Milliy hisoblar tizimining asosiy ko‘rsatkichlari va uning tarkibiga kiritilishi zarur bo‘lgan hisoblar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

159 KB

Скачать

M illiy hisoblar tizimining asosiy ko‘rsatkichlari va uning tarkibiga kiritilishi zarur bo‘lgan hisoblar Reja: 1.MHTning ichki iqtisodiy hisoblamalari 2.Bozor xizmatlarini yalpi ishlab chiqarish ikki turga bo‘linadi:

$1.MHTning ichki iqtisodiy hisoblamalari Ishlab chiqarish hisoblamasi Ishlab chiqarish hisoblamasi mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarishi va xizmatlar ko‘rsatish natijalarini xarakterlaydi. Unda ma’lum bir davrda YAIM ishlab chiqarishga ketgan mahsulot va xizmatlar hajmi aks ettiriladi. Ishlab chiqarish hisoblamasining tuzilishi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarilishi to‘\ risidagi ma’lumotlarni yi\ish va qayta ishlash bilan bo\liq bo‘lgan ishlarni olib borishni taqozo etadi. Ishlab chiqarish hisoblamasining sxemasi quyidagicha ko‘rinishga ega:. Foydalanish Resurs 6. Oraliq iste’mol; 7. Bozor baholarida YAIM Mahsulot va xizmatlarning asosiy baholarda yalpi ishlab chiqarilishi; Mahsulotlarga soliq; Mahsulotlarga subsidiyalar; Importga sof soliq; Bozor baholarida yalpi ishlab chiqarish (1+2-3+4) Жами : ( 6+7 ) Жами: (5) Hisoblamaning resurs qismida mahsulot va xizmatlarning yalpi ishlab chiqarilishi aks ettirilgan. Mahsulot va xizmatlarning yalpi ishlab chiqarilishi asosiy va bozor baholarida aks ettiriladi. Bozor baholaridagi ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari ko‘proq iqtisodiy mohiyatga ega. Aynan ushbu ko‘rsatkich ishlab chiqarilgan tovar va ko‘rsatilgan$ $xizmatlarning umumiy qiymatini aniqlaydi. Shuningdek, bu ko‘rsatkich MHT ning boshqa barcha hisoblamalarini bir-biriga bo\lashda qo‘llaniladi. Hisoblamaning resurs qismida mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishning shakllanish jarayoni, shuningdek, mahsulotlarga va importga bo‘lgan sof soliqlar aks ettiriladi. YAIChb.b q YAICha.b + MSS + ISS Бу ерда: ЯИЧ б.б – бозор баҳосидаги ялпи ишлаб чиқариш, ЯИЧ а.б - асосий баҳоларда ялпи ишлаб чиқариш, МСС - маҳсулотларга соф солиқ; ИСС - импортга соф солиқ. Bozor xizmatlarini yalpi ishlab chiqarish ikki turga bo‘linadi: Bozor xizmatlarini ishlab chiqarish (moliyaviy vositachilarning bilvosita xizmatlaridan tashqari); Moliyaviy vositachilarning bilvosita xizmatlari. Moliyaviy vositachilarning bilvosita xizmatlari - moliyaviy resurslarni yi\ish, ayirboshlash va taqsimlash bilan shu\ullanuvchi moliyaviy vositalar sifatida ishtirok qiluvchi moliyaviy tashkilotlar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlardir. Ular mulkdan keladigan daromad hajmi sifatida aniqlanadi, u daromad moliyaviy muassasalar tomonidan kreditorlarga to‘lanadigan foizlarni chiqarib tashlaganda hosil bo‘ladi. Bank boshqa bir bankka kredit bersa, bu operatsiyalar uchun yalpi ishlab chiqarish hisobga olinmaydi. Yalpi ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblash umumiy uslubiy tamoyillarining mavjudligi ba’zi sohalarda ushbu ko‘rsatkichlarning o‘ziga xos$ $usulda hisoblanishini inkor etmaydi. Ushbu o‘ziga xosliklar u yoki bu ishlab chiqarish sohasining hususiyatlaridan kelib chiqadi. Ishlab chiqarish sohasida qo‘shilgan qiymat – iqtisodiy operatsiya bo‘lmagan va arifmetik usulda hisoblanadigan balanslashtiruvchi moddadir. Barcha sohalarda yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatlarning yi\indisi YAIMni tashkil qiladi. Tashkilot, soha, sektor miqyosida YAIM qo‘shilgan qiymat shaklida namoyon bo‘ladi. Mahsulotlarga soliq. Bu rezident tomonidan ishlab chiqarilgan yoki sotilayotgan mahsulot va xizmatlarning qiymati yoki miqdoriga mutanosib ravishda olinadigan soliqlardir. Mahsulotga sof soliq. Bu mahsulotga qo‘yilayotgan soliq bilan mahsulotga berilayotgan subsidiya o‘rtasidagi farqdir. Mahsulotga subsidiyalar. Bu rezident tomonidan ichki bozorga ishlab chiqarilgan yoki eksport qilingan mahsulot yoki xizmatlarning qiymati yoki miqdor va sifatiga mutanosib ravishda berilayotgan subsidiyalardir. Importga sof soliq. Bu importga qo‘yilayotgan soliq bilan unga qo‘yilayotgan subsidiya o‘rtasidagi farqdir. Importga subsidiya – davlat budjetidan tashqi savdo qatnashchilariga tovarlarni import qilish uchun beriladigan to‘lovlardir. Importga soliq. Bu davlat budjetiga kelib tushadigan shunday daromad turiki, u tashqi va ichki narxlarning farqidan kelib chiqadi. Hisoblamaning foydalanish qismida oraliq iste’mol va YAIM aks ettiriladi. Oraliq iste’mol. Bu ishlab chiqaruvchi rezident tomonidan mahsulot va xizmatlarning hosil bo‘lish jarayonida iste’mol qilingan mahsulot va bozor xizmatlarining qiymatini aks ettiradi. 1. Oraliq iste’mol quyidagi asosiy ko‘rsatkichlardan iborat bo‘ladi: 2. Moddiy xarajatlar (mahsulot va moddiy xizmatlar);$ $3. Nomoddiy xizmatlarga to‘lovlar; 4. Ishchi va xizmatchilarning xizmat safari to‘lovlari; 5. «1» va «2» moddalardagi xarajatlarsiz normal ish tizimini saqlash uchun sarflangan institutsion birliklarning xarajatlari; 6. «1» va «2» moddalardagi xarajatlarsiz ishchilarning malakasini oshirish uchun sarflangan institutsion birliklarning xarajatlari. Moddiy xarajatlarga quyidagi moddalar kiradi:  yakuniy mahsulot hajmiga kirgan xomashyo va mabla\lar;  quyidagi ishlab chiqarish jarayoniga ishlatiladigan mabla\lar, масалан , ishlab chiqarishni sinash va sifatini tekshirish uchun, uskuna, asosiy mulkni saqlash, ishlatish, tuzatish xarajatlari, uskunalarni, ehtiyot qismlarni tuzatish, maxsus ish kiyimi, ishchilarning ayrim ovqatlanishi va qiymati kam boshqa narsalar;  korxonalarda o‘rnatiladigan ehtiyot qismlar va yarim tayyor mahsulotlar;  ishlab chiqarishda ishlatilgan barcha yonil\i turlari, isitilish tizimi, yo‘lovchi transportlarga va ishlab chiqarishga sarf qilingan yonil\ilar, energiyaning barcha turlari, texnologik va boshqa ishlab chiqarishda sarflangan o‘zga xo‘jalik sarflari va boshqa ehtiyojlarga sarflangan (kuch-quvvat) energiya;  boshqa ish va xizmatlar, asosiy ishlab chiqarishda qo‘llanilmaydigan, lekin ayrim jarayonlar – xomashyoni qayta tayyorlash va hokazolar, tuzatish va ishlatish ishlariga sarflanadigan xarajatlar;  mahsulotni olib kelish bilan bo\liq bo‘lgan xarajatlar va boshqa korxonalarning yo‘lkira xarajatlari, korxonaning ichida tashishga sarflangan xarajatlar;  hisoblash markazi va boshqa aloqalarga xarajatlar;  mahsulotlarni qadoqlashga ketgan xarajatlar;$ $ ishchilarning ish kiyimi va kerakli uskunalarga sarflangan xarajatlar;  o‘zi chiqargan mahsulotlarni iste’mol qilish, shunga o‘xshash dehqonchilikda sarflangan uru\lik yem-xashaklarga xarajatlar (MHTda bu tur xarajatlar nazarda tutilmagan);  qahvaxona (kafe), restoran, mehmonxonalarga sotib olingan oziq-ovqat, tamaki, ichimlik xarajatlari;  kasalxona va boshqa tibbiy muassasalarning bemorlari hamda o‘quv muassasalarining o‘quvchilari uchun sotib olingan dori-darmon xarajatlari;  uy xo‘jaliklarining xo‘jalik faoliyati uchun sotib olgan uskunalari, ishchi kiyimlari, uru\, yem, qurilish mollariga xarajatlar;  uy-joy egalarining joriy ta’mir va unga sarflangan mabla\ xarajatlari;  harbiy tashkilotlarning uskuna olish va o‘rnatish, u yoki bu yoqqa olib borish xarajatlari (bu ham MHTda nazarda tutilmagan);  armiya uchun oziq-ovqat, kiyim –kechak xarajatlari;  kafolatlangan ta’mirlash xizmatlari uchun xarajatlar;  ilmiy-tadqiqot laboratoriyalarini ta’minlash uchun xarajatlar;  mehmonlarni qabul qilish va sayr ettirish, shuningdek, sayl qilish xarajatlari; ishchilarni ishga jalb qilish xarajatlari. Nomoddiy xizmatlarning xarajatlari quyidagilardan iborat :  mollarning sifatini tekshirish xarajatlari;  ilmiy-tadqiqot va eksprimental ishlar xarajatlari;  moliya xizmatlari uchun xarajatlar;  o‘quv yurtlariga to‘lovlar, ishchilarni tayyorlash va oraliq iste’mol uchun xarajatlar;  mulkni su\urta qilish xarajatlari;$ $ tibbiy tashkilotlarga to‘lovlar;  bino, uskuna, mashina ijarasi uchun xarajatlar;  uy-joyni chiqindilardan tozalash uchun kommunal xizmatlar xarajatlari;  adliya xizmatlari uchun xarajatlar;  reklama va boshqa tadbirkorlik xizmatlari uchun to‘lovlar;  mollarning litsenziya va sertifikat xarajatlari;  yon\indan saqlash va qorovullik to‘lovlari. Ishchilarning xizmat safari xarajatlariga ularning yo‘lkirasi, mehmonxona, oziq-ovqat va kommunal xarajatlar kiradi. Oraliq iste’molga kirmaydigan xarajatlar quyidagilardan iborat:  ish unumini oshirish va ko‘p xizmat qilish maqsadida bino- uskunalarning ta’miri va ularni yangi usulga moslash xarajatlari;  uy-joylarni ta’mirlash, bo‘yoq sotib olish, gulqo\oz (oboya)ni yangilash va boshqa xarajatlar (ular uy xo‘jaliklarining yakuniy iste’moliga kiradi);  ishchi va xizmatchilarga mahsulotlarni bepul va arzon bahoda, ish haqini barter hisobida natural yo‘l bilan to‘lash;  davlat tomonidan beriladigan natura shaklida nafaqalar; tashkilotlarning yakuniy iste’moliga kiradigan xarajatlar, asosiy mulk va nomoddiy aktivlarning yer olish huquqiga ega bo‘lish xarajatlari; yerdan foydalanish uchun ijara xarajatlari (ular mulkdan daromad olishga kiradi); xazina topish uchun geologik ishlar xarajatlari – neft va gaz topish va hokazo xarajatlar (ular asosiy mulkning jam\armasiga kiradi); yerni yaxshilash, tozalash, melioratsiya qilish, daraxt, bo\ ekinlari ekish xarajatlari (ular asosiy mulkning jam\armasiga kiradi); madaniy – maishiy xizmatlar xarajatlari;$

asosiy mulkning eskirishi; YAIM – muhim iqtisodiy kategoriya va iqtisodiyot rivojlanishning asosiy ko‘rsatkichi bo‘lib, mamlakatning iqtisodiy hududdagi rezident va norezident ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish faoliyatining yakuniy natijasini o‘zida aks ettiradi. Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi Bu hisoblamaning o‘zi quyidagi hisoblamalarni o‘z ichiga oladi: Daromadlarning hosil bo‘lish hisoblamasi; Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi. Daromadlarning hosil bo‘lish hisoblamasi - daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu hisoblama ishlab chiqarish hisoblamasi kabi sektorlar bo‘yicha ham, tarmoqlar bo‘yicha ham tuziladi. Unda YAIMning institutsion birliklar tomonidan moddiy mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilarga birlamchi daromad to‘lash uchun ishlatilishi ko‘rsatiladi. Birlamchi daromadga quyidagilar kiradi: 1. Ishlab chiqarish faoliyatidan keladigan daromad ; 2. Yollanma ishchilarning mehnat haqi; 3. Ishlab chiqarish va importga soliq; 4. Foyda va aralash daromadlar. 5. Mulkdan keladigan daromad, ya’ni boshqa institutsion birliklarga moliyaviy va nomoliyaviy aktivlarni, shu jumladan, yer, foydali qazilmalar va boshqa noishlab chiqarish aktivlari, patent va litsenziyalarni vaqtinchalik foydalanishga berishdan keladigan daromadlar. Ularga quyidagilar kiradi: a) Foizlar;

$b) Tashkilotlarning taqsimlangan daromadi (divident); c) +ayta investitsiya qilinadigan chet el investitsiyalari; d) Su\urta polislari egalariga yuklatilgan mulk daromadi; e) Renta. Daromad hosil bo‘lish hisoblamasida mulkdan daromad aks ettirilmaydi. Daromad hosil bo‘lish hisoblamasi ishlab chiqarish jarayoni bilan bo\liq taqsimlash jarayonini aks ettiradi. Uning ko‘rsatkichlari tizimiga quyidagilar kiradi: 1. Mehnatga haq to‘lash; 2. Ishlab chiqarishga sof soliqlar; 3. Korxonalarning yalpi foydasi; 4. Aholining aralash daromadlari. Hisoblamaning resurs qismida bozor narxidagi YAIM va ishlab chiqarish hamda importga subsidiyalar aks ettiriladi. Foydalanish qismida esa YAIM ning birlamchi taqsimlanish unsurlari ko‘rsatiladi. Bular;  Ish haqi;  Ishlab chiqarish va importga soliqlar;  Asosiy fondlarning iste’moli;  Foyda. Daromadlar hosil bo‘lish hisoblamasining sxemasi quyidagicha: Foydalanish Resurs 4. Yollanma ishchilarning ish haqi; 5. Ishlab chiqarish va importga soliq, shu jumladan; a) Bozor narxlarida YAIM b) Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar, shu jumladan,$ $Mahsulotga; Ishlab chiqarishning boshqa mahsulotlariga; Importga. Yalpi foyda (yalpi aralash daromad) (3-4-5), shu jumladan; Asosiy fondlar iste’moli; Sof foyda (sof aralash daromad). c) Ishlab chiqarishga; d) Mahsulotga; e) Hususiy ishlab chiqarishga; f) Ishlab chiqarish bilan bo\liq bo‘lgan boshqa subsidiyalar. g) Importga subsidiya. 7. Жами (4+5+6) 1. Жами (1+2) Ushbu hisoblamadagi ma’lumotlar sektorlar va tarmoqlar o‘rtasidagi mehnatga haq to‘lash darajasini solishtirish imkoniyatini beradi. Iqtisodiyotda bandlar sonini bilgan holda biz alohida sektor va tarmoqlardagi ijtimoiy mehnat samaradorligini hisoblashimiz va bir kishiga to‘\ri keladigan ishlab chiqarish miqdori va daromadlarni solishtirishimiz mumkin. Ushbu hisoblamadagi ko‘rsatkichlarning hisoblanish uslubiyatini batafsil ko‘rib o‘tamiz. a) Resurs ko‘rsatkichlari. Resurs qismining asosiy ko‘rsatkichi – bozor narxidagi YAIM (iqtisodiyot miqiyosida) yoki yalpi qo‘shilgan qiymat (YA++) (alohida sektor miqiyosida). Ushbu ko‘rsatkich ishlab chiqarish hisoblamasining foydalanish qismidan o‘tkaziladi. YAIM ishlab chiqarish va importga subsidiyalar bilan bir qatorda daromad hosil bo‘lishining manbai ham hisoblanadi. b) Subsidiyalar – bu, davlat tomonidan xo‘jalik birliklari – rezidentlarga to‘lanadigan joriy transfertlar bo‘lib, ular be\araz maqsadda mahsulot va bozor xizmatlarini ishlab chiqaruvchi yoki import qiluvchilarga beriladi. Ular ham ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning unsurlari bo‘lib, ishlab chiqaruvchi va importyorlarning narxlari va daromadlariga ta’sir qilishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.$ $Subsidiya uz iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra ishlab chiqarish soliqlariga teskari, muqobil tushunchadir, chunki ular foydaga soliqlardan farqli o‘laroq ta’sir qiladi. Ushbu hisoblamada subsidiyalar kapital transfertlardan farq qiladi. c) Kapital transfertlar ishlab chiqaruvchilarga kapital xarajatlarni qoplash, ya’ni jam\arish, asosiy fondlarni tiklash kabi xarajatlarni qoplash uchun beriladi. d) Subsidiyalarni davlat tomonidan uy-xo‘jaliklariga beriladigan yordam pullaridan farqlash kerak. e) Subsidiyalar ikki guruhga bo‘linadi: f) Ishlab chiqarishga subsidiya; g) Importga subsidiya. h) Ishlab chiqarishga subsidiya o‘z ichiga mahsulotga subsidiya va boshqa ishlab chiqarishga boshqa subsidiyalarni oladi. i) Mahsulotga subsidiya – bu, ishlab chiqarilgan mahsulot yoki xizmatlarning har bir birligiga to‘lanadigan subsidiyalar, ular har bir miqdor birligi uchun ma’lum summa yoki narxning ma’lum bir foizi me’yorida bo‘lishi mumkin. j) Ishlab chiqarishga boshqa subsidiyalar - bu korxonalarning ishlab chiqarish omillaridan foydanalish jarayonida davlat boshqaruv organlaridan olinadigan subsidiyalardir. Ularga quyidagilar kiradi: a) ishlab chiqaruvchilarga alohida mehnat sharoitlaridan foydalanganligi uchun (nogiron va ishsizlarni ishlatish) to‘lanadigan subsidiyalar; b) ishlab chiqarishning boshqa omillaridan foydalanganligi uchun to‘lanadigan subsidiyalar. Masalan, xomashyo va energiyaning alohida turlaridan foydalanganlik uchun; c) atrof-muhitning ifloslanishini kamaytirishga moyil bo‘lgan ishlab chiqarish faoliyatiga to‘lanadigan subsidiyalar.$ $d) Importga subsidiyalar- tovar va xizmatlarni norezidentlardan sotib olib, arzonroq bahoda rezidentlarga sotishni amalga oshiradigan savdo tashkilotlariga budjet tomonidan to‘lanadigan subsidiyalardir. e) Eksportga subsidiya – tovar va xizmatlarni rezidentlardan sotib olib, norezidentlarga arzonroq bahoda sotish bilan shu\ullanadigan savdo tashkilotlariga davlat budjeti tomonidan to‘lanadigan subsidiyalardir. f) Daromad hosil bo‘lish hisoblamasining foydalanish ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: g) Ish haqi; h) Bilvosita soliqlar; i) Yalpi foyda. j) Daromad hosil bo‘lish hisoblamasida ish haqi – iqtisodiy hududda barcha rezidentlar va norezidentlarning ish haqini o‘z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi: k) Yalpi ish haqi; l) Korxona va tashkilotlarning ijtimoiy su\urtaga haqiqiy ajratmalari; m) Ijtimoiy su\urtaga shartli hisoblangan ajratmalar.  Yalpi ish haqi – daromad soli\i va barcha ajratmalargacha bo‘lgan ish haqini ifodalaydi. Mulkchilik shaklidan qat’inazar barcha xo‘jalik birliklari uchun ular quyidagi unsurlardan tashkil topadi:  ta’rif stavkasi, bajaradigan vazifasiga ko‘ra, o‘rtacha ish haqi yoki bajargan mehnati bo‘yicha hisoblangan ish haqi;  bajaradigan vazifasiga ko‘ra yoki tarif stavkasi bo‘yicha to‘lanadigan qo‘shimcha ish haqi. Bular:  alohida sharoitlarda ishlaganlik uchun ish haqi;  qo‘shimcha yoki kechki ishlar uchun ish haqi;  dam olish va bayram kunlari ishlaganlik uchun ish haqi.$ $ chakana narxlarning o‘zgarishi munosabati bilan to‘lanadigan qo‘shimcha ish haqi;  ra\batlantirish va mukofotlar;  yillik va qo‘shimcha ta’til uchun to‘lovlar;  kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish (ishlab chiqarishdan ajralgan holda) paytidagi saqlangan ish haqi;  xodimlarning tibbiy muassasalarda tekshiruvda bo‘lgan paytlaridagi to‘lovlar;  mehnat shartnomasida ko‘rsatilgan foyda qismi;  komission to‘lovlar; yollanma ishchilarning ish haqi. O‘tish davri paytida pul shaklidagi ish haqi bilan birga natural shakldagi ish haqi ham keng tarqalgan. Natural shakldagi ish haqi o‘z ichiga har qanday turdagi iste’mol tovarlari va xizmatlarini olishi mumkin. Mehnatga haq to‘lashning bunday turi quyidagi mukofotlarni o‘z ichiga oladi:  korxona tomonidan o‘z xodimlariga shu korxonaning o‘zida yetishtirilgan mahsulot va xizmatlarning qiymati;  iqtisodiyotning alohida sohalaridagi ishchilarga taqdim qilinadigan bepul kommunal xizmatlar;  ovqatlanish, tovarlarning qiymati; oshxonalarda, bufetlarda, profilaktoriylarda ishlovchi xodimlarga imtiyozli baholarda yoki bepul ovqatlanishni taqdim etish; ishchilarni ish joyiga idoraning transportlarida olib kelish va olib ketish uchun to‘lovlar; korxonaning alohida olingan yollanma ishchilar foydasiga to‘langan su\urta to‘lovlari;$ $korxonalar tomonidan nodavlat ijtimoiy fondlarga ajratilgan mabla\lar (tibbiy su\urtaga ajratilgan ixtiyoriy to‘lovlar va qo‘shimcha nafaqalar ta’minoti); maktabgacha tarbiya muassasalarida bolalarning tarbiyalanishi uchun to‘lovlar; korxonaning hisoblamasiga xodimlar va ularning oila a’zolari davolanishi, dam olishi uchun berilgan yo‘llanma haqining to‘lovlari; xodimlarga bepul beriladigan aksiyalar qiymati va natural shakldagi ish haqining boshqa turlari. Yuqorida sanab o‘tilgan natural shakldagi barcha to‘lovlarning turlari yo xaridor bahosida yoki asosiy baholarda baholanadi. Yalpi ish haqi quyidagilarni o‘z ichiga olmaydi:  Ishlab chiqarish manfaatlari asosida amalga oshiriladigan korxona va tashkilotlarning xarajatlari:  berilgan maxsus kiyim va oyoq kiyimlari;  boshqa individual himoya vositalari;  davolanish, profilaktik ta’minotning qiymati;  malaka oshirishga ketgan xarajatlar (o‘quv ta’tillari to‘lovlari, stependiyalardan tashqari);  ishchilarni ishga olib kelish va olib ketish xarajatlari. b) Ishchilarga mehnati uchun mukofot tarzida to‘lanadigan to‘lovlar: c) vaqtinchalik ishga yaroqsiz paytidagi to‘lovlar (ishlovchi nafaqaxo‘rlarga nafaqalar) d) moddiy yordam; e) korxona hisobidan to‘lanadigan stependiyalar; f) dam olish va davolanish uchun yo‘llanmalar haqi; g) individual xarakterga ega bo‘lgan boshqa to‘lovlar.$ $h) Korxona va tashkilotlar tomonidan o‘z ishchilari va ularning oila a’zolariga ko‘rsatiladigan ijtimoiy-madaniy xarakterdagi xizmatlar. i) +o‘shimcha kasbdagi shaxslar mehnatiga to‘lovlar, mualliflik qalam haqlari (gonorarlari) va shu kabilar. MHT da mavjud bo‘lgan muammolardan biri xodimlarning yollanma ishchi yoki mustaqil band bo‘lgan shaxslarga ajratilishidir. Agarda korxona bilan shaxs o‘rtasida rasmiy yoki norasmiy bitim mavjud bo‘lsa, unda ishchi yollanma ishchi hisoblanadi. Bu kelishuvga asosan ushbu ishchi korxona uchun pul va natura shakldagi mukofot uchun ishlaydi. Mustaqil band bo‘lgan shaxslar – bu shunday shaxslarki, ular o‘z-o‘ziga ishlaydilar. Ularga tegishli bo‘lgan korxonalar esa alohida yuridik shaxs yoki MHTdagi institutsion birlik hisoblanadi. Ular aralash daromadga ega bo‘ladilar. Tadbirkorlar o‘zlarining yollanma ishchilarini turli xil sabablarga ko‘ra natural shaklda mukofotlashi mumkin. Masalan, qo‘shimcha soliqqa tortishdan yashirinish uchun, korxonaning hisob-kitob vara\ida naqd pulning yo‘qligi sababli va tadbirkorning sotilmay qolgan mahsulotlardan qutilishi uchun va hokazo. Korxona va tashkilotlarning ijtimoiy su\urtaga ajratmalari –ularning ijtimoiy su\urtaga badallaridan tashkil topadi. Bu to‘lovlar yordam pullari, nafaqalar va aholiga sanitariya-kurort xizmatlari ko‘rsatuvchi vositalar manbai hisoblanadi. Ijtimoiy su\urtaga ajratmalar haqiqiy va shartli hisoblangan bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy su\urtaga haqiqiy ajratmalar – ishga yollovchilar tomonidan yollanma ishchilar foydasiga turli xil ijtimoiy su\urta va nafaqa fondlariga ajratmalardan tashkil topadi. Ayrim tadbirkorlar o‘z xodimlariga ijtimoiy su\urta xizmatlarini taklif qiladilar. Masalan, tadbirkorlar sobiq xodimlariga qo‘shimcha nafaqa yoki so\ligini tiklash uchun qo‘shimcha vositalar to‘lashi mumkin. Bunday holatda ijtimoiy su\ urtaga shartli ajratmalar hisoblamaga olinadi.$ $a) Ijtimoiy su\urtaga shartli hisoblangan ajratmalar - korxona va tashkilotlar tomonidan o‘z xodimlari uchun ijtimoiy ta’minot bo‘yicha to‘laydigan yordam pullarini o‘zida aks ettiradi. Ularga, masalan, korxona va tashkilotlarning ishlab chiqarishda halok bo‘lganlarning oilasiga ko‘rsatiladigan yordam; ishlab chiqarishda kasbiy kasallik orttirganlarga yordam pullari va boshqalar kiradi. b) Soliqlar. Soliqlar majburiy to‘lov shaklida korxona va tashkilotlar hamda aholining davlatga to‘laydigan to‘lovlaridir. Ularning quyidagi turlari mavjud: c) Ishlab chiqarishga soliq. Bu ishlab chiqarish faoliyati bilan bo\liq bo‘lgan barcha soliq va yi\imlarni o‘z ichiga oladi. Bular: d) Mahsulotga soliq. Rezident birliklar tomonidan ishlab chiqarilgan yoki sotilgan mahsulot va xizmat qiymati yoki miqdoriga to‘\ri mutanosiblikda undiriladi. Ular quyidagilardan iborat:  qo‘shilgan qiymat soli\i;  aksiz soli\i;  reklama soli\i;  avtomobil yo‘llaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar.  Ishlab chiqarishga boshqa soliqlar. U quyidagilardan iborat:  kurort zonalarida ishlab chiqarish obyektlarini qurganlik uchun;  yer osti va tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun;  savdo qilish huquqini olish uchun;  litsenziya olish uchun to‘lov;  yer soli\i;  tadbirkorlik soli\i;  tashkilotlar mulkiga soliq. Importga soliq. Bu soliq daromadlar yaratish hisoblamasida importga subsidiyalarni chiqarib tashlamay aks ettiriladigan soliqlardir. Ular importga sof soliq va subsidiyalar summasi sifatida aks ettiriladi. Importga soliq ++S va$ $import to‘lovlarini chiqarib tashlaganda quyidagi soliq turlarini o‘z ichiga oladi: aksiz yi\imlari; mutaxassislik xizmatlariga soliq; import monopoliyasidagi foydaga soliq. Eksportga soliq tovarlar iqtisodiy hududdan chiqarilganda yoki xizmatlar norezidentlarga ko‘rsatilganda undiriladigan soliqdir. Iqtisodiyotning yalpi foydasi (aralash daromad) – daromad yaratish hisoblamasining muvozanatlashtiruvchi moddasi hisoblanadi. Uning hajmi YAIM dan yollanma ishchilarning ish haqi, shuningdek, ishlab chiqarish va importga sof soliqlar summalarini ayirib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. YAF q YAIM – IX – (SOLI/CH. + SOLIMP) – (SUBI/CH + SUBIMP) Milliy hisoblamachilik bo‘yicha xalqaro statistik tashkilotlar tomonidan qabul qilingan takliflarga ko‘ra, foydani yalpi va sof shaklda ko‘rsatish tavsiya qilinadi. Bunda shunga mos ravishda asosiy fondlarning iste’moli hisoblamaga olinib va hisoblamaga olinmay ko‘rsatiladi. YAIM dan yollanma ishchilarning ish haqi va sof soliqlar chiqarib tashlansa, yalpi foyda hosil bo‘ladi. Yalpi foydadan asosiy fondlarning amortizatsiyasi ayirib tashlansa sof foyda hosil bo‘ladi. Milliy hisoblamachilikda tadbirkorlik foydasi bulardan tashqari aralash daromadni ham o‘z ichiga oladi. Aralash daromad – foyda va ish haqi unsurlarini ifodalovchi daromadlarning turli xil ko‘rinishidir. Uning tarkibiga xususiy tadbirkorlik (yollanma ishchilarning mehnatisiz) faoliyatidan keladigan daromad, shaxsiy tomorqa$

xo‘jaligi, mustaqil kasb faoliyatidan keladigan daromad, mualliflik qalam haqi (gonorar) va boshqalar kiradi. Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi Bu shunday jarayonki – bunda ishlab chiqarishda qatnashuvchilarning birlamchi daromadlari daromad yaratish hisoblamasida o‘z aksini topmaydi. Uning maqsadi – mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida yaratiladigan birlamchi daromadlarni, shuningdek, ularni ishlab chiqarish jarayonida qatnashish natijasida institutsion birliklar o‘rtasida taqsimlanishini aks ettirishdan iborat. Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasining sxemasi quyidagicha: Foydalanish Resurs «Tashqi dunyo»ga berilgan mulk daromadi; 7.Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar; 8.Birlamchi daromadlar saldosi (5-6-7) 1.Yalpi foyda va yalpi aralash daromad; 2.Yollanma ishchilarning mehnat haqi; 3.Ishlab chiqarish va importga soliq; 4.«Tashqi dunyo»dan olingan mulk daromadi 9.Жами (6+7+8) 5.Жами Birlamchi taqsimlash hisoblamasida – uy xo‘jaliklarining tadbirkorlik faoliyatidan oladigan aralash daromadlari; yollanma ishchilarning o‘z mehnatidan oladigan daromadlari; davlat boshqaruv organlarining ishlab chiqarish va importdan oladigan soliqlari; moliya mussasalari va nomoliya tashkilotlarining oladigan foydasi aks ettiriladi. Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasining resurs qismi ikkita asosiy daromaddan tashkil topadi.

$1.Birlamchi daromadlar. Bu ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etgan rezident institutsion birliklarning birlamchi daromadlari yoki davlatning ishlab chiqarish va importga soliqlaridan iborat. Bular yollanma ishchilarning ish haqi, ishlab chiqarish va importga soliq, tashkilotlarning aralash daromadi yoki foydasidir. 2.Xususiy moliyaviy aktivlardan olingan daromadlarga mulkdan olinadigan daromad kiradi. Mulkdan olingan daromad boshqa birliklarga foydalanish uchun berilgan noishlab chiqarish aktivlari va moliyaviy aktivlardan olingan birlamchi daromadlardir. Bu yerda noishlab chiqarish aktivlari nomoliyaviy aktivlar bo‘lib, unda kishilarning ishlab chiqarish faoliyati natijasida paydo bo‘lmasdan, balki tabiat in’omi, ya’ni tabiiy resurslar hisoblanadi. Ishlab chiqarish va importga soliqlarning barchasi davlat tashkilotlari uchun birlamchi daromad sifatida qaraladi. MHT da mulkdan daromad quyidagi shakllarda tasniflanadi: Foizlar; Korporatsiyalarning taqsimlangan daromadlari (dividentlar); Su\urta polisi egalarining mulkdan keladigan daromadlari; Renta. Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasining foydalanish qismida faqat mulkdan daromad aks ettiriladi. Bu daromadga institutsion birliklar, kreditorlar sektori yoki aksionerlar, yer egalari va boshqalar ega bo‘ladilar. Hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi – birlamchi daromadlar saldosi hisoblanadi. Ular to‘langan birlamchi daromadlarni chiqarib tashlangandan keyin$ $qoladigan institutsion birlik va sektorlardan olinadigan daromadlarning umumiy summasi sifatida belgilanadi. Daromadlarni ikkilamchi taqsimlash hisoblamasi Bu hisoblama – iqtisodiyotning institutsion birlik va sektorning birlamchi daromadlarini, ijtimoiy transfertlarini hisoblamaga olmagan holda joriy transfertlarni to‘lash yo‘li bilan ularni o‘z ixtiyoridagi daromadlarga transformatsiyalash natijasida hosil bo‘ladigan saldoni ko‘rsatadi. Bu hisoblamaning vazifasi – mamlakat iqtisodiyotining yoki bir sektorning hisobot davri mobaynida o‘zining xarajatlarini moliyalashtirish uchun sarflanishi mumkin bo‘lgan maksimal summani aks ettirishdan iborat. Daromadlarni ikkilamchi taqsimlash hisoblamasining sxemasi quyidagi ko‘rinishga ega. Foydalanish Resurs 4.«Tashqi dunyo» ga berilgan joriy transfertlar; 5. Yalpi milliy ixtiyoridagi daromad (3-4) 1.Birlamchi daromadlar saldosi (yalpi); 2.«Tashqi dunyo»dan olingan joriy transferlar. Жами: (4+5) 3.Жами: ( 1+2 ) Ikkilamchi taqsimlash sektorlar o‘rtasida olingan daromadlarni qayta taqsimlashni o‘zida aks ettiradi. Uy xo‘jaliklari ijtimoiy su\urtaga ajratmalar va daromad soli\i to‘laydilar, MHTda boshqa joriy transfertlar deb ta’riflangan ixtiyoriy badallarni ijtimoiy tashkilotlarga to‘laydilar. Lekin shu bilan birga turli xil ijtimoiy to‘lovlarga ham ega bo‘ladilar. Bular, ijtimoiy su\urta bo‘yicha yordam pullari, nafaqa va boshqalar. Korxonalar foydaga soliq va notijorat tashkilotlarga badallar to‘laydilar. Shu tarzda barcha sektorlar o‘z daromadlarining ma’lum bir qismini almashadilar.$ $Sektor hisoblamalarida bunday operatsiyalar ikkiyoqlama yozuv tamoyiliga asoslanib, hisoblama varaqlarda ikki marta aks ettiriladi. Masalan, daromad soli\ini to‘lash uy xo‘jaligi sektorining foydalanish qismida (-) minus belgisi bilan, davlat sektori hisoblama vara\ining resurs qismida (+) plyus belgisi bilan ifodalanadi. Har qanday sektorlarda bunday operatsiyalarning aks ettirilishi natijasida yalpi ixtiyoridagi daromad (YAID) hosil bo‘ladi, butun iqtisodiyot bo‘yicha esa yalpi ixtiyoridagi milliy daromad (YAIMD) hosil bo‘ladi. YAIMD – har bir institutsion birlik, har bir sektor va butun iqtisodiyot bo‘yicha o‘z qarzlarining hajmini oshirmasdan va o‘z aktivlarining (pul vositalari resurslari, valyuta va hakozolar) hajmini kamaytirmasdan pirovard iste’mol va jam\arma uchun sarflangan eng maksimal summadir. YAIMD – hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi. U institutsion birliklarning birlamchi daromad saldosiga natura shakldagi ijtimoiy transfertlardan tashqari barcha joriy transfertlarni qo‘shish va undan ushbu birlik yoki sektor tomonidan olingan barcha joriy transfertlarni ayirish yo‘li bilan aniqlanadi. Bular «Tashqi dunyo» hisoblamasida amalga oshiriladi. Hisoblamaning barcha operatsiyalari – transfertlardir. Transfertlar – bir institutsion birlik tomonidan boshqa bir institutsion birlikka be\araz beriladigan tovar, xizmat yoki aktivlardir. Bular ham operatsiyalar sifatida belgilanadi. Transfertlar pul va natura shaklda bo‘lishi mumkin. Pul shaklidagi transfert – bir institutsion birlikning boshqa bir institutsion birlikka hech qanday ekvivalent olmasdan o‘tkazgan to‘lov yoki to‘langan naqd pullaridir. Natura shaklidagi transfertlar- naqd puldan yoki ko‘rsatilgan xizmatdan tashqari tovar yoki aktivlarni bir institutsion birlikning boshqasiga hech qanday ekvivalent olmasdan berilishidir. Bu hisoblamada joriy va kapital transfertlarni bir-biridan farqlash lozim.$ $Kapital transfertlarning asosiy hususiyati shundaki, agar ular natural shaklda bo‘lsa, moddiy aylanma vositalari resurslaridan tashqari, unda aktivlarga bo‘lgan mulk huquqini o‘tkazib yuborishni bildiradi. Agar transfert pul shaklida bo‘lsa, unda u bir yoki bir necha qatnashuvchilar tomonidan aktivlarni sotib olish yoki o‘tkazib yuborish bilan bo\liq bo‘ladi. +olgan barcha transfertlar joriy transfertlarga kiradi (natura shaklidagi ijtimoiy transfertlardan tashqari). Bu hisoblamada umumlashtirilgan transfertlar tasnifi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Daromad, boylik va boshqalarga joriy soliq; Ijtimoiy su\urtaga ajratmalar; Ijtimoiy nafaqa; Boshqa joriy nafaqalar. Daromadlar taqsimlanishining jamlama hisoblamasi. Ushbu hisoblamada davlatning iqtisodiyot miqiyosida va boshqa davlatlar bilan aloqalarini hisobga olgan holda daromadlarning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi aks ettiriladi. Daromadlar taqsimlanishi jamlama hisoblamasining sxemasi quyidagi ko‘rinishga ega: Foydalanish Resurs 7.Ishlab chiqarish va importga subsidiya; 8.«Tashqi dunyo» ga berilgan mulk daromadlari; 9.«Tashqi dunyo»ga berilgan 1.Iqtisodiyotning yalpi foydasi; 2. Ishchilarning mehnat haqi; 3. Ishlab chiqarish va importga soliq; 4. «Tashqi dunyo»dan olingan mulk$ $joriy transfertlar; 10.Yalpi milliy ixtiyoridagi daromad (YAMID) (6 -7- 8 - 9) daromadlari; 5. «Tashqi dunyo»dan qabul qilingan joriy transfertlar Жами (7+8+9+10) Жами (1+2+3+4+5+) Ushbu hisoblamaning resurs qismida ishlab chiqarish faoliyatidan tushgan daromadlar (yalpi foyda, ishchilarning ish haqi, ishlab chiqarish va importga soliqlar) va boshqa qayta taqsimlangan daromadlar (mulkdan tushgan daromad, va joriy transfertlar) kiradi. Foydalanish qismida subsidiyalar va boshqa davlatlarga beriladigan mulk va tadbirkorlik daromadlari hamda joriy transfertlar aks ettiriladi. Balanslashtiruvchi modda esa yalpi milliy ixtiyoridagi daromad (YAMID) hisoblanadi.  Hisoblamaning resurslar qismidagi iqtisodiyotning yalpi foydasi ushbu hisoblamaga daromadlar hosil bo‘lish hisoblamasidan o‘tkaziladi va ushbu hisoblamada boshlan\ich ko‘rsatkich hisoblanadi.  Mehnat haqiga quyidagilar kiradi:  1.Rezident xo‘jalik birliklari tomonidan rezident ishchilarga to‘lanadigan ish haqi;  2.Norezident xo‘jalik birliklari tomonidan rezident ishchilarga to‘lanadigan ish haqi.  Ishlab chiqarish va importga soliqlarga quyidagilar kiradi:  1.Ishlab chiqaruvchi rezident birliklar tomonidan davlatga to‘lanadigan soliqlar (bu daromad hosil bo‘lish hisoblamasidan o‘tkaziladi);  2.Ishlab chiqaruvchi norezident birliklar tomonidan davlatga to‘lanadigan soliqlar (tashqi iqtisodiy aloqalar joriy operatsiyalari hisoblamasidan o‘tkaziladi).$ $ «Tashqi dunyo» dan olingan mulk daromadlari – xo‘jalik birliklari tomonidan moliyaviy aktivlar, yer va nomoddiy nomoliyaviy aktivlar (mualliflik huquqi, patent, tovar belgilari va hakozolar) ni «Tashqi dunyo» ga foydalanishga berganligi uchun olinadigan daromadlardir.  «Tashqi dunyo» dan qabul qilingan joriy transfertlar – to‘lovchining joriy daromadlaridan ajratilib, qabul qiluvchining joriy daromadlariga qo‘shiladi. Ularga quyidagilar kiradi:  baxtsiz hodisalarga qarshi su\urtalar;  mulk va daromadga joriy soliqlar;  ijtimoiy su\urtaga haqiqiy ajratmalar;  majburiy to‘lovlar va yi\imlar (avtoinspeksiya yi\imlari, pasport olish uchun to‘lovlar, jinoiy xatti-harakatlar натижасида жабрланганларни davolash to‘lovlari);  jarimalar;  ko‘ngillilik badallari. Daromadlar taqsimlanishi jamlama hisoblamasining foydalanish qismida quyidagi ko‘rsatkichlar aks ettirilgan: ishlab chiqarish va importga subsidiyalar – davlat tomonidan rezident xo‘jalik birliklari uchun to‘lanadigan subsidiyalardir; «Tashqi dunyo» ga berilgan mulk daromadlari – xo‘jalik birliklari tomonidan moliyaviy aktivlar, yer va nomoddiy aktivlardan foydalanganligi uchun egalariga to‘lanadigan to‘lovdir; «Tashqi dunyo» ga berilgan joriy transfertlar – «tashqi dunyo» dan qabul qilingan joriy transfertlarga teskari tushunchadir. yalpi ixtiyoridagi milliy daromad – taqsimlash hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va barcha qabul qilingan daromadlar bilan berilgan daromadlar farqini bildiradi.$ $Daromadlardan foydalanish hisoblamasi MHTning daromadlardan foydalanish hisoblamasi yalpi milliy mavjud daromadni yakuniy milliy iste’molga hamda yalpi milliy jam\armaga ishlatilishini ifodalaydi. Daromadlardan foydalanish hisoblamasining sxemasi quyidagi ko‘rinishga ega: Foydalanish Resurs 1. Yakuniy milliy iste’mol; shu jumladan; Uy-xo‘jaligi; Davlat muassasalari; Uy-xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuv-chi ijtimoiy tashkilotlar. 4. Yalpi milliy jam\arma 1. Yalpi milliy mavjud daromad 5. Жами 2. Жами Daromadlardan foydalanish hisoblamasining resurs qismida bitta ko‘rsatkich – yalpi milliy mavjud daromad aks ettiriladi. Bu ko‘rsatkich ushbu hisoblamaga daromadlarni taqsimlash hisoblamasidan o‘tkaziladi. Hisoblamaning foydalanish qismida esa ikkita ko‘rsatkich – yakuniy milliy iste’mol va yalpi milliy jam\arma ifodalanadi. Yakuniy milliy iste’mol – kishilarning yakka tartibdagi va jamoa iste’molini qondirish maqsadida ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlari qiymatini ifodalaydi. U o‘z ichiga uy xo‘jaligi, davlat muassasalari va uy xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi ijtimoiy tashkilotlar iste’molini oladi. Uy-xo‘jaliklarining yakuniy iste’moli o‘z ichiga quyidagilarni oladi:  qisqa va uzoq muddatga foydalaniladigan tovarlar;$ $ ko‘rsatilgan iste’mol xizmatlari;  kvartira haqi va kommunal xizmatlar haqi;  maishiy xizmatlar haqi (hammom, kir yuvish, sartaroshxona, prokat, ma’lumot berish xonalari va hakozolar);  uy xo‘jaliklarining shaxsiy iste’mol uchun ishlab chiqargan mahsulotlari qiymati;  korxona va tashkilotlar tomonidan o‘z ishlovchilarining oila a’zolariga bepul ko‘rsatiladigan, ijtimoiy-madaniy xususiyatga ega bo‘lgan xizmatlar (korxonalar qoshidagi kasalxonalar, stadion, klub, dam olish uylari).  Uy xo‘jaliklarining yakuniy iste’moliga quyidagilar kirmaydi:  Uy-joy va kvartiralar sotib olish (bu asosiy fondlarning yalpi jam\ armasiga kiritiladi);  Ishlab chiqarish maqsadida tovarlar sotib olish va boshqa xarajatlar (bu oraliq iste’molga kiradi);  qurilish materiallari, asbob-uskunalar, maxsus kiyim-kechak va boshqalar;  veterinariya to‘lovlari, yuridik xizmatlar;  kvartira, uy-joylarni joriy ta’mirlash uchun materiallar sotib olish.  Davlat muassasalari va uy-xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi ijtimoiy tashkilotlarning yakuniy iste’moliga quyidagilar kiradi:  alohida kishilarga ko‘rsatgan bepul xizmatlari;  so\liqni saqlash;  fan, madaniyat va san’at;  umumiy boshqaruv, mudofaa va boshqalar.  Davlat muassasalari va uy xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi ijtimoiy tashkilotlarning yakuniy iste’moliga quyidagilar kirmaydi:  Tovarlar savdosi:$ $ xo‘jalik hisobidagi tashkilotlar va muassasalarga ko‘rsatiladigan pullik xizmatlar qiymati;  ba’zi bir tovar va xizmatlarni sotishdan tushgan pullar. Davlat muassasalari va uy-xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi ijtimoiy tashkilotlarning uy xo‘jaliklariga bergan texnologik xizmat jarayonlari bilan bo\ liq bo‘lmagan, qayta ishlanmagan mahsulotlar qiymati (ular uy xo‘jaliklarining natural shakldagi yakuniy iste’moliga kiradi); Korxona va tashkilotlar xodimlariga yoki ularning oila a’zolariga ko‘rsatiladigan ijtimoiy-madaniy xizmatlar (ular uy xo‘jaliklarining yakuniy iste’moliga kiradi). Bepul ko‘rsatilgan xizmatlar qiymati korxona va tashkilotlarning joriy xarajatlar summasiga muvofiq aniqlanadi. Davlat muassasalarining joriy xarajatlariga uzoq muddatga foydalaniladigan harbiy texnika va asbob-uskunalar (bunga harbiy xizmatchilar uchun oziq- ovqatlar, kiyim-kechaklar kiritilmaydi), shuningdek harbiy obyektlarni qurish qiymati, davlat zaxiralari uchun mahsulot sotib olish ham kiradi. Yalpi milliy jam\arma – daromadlardan foydalanish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi. U yalpi milliy ixtiyoridagi daromad bilan yakuniy milliy iste’mol o‘rtasidagi farqdan kelib chiqib hosil bo‘ladi. Kapital xarajatlar hisoblamasi Kapital xarajatlar hisoblamasi – asosiy va aylanma fondlarning nomoddiy va moliyaviy aktivlar, shuningdek, ularning ta’minot manbalarining jamlanish jarayonini ifodalaydi. Kapital xarajatlar hisoblamasining sxemasi quyidagicha ko‘rinishga ega:$ $Foydalanish Resurs 1. Asosiy fondlarning yalpi jamlanishi; 2. Moddiy aylanma vositalarining o‘zgarishi; 3. Sotib olingan yer va boshqa nomoliyaviy aktivlar; 4. «Tashqi dunyo» ga berilgan kapital transfertlar; 5. Sof kredit (+) yoki sof qarzlar (-). 1. Yalpi milliy jam\arma; 2. «Tashqi dunyo»dan olingan kapital transfertlar. Jami 3. Jami Kapital xarajatlar hisoblamasining resurs qismidagi yalpi milliy jam\arma ko‘rsatkichlari daromadlardan foydalanish hisoblamasidan olinadi. Asosiy fondlarning yalpi jam\arilishi ko‘rsatkichi hozirgacha qo‘llanilib kelingan asosiy fondlarning o‘sish ko‘rsatkichlariga to‘\ri keladi. Bu hisoblamaning muvozanatlashtiruvchi hisoblamasi sof kredit (+) yoki sof qarzlar (-) hisoblanadi. Ular quyidagicha ifodalanadi: SK+q YAMJ + KTBDO – YAJAF – ZO‘AV – AYEN – KTBDB Bu yerda: SK+ - sof kredit yoki sof qarzlar; YAMJ - yalpi milliy jam\arma; KTBDO - kapital trnasfertlar (boshqa davlatlardan olingan); YAJAF - asosiy fondlar yalpi jamlanishi; ZO‘AV - moddiy aylanma vositalari zaxiralarining o‘zgarishi; AYEN- sotib olingan yer va boshqa nomoddiy aktivlar; KTBDB - kapital transfertlar (boshqa davlatlarga berilgan).$ $Iqtisodiyot bo‘yicha sof kredit (+) yoki sof qarzlar (-) sof resurslar miqdorini ko‘rsatadi. +aysiki davlat «Tashqi dunyo» ga buni taklif etadi yoki «Tashqi dunyo» bu davlatga taqdim etadi. Tovar va xizmatlar hisoblamasi Tovar va xizmatlar hisoblamasi iqtisodiyot miqiyosida tovar va xizmatlarning umumiy resurslari va shu resurslardan foydalanish yo‘llarini ifodalaydi. Tovar va xizmatlar hisoblamasining sxemasi quyidagicha: Foydalanish Resurs 5. Oraliq iste’mol; Yakuniy iste’mol; 7. Asosiy fondlarning yalpi jam\armasi; 8. Moddiy aylanma vositalar zaxiralari- ning o‘zgarishi; 9. Mahsulot va xizmatlar eksporti. 1. Yalpi ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar; 2. Mahsulotlarga soliq; 3. Mahsulot va xizmatlar importi; 4. Importga soliq. Jami Jami Ushbu hisoblamaning resurslari asosan ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar, mahsulotlarga soliq, mahsulot va xizmatlar importi, importga sof soliqlardan tashkil topadi. Hisoblamaning foydalanish qismida esa oraliq iste’mol va yakuniy iste’mol, asosiy fondlarning yalpi jam\armasi, moddiy aylanma vositalari zaxiralarining o‘zgarishi hamda mahsulot va xizmatlar eksporti aks ettiriladi. Tovar va xizmatlar bilan bo\liq bo‘lgan barcha ichki hisoblamalar boshqa hisoblamalar tizimidan o‘tkaziladi. Hisoblamaning resurs qismi ko‘rsatkichlari bo‘lgan yalpi ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar, mahsulotlarga soliq, importga sof soliq bu hisoblamaga ishlab chiqarish hisoblamasidan o‘tkaziladi.$ $Hisoblamaning foydalanish qismidagi oraliq iste’mol ishlab chiqarish hisoblamasidan, yakuniy iste’mol daromadlardan foydalanish hisoblamasidan, asosiy fondlarning yalpi jam\armasi, moddiy aylanma vositalari resurslarining o‘zgarishi kapital xarajatlar hisoblamasidan hamda mahsulot va xizmatlar eksporti esa tashqi iqtisodiy aloqalar hisoblamasining joriy operatsiyalar hisoblamasidan olinadi. Moliya hisoblamasi. Moliya hisoblamasi asosan mamlakatdagi moliyaviy aktiv va passivlarning o‘zgarishini, iqtisodiyotdagi moliyaviy holatga hamda kapital xarajatlarga baho beradi. Moliya hisoblamasining sxemasi quyidagi ko‘rinishga ega: Foydalanish Resurs 4. Moliyaviy aktivlarga ega bo‘lish 1. +abul qilingan moliyaviy majburiyatlar; 2. Sof kredit yoki sof qarzlar 5. Jami 3. Jami Moliya hisoblamasida moliya operatsiyalari kabi nomoliya operatsiyalari ham aks ettiriladi. Ko‘pchilik nomoliyaviy operatsiyalar tovar yoki nomoliyaviy aktivlarga ega bo‘lish huquqi bilan bo\liq. Masalan, tovar va xizmatlarni sotib olishda xaridorning naqd pul yoki depozit aktivlari kamayadi, sotuvchiniki esa ko‘payadi. Tovar va xizmatlarni kreditga berishda sotuvchining moliyaviy talabnomasi vujudga kelsa, xaridorda esa moliyaviy majburiyat vujudga keladi. Bu esa debitorlik va kreditorlik qarzlarining oshishiga olib keladi. Nomoliyaviy aktivlardan moliyaviy aktivlar shunisi bilan farq qiladiki, moliyaviy aktivlar o‘zida boshqa iqtisodiy birliklarga talabnomani aks ettiradi. Bu yerda bir iqtisodiy birlik kreditor, ikkinchisi esa debitor hisoblanadi.$

Milliy hisoblar tizimining asosiy ko‘rsatkichlari va uning tarkibiga kiritilishi zarur bo‘lgan hisoblar

20.09.2019

0

159 KB

Похожие