Moliya siyosati, mexanizmi va tizimi - Экономика - Рефераты

Moliya siyosati, mexanizmi va tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Moliya siyosati, mexanizmi va tizimi Reja : 1. Moliya tizimi haqida tushuncha 2. Moliya tizimining bo‘g‘inlari

1. Moliya tizimi haqida tushuncha Ijtimoiy ishlab chiqarishning turli sharoitlarida moliyaning rivojlanish qonuniyatini tahlil qilish moliyaviy munosabatlarning mohiyatida umumiy belgilar mavjudligidan guvohlik beradi. Bu moliyani amal qilishining obyektiv sabablari va shartlarini saqlanib qolinganligi bilan ta’riflanadi. Bularning orasida ikkitasi ajralib turadi: tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va bu munosabatlarning subyekti sifatida davlatning amal qilishi. Boshqa qiymat kategoriyalaridan farqli ravishda (misol uchun pul, kredit, mehnatga haq to‘lash fondi va boshqalar) moliya davlatning amal qilishi bilan organik bog‘liqdir. Biroq, barcha moliyaviy munosabatlar mohiyatidagi umumiy belgilarning mavjudligi ular o‘rtasidagi ma’lum farqlarni rad etmaydi. Moliyaviy munosabatlar davlat faoliyati natijasida emas, balki ijtimoiy ehtiyojlar tufayli yuzaga keladi. Davlat faoliyati emas, balki, aynan, ijtimoiy shart- sharoitlar moliyaning amal qilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Moliyaviy munosabatlarning paydo bo‘lishida davlatning rolini bo‘rtirib ko‘rsatish nazariy jihatdan to‘g‘ri bo‘lmaydi, aksincha amalda, agarda xo‘jalik yuritishning real shart- sharoitlari hisobga olinmasa, zarar qilishi mumkin. Moliya – xo‘jalik yuritishning barcha darajalaridagi ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ajralmas elementidir. Ularning har ikkalasi quyi bo‘g‘in hisoblanmish korxonalar (tashkilotlar, muassasalar), tarmoqlararo birlashmalar (assotsiatsiyalar, konsernlar) va xalq xo‘jaligini boshqarishning davlat tizimlari uchun bir xil darajada muhimdir. Moliyasiz ishlab chiqarish fondlarini kengaytirilgan asosda, yakka tartibda va ijtimoiy doiraviy aylanishini ta’minlash, iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tuzilmalarini tartibga solish, fan-texnika yutuqlarini joriy qilishni rag‘batlantirish, boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish mumkin emas. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar va davlatni ijtimoiy ehtiyojlarining turlichaligi turli ko‘rinishdagi moliyaviy munosabatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Ular bir-birlaridan farq qilish bilan bir vaqtda ayrim umumiy jihatlari bilan

xarakterlanadilar. Bu esa, ularni alohida guruhlarga birlashtirish imkonini beradi. Moliyaviy munosabatlarni turlicha guruhlashtirish mumkin, lekin faqatgina obyektiv kriteriylari bo‘yicha guruhlanishi ilmiy asoslangan hisoblanadi. "Tizim" iborasi so‘nggi 40-50-yil davomida falsafa fanida chuqur tadqiq etib kelinmoqda va uni ijtimoiy hayot sohasiga keng joriy etish r u sm bo‘lib bormoqda. Ijtimoiy, shu jumladan huquqiy hodisalarga tizim li yondashish real vo q elikning tub mohiyatini teran anglashga, ularning atrofidagi boshqa hodisalar bilan uzviy aloqadorlik va o‘zaro ta’sir holatida rivojlanishini anglab yetishga ko‘maklashmoqda. Yagona tizim - o‘zaro uzviy aloqador va chambarchas bog‘liq qismlar (predmet, jarayon , voqealar) ning bir butun sifatida harakatlanishi, mavjud bo‘lishidir. Tizimning muhim jihati - tarkib iy xususiyatning borligi, ya’ni voqelikning ichki tarkibiy qismlarga egaligi, bu qismlar orasida pog‘onali bo‘ysunish mavjudligi hamda bu qismlarning nisbiy mustaqilligi. Tizimning mazkur sifatlariga e’tibor qaratishimizning boisi, siyosiy tizim tarkibiga kiruvchi qismlar o‘rtasida o‘zaro aloqadorlikning mavjud ekanligini chuqur tushunish va ular o‘rtasidagi munosabatlarning uzviy bog‘liqligi va dialektikasiga e’tiborni jalb etishdir. Moliya tizimi - moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o‘z ichiga olib, har qaysi sohalar pul mablag‘lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Moliya tizimini ikkiyoqlama tushunish mumkin, ya’ni bir tomondan moliya munosabatlarining yig‘indisi sifatida, ikkinchi tomondan moliya organlarining yig‘indisi sifatida. Moliyaning mohiyatidan kelib chiqib, moliya tizimini o‘rganishda uni moliya munosabatlari yig‘indisi ekanligi nuqtai nazaridan kelib chiqib yondoshamiz. Tabiati bo‘yicha moliyaviy munosabatlar taqsimlovchi hisoblanadilar, shu bilan birga qiymatni taqsimlash, avvalo, subyektlar bo‘yicha amalga oshiriladi. Subyektlar ijtimoiy ishlab chiqarishdagi ahamiyatidan kelib chiqib, maqsadli pul fondlarini shakllantiradilar. Aynan subyektning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi roli moliyaviy munosabatlarni turkumlashning birlamchi obyektiv belgisi hisoblanadi.

Bunga asosan moliyaviy munosabatlarning yig‘indisida uchta yirik sohalar ajratilishi mumkin: korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi; sug‘urta; davlat moliyasi. Har bir sanab o‘tilgan soha ichida bo‘g‘inlar ajraladi, shu bilan birga moliyaviy munosabatlarni guruhlashtirish subyekt faoliyatining maqsadli pul fondlarini tarkibi va yo‘nalishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatuvchi xarakteridan kelib chiqib amalga oshiriladi. Mazkur belgi korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi sohasida tijorat asosida faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar moliyasi, notijorat faoliyat bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar va muassasalar moliyasi, jamoat birlashmalari moliyasi kabi bo‘g‘inlarni hosil qilish imkoniyatini beradi. Sug‘urta sohasida, qaysiki u yerda subyekt faoliyatining xarakteri sug‘urta obyektining xususiyatini belgilab beruvchi, bo‘g‘inlar sifatida ijtimoiy sug‘urta, shaxsiy sug‘urta, mulkiy sug‘urta, javobgarlik sug‘urtasi, tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasi hisoblandi. Davlat moliyasi sohasida – davlat budjeti, budjetdan tashqari fondlar, davlat krediti hisoblanadi. 2. Moliya tizimining bo‘g‘inlari Moliya munosabatlarining soha va bo‘g‘inlari o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib, ularning yig‘indisi moliya tizimini tashkil qiladi. Shuningdek «moliya tizimi» iborasi boshqa ma’noda, ya’ni moliya organlari va muassasalari yig‘indisi sifatida ham ishlatiladi. Moliya tizimining barcha bo‘g‘inlari o‘z navbatida ichki moliyaviy munosabatlar tarkibidan kelib chiqib quyi bo‘g‘inlarga bo‘linadi. Demak, tijorat asosida faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar moliyasi tarkibida, tarmoq yo‘nalishidan kelib chiqib, sanoat korxonalari moliyasi, qishloq xo‘jaligi korxonalari moliyasi, savdo korxonalari moliyasi, transport korxonalari moliyasi va boshqa mulkchilik shaklidan kelib chiqib, davlat korxonalari moliyasi, shirkat korxonalari moliyasi,

aksionerlik jamiyatlari moliyasi, xususiy korxonalar va boshqalar moliyalariga bo‘linishi mumkin. Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalarning tarmoq va iqtisodiy xususiyatlari ularning moliyaviy munosabatlarini tashkil qilishga, maqsadli pul fondlarini tarkibiga, ularni shakllantirish va ishlatish tartiblariga o‘zining sezilarni ta’sirini ko‘rsatadi. Sug‘urta munosabatlari sohasida sug‘urta tarmoqlarini tashkil qiluvchi bo‘g‘inlar sug‘urta turlari bo‘yicha bo‘linadi. Davlat moliyasi tarkibida ichki bo‘g‘in moliyaviy munosabatlarini guruhlanishi davlat boshqaruvi darajasidan kelib chiqib amalga oshiriladi (respublika, mahalliy). Moliya tizimini alohida bo‘g‘inlarga ajratish har bir bo‘g‘inning vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini shakllantirish va ishlatish usullaridagi farqlanishga asoslanadi. Umumdavlat markazlashgan pul fondlari moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo‘li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ixtiyorida moliyaviy resurslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib keladi. Ularni ishlatish shakllari davlat budjeti va budjetdan tashqari fondlar orqali namoyon bo‘ladi. Bular hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish ehtiyoji ta’minlanadi. Pul fondlarini tashkil qilish va ishlatish shakllari hamda usullari moliya tizimining kredit va sug‘urta bo‘g‘inlari orqali qo‘llaniladi. Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o‘zlarining pul daromadlari va jamg‘armalari hisobidan tashkil topadi.

rasm. Moliya tizimi Yagona moliya tizimining asosi korxonalar moliyasi hisoblanadi, chunki ular moddiy ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Markazlashgan davlat fondlarining manbai moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilayotgan milliy daromad hisoblanadi. Umumdavlat moliyasi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari rivojlanishining ma’lum sur’atlarini ta’minlashda, moliyaviy resurslarni iqtisodiyot tarmoqlari va mamlakat hududlari o‘rtasida, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari o‘rtasida hamda mulk shakllari, aholining alohida guruh va qatlamlari o‘rtasida qayta taqsimlashda yetakchi rol o‘ynaydi. MOLIYA TIZIMI Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi Davlat moliyasiSug‘urta Tijorat asosida faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar moliyasi Notijorat faoliyat bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar va muassasalar moliyasi Jamoat birlashmalari moliyasi Ijtimoiy sug‘urta Shaxsiy sug‘urta Mulkiy sug‘urta Javobgarlik sug‘urtasi Tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasi Davlat budjeti Budjetdan tashqari fondlar Davlat krediti

Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish davlatning faol moliyaviy siyosati asosidagina mumkin bo‘ladi. Moliya tizimi orqali davlat markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini, jamg‘arish va iste’mol fondlarini soliqlar, davlat budjeti xarajatlari, davlat kreditini qo‘llash bilan shakllantirishga ta’sir o‘tkazadi. Davlat budjet i davlat moliya tizimining bosh bo‘g‘ini hisoblanadi. U davlat boshqaruv organlari funksiyalarini ta’minlash uchun markazlashgan pul fondlarini shakllantirish va ishlatish shaklidir. Davlat budjeti mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi hisoblanadi va qonuniy tarzda Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi. Davlat budjeti orqali davlat xalq xo‘jaligi taraqqiyotini, ijtimoiy-madaniy tadbirlarni, mudofaani, davlat hokimiyat va boshqaruv organlarini saqlashni moliyalashtiradi. Budjetdan tashqari fondlar - bu davlat hukumati va mahalliy hokimiyatlarning budjetga kiritilmaydigan xarajatlarni moliyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan mablag‘laridir. Budjetdan tashqari fondlarning shakllanishi oddiy soliq to‘lovchi uchun soliqlardan hech qanday farq qilmaydigan majburiy maqsadli ajratmalar hisobidan amalga oshiriladi. Budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar summasining asosiy qismi tannarx tarkibiga kiritiladi va ish haqi fondiga nisbatan foizlarda o‘rnatiladi. Budjetdan tashqari fondlarning maqsadga muvofiq amal qilishi muhim ijtimoiy, iqtisodiy tadbirlarni moliyalashtirishni operativ amalga oshirish imkonini beradi. Davlat budjetidan farqli ravishda budjetdan tashqari fondlar mablag‘larining sarflanishi hokimiyat organlari tomonidan kamroq nazorat qilinadi. Bu, bir tomondan, ularning ishlatilishini yengillashtiradi, boshqa tomondan esa, bu mablag‘larni to‘la bo‘lmagan hajmda sarflash imkonini beradi. Shuning uchun budjetdan tashqari fondlar mablag‘lari sarflanishi nazoratini kuchaytirish maqsadida budjetdan tashqari fondlarni ularning sarflanishi bosqichida maqsadli yo‘nalishni saqlagan holda davlat budjetiga konsolidatsiya qilindi (birlashtirildi).

Sug‘urta - ishlab chiqarish munosabatlarining zaruriy elementidir. U ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi moddiy zararlarni qoplash bilan bog‘liqdir. Normal takror ishlab chiqarish jarayonining muhim sharti uning uzliksizligi va to‘xtovsizligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning doimiy yangilanib borishi insonlarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda, shu jumladan rivojlangan jamiyatda ham mavjud extiyojlarini qondirish uchun zarurdir. Agarda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshqa favqulodda hodisalarning (yong‘inlar, portlashlar, epidemiyalar va b.) salbiy oqibatlari ta’sirida to‘xtasa yoki buzulsa, u holda jamiyat, avvalo, turli oldini olish tadbirlarini amalga oshirishga, mabodo ular ko‘zlangan natijani bermasa, u holda yetkazilgan moddiy zararni qoplashga, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning normal sharoitlarini qayta tiklashga majbur bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyasi mamlakat yagona moliya tizimining asosi hisoblanadi. U ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni yaratish va taqsimlash jarayoniga xizmat ko‘rsatadi hamda markazlashgan pul fondlarini shakllantirishning bosh omili hisoblanadi. Korxonalar moliyasining holatiga markazlashgan pul fondlarining moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganligi bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bunda shuni alohida ta’kidlash lozimki, korxonalar moliyasidan mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish jarayonida faol foydalanish bu jarayonda budjet, bank krediti hamda sug‘urtaning ishtirokini rad etmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik-operativ va moliyaviy mustaqillik asosida korxonalar o‘z faoliyatlarini albatta foyda olish maqsadida tijorat asosida amalga oshiradilar. Ular mustaqil ravishda mahsulot realizatsiyasi tushumini taqsimlaydilar, ishlab chiqarish va ijtimoiy maqsadlardagi fondlarni shakllantiradilar va sarflaydilar, kredit resurslari va fond bozori resurslaridan foydalanib mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zarur mablag‘larni topadilar. Tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi korxonalar mustaqilligining kengayishini, arzimas davlat aralashuvini bartaraf qilishning va shu bilan birga ishning haqiqiy natijasi uchun javobgarlik xissining oshirilishini ta’minlaydi.

Budjet munosabatlari deb respublika va mahalliy davlat organlarining xo‘jalik subyektlari, shuningdek aholi bilan markazlashgan pul fondlarini shakllantirish va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabatlarga aytiladi. Budjet moliya resurslarini kerakli soha va yo‘nalishlarda jamlab davlatni iqtisodiyotni boshqarish va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga imkoniyat beradi. Bunda budjet resurslarining daromad qismi bo‘yicha shakllanishi, undan samarali foydalanish nazorat qilinadi. Taqsimlash va nazorat funksiyalari orqali budjetning iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyati yuzaga chiqadi. Shu yo‘l bilan budjet davlat daromadlari va xarajatlarini rejalashtiruvchi moliyaviy munosabatlarni bildiradi. Budjet ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta’sir etuvchi qudratli iqtisodiy dastak sifatida yuzaga chiqadi. Davlat moliyasi davlatni kerakli iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy funksiyalarini bajarish uchun pul mablag‘lari bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan moliya tizimining muhim bo‘g‘inidir. Sanab o‘talgan turli xildagi funksional vazifalarni bajaradigan bo‘g‘inlar bo‘yicha davlat iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning tarmoqli va hududiy muammolarining yechimlari keng miqyosda ta’sir ko‘rsatadi.

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

Похожие

Moliya siyosati va moliya mexanizmi

Moliya va moliya tizimi.

Davlatning moliya siyosati.

Moliya va bank tizimi

Germaniya moliya tizimi.