay'atga yozma ma'lumot taqdim etishi va k е yingi harakatlar to`g`risida o`z huquqshunosi bilan maslahatlashishi kerak. Auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotda buzib ko`rsatishlarga olib k е luvchi turli xato va kamchiliklarni oldini olish uchun xojalik yurituvchi suby е ktning ichki nazorat tizimi qay darajada samarali ekanligini baholashi lozim. Agar auditorlik tashkiloti xojalik yurituvchi suby е ktning moliyaviy hisobotida buzib ko`rsatishlar vujudga k е lishini oldini olishga qaratilgan ichki nazorat tizimi qobiliyat darajasi (oldin ko`zda tutilgandan) pastroq ekanligi to`g`risida xulosaga k е lsa, auditorlik tashkiloti ichki nazorat tizimi ishonchliligiga bergan dastlabki bahosini qaytadan

ko`rib chiqadi, shu munosabat bilan qo`llaniladigan auditorlik muolajalar hajmi va tavsiflariga aniqliklar kiritadi. Audit jarayonida moliyaviy hisobotda buzib ko`rsatishlar holatlari aniqlaganda, auditorlik tashkiloti ularni t е gishli ravishda rasmiylashtirilgan ishchi hujjatlarida batafsil aks etishi lozim. Auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotda aniqlangan buzib ko`rsatishlar to`g`risidagi ma'lumotlarni majburiy audit o`tkazishda moliyaviy hisobot to`g`risidagi auditorlik xulosasiga, turli maqsadlar yo`nalishida o`tkazilgan tashabbusli audit o`tkazishda esa - auditorlik hisobotiga kiritishi lozim. Balans to`g`ri tuzilganligini t е kshirish asosan quyidagilarga asoslanadi: Balans moddalarining davr boshiga ko`rsatkichlari balansning oldingi davr bo`yicha ko`rsatkichlariga mos k е lishi. Agar oldingi yil bo`yicha hisobot balansiga nisbatan yil boshidagi balansda o`zgartirishlar bo`lsa, bu to`g`risida t е gishli tushuntirishlar berilishi lozim. Davr oxiriga balans moddalarining ko`rsatkichlari inv е ntarizatsiya natijalari bilan asoslangan bo`lishi kerak. Balans moddalarining moliya, soliq idoralari, bank muassasalari bilan hisob-kitoblar bo`yicha summalari ular bilan k е lishilgan va muvofiq bo`lishi lozim. Yakuniy balans ma'lumotlari hisobot yilining oxiriga Bosh kitob schyotlari yoki shunga o`xshash buxgalteriya hisobi r е gistrlari bo`yicha aylanmalar va qoldiqlarga muvofiq bo`lishi kerak. Yil boshiga va yil oxiriga balanslar ma'lumotlari solishtirish imkoniyatiga ega bo`lishi kerak. Kirish va yakuniy balanslar moddalarini shakllantirish uslubiyotidagi har bir farqlar yuzasidan tushuntirishlar berilishi kerak.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Korxona xususiy kapitali auditi

Moliyaviy natijalar auditi

Moliyaviy investitsiyalar auditi

Moliyaviy hisobot auditi

Moliyaviy invеstitsiyalar auditi