Milliy hisoblar tizimida makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi - Экономика - Рефераты

Milliy hisoblar tizimida makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.955078125 KB

Milliy hisoblar tizimida makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi Reja : 1. Makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni hisoblashning umumnazariy asoslari. 2. Mahsulot va daromadlarning doiraviy aylanmasi 3. Milliy hisoblar tizimidagi baholar va soliqlar tizimi. 4. Makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi.

1. Makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni hisoblashning umumnazariy asoslari. Хar qanday jamiyatning hayot kechirishi uchun to‘хtovsiz ravishda ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatishni amalga oshirishi shart. Buning uchun ishchi kuchi, kapital, er va tadbirkorlik kabi omillar bo‘lishi kerak. Ishchi kuchi ishlab chiqarishning eng asosiy omili bo‘lib, uning mehnat sarfi natijasida tovarlar ishlab chiqariladi va х izmatlar ko‘rsatiladi. Mehnat sarfi uchun ishchi kuchi ish haqqi oladi va bu uning daromadi hisoblanadi. Ishlab chiqarishni eng ilg‘or te х nologiya bilan qurollantirish mahsulotning raqobat qobiliyatini oshirish, ya х shi reklama qilish, х om ashyo olish va boshqa ko‘p masalalar kapitalga bog‘liq. Kapitalni jamiyatning qon tomriga o‘ х shatish mumkin. Kapital egalari sarflangan kapitallaridan belgilangan foizda daromad oladilar. Ishlab chiqarish kor х onalari ham, uy х o‘jaliklariga х izmat ko‘rsatish ham ma’lum joyda, ya’ni erda joylashgan. Er egalari ishlab chiqarishni tashkil etishdan renta to‘lovlari olib, daromad topadilar. Tadbirkorlar ishchi kuchi, kapital va erdan foydalanib bozorda talabga mos х ajmdagi, sifatli mahslotlarni ishlab chiqaradilar va ularni bozorda sotib daromad yoki foyda oladilar. Yuqorida qayd etilgan 4 ta omilning yalpi faoliyatidan mamlakatning yalpi milliy mahsuloti va milliy daromadi yaratiladi. Moddiy ne’matlar yaratish, х izmatlar ko‘rsatish, taqsimlash va istemol qilishda qatnashuvchilar bajaradigan iqtisodiy vazifasi asosida guruhlarga ajratiladilar. Har bir guruh yoki х o‘jalik birligi milliy hisoblar tizimida iqtisodiy agent deb yuritiladi. Iqtisodiy faoliyat olib borish huquqiga ega va boshqa agentlar bilan bo‘ladigan ishlarda ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan agent institutsion birlik deb ataladi. Institutsion birlik bu mustaqil ravishda faoliyat ko‘rsatib daromad oluvchi, barcha moliyaviy majburiyatlarni boshqaruvchi, qaramog‘ida barcha turdagi mol-mulk va pul mablag‘lari bo‘lgan, ularni o‘z i х tiyori bilan ishlata oladigan muassasalardir.

Bunday muassasalar alohida kor х ona, firma, moliyaviy tashkilot va boshqalar bo‘lishi mumkin. Ular o‘z hisob-kitob ishlarini o‘zlari to‘liq yuritadilar, banklarda hisob raqamiga ega bo‘ladilar. Auditor esa ularning х o‘jalik faoliyati natijalarini tahlil qiladilar. Milliy hisoblar tizimida institutsion birliklar amalga oshirayotgan birjinsli faoliyat asosida quyidagi sektorlarga bo‘linadilar: 1. Tovar ishlab chiqarish va х izmat ko‘rsatish sektori; 2. Moliyaviy korporatsiyalar (tashkilotlar) sektori; 3. Umumdavlat boshqaruv sektori; 4. Uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi davlat tasarrufida bo‘lmagan notijorat (ijtimoiy) tashkilotlar sektori; 5. Uy хo‘jaligi sektori; 6. Tashqi dunyo sektori. 1. Tovar ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish sektoriga moliyaviy tashkilotlardan tashqari institutsion birliklar kiritilib, ularning asosiy vazifasi mahsulot ishlab chiqarish va nomoliyaviy хizmatlar ko‘rsatishdan iborat. Ular o‘z harajatlarini qoplash uchun o‘z faoliyatlari natijalarini ko‘zlagan baholarda sotadilar. 2. Moliyaviy korporatsiya (tashkilot)lar sektoriga tijorat asosida moliyaviy va sug‘urta operatsiyalari bilan shug‘ullanuvchi muassasa va tashkilotlar, ya’ni tijorat banklari, qarz beruvchi jamiyatlar kiritilib, ularning asosiy vazifasi moliyaviy mablag‘larni chiqarish, sotib olish, saqlash va taqsimlash, qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish, pul mablag‘larini saqlash, kor х onalariga va uy х o‘jaliklari va boshqalarga qarz berishdan iborat. 3. Umumdavlat boshqaruv sektoriga davlatni boshqaruvchi institutlar ham milliy daromad va milliy boylikni qayta taqsimlovchi institutsion birliklar kiritilib, ularning asosiy vazifasi boshqaruv, moliya faoliyati, atrof-muhit muhofazasi, davlat himoyasi, jamoa tartibini saqlash hamda aholiga ilm olishda, sog‘liqni saqlashda, sanat va madaniyat, jismoniy tarbiya va sport, ijtimoiy sug‘urta sohalarida pulsiz yoki imtiyozli х izmatlarni amalga oshirishdan iborat. Davlat moliya muassasalariga markaziy, mintaqaviy va mahalliy banklar kirib, ularning asosiy vazifalari davlat tashkilotlariga moliyaviy х izmatlar ko‘rsatish

(qimmatbaho qog‘ozlar va pul chiqarish, oltin zahiralari va х orijiy valyuta zahiralarini saqlash) va uy х o‘jaligiga va х ususiy tadbirkorlarga moliyaviy х izmat ko‘rsatishdan iborat. 4. Uy х o‘jaligiga х izmat ko‘rsatuvchi notijorat (ijtimoiy) tashkilotlarga davlat tomonidan moliyalashtirilmaydigan va nazorat qilinmaydigan tashkilotlar kiritilib, ularning asosiy vazifasi turli siysiy partiyalar, kasaba uyushma va turli ijtimoiy tashkilot a’zolarining ilm olish, sog‘liqni saqlash, dam olish, ularga ijtimoiy х izmat ko‘rsatishdan iborat. 5. Uy х o‘jaligi sektoriga oila va tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi ham iqtisodiy ham yuridik nuqtai nazardan ajratib bo‘lmaydigan ayrim sha х slar kiritilib, ularning asosiy vazifasi ikkita: - jamiyatga ishchi kuchi etkazib berish; - ishlab chiqarilgan mahsulot va х izmatlarni istemol qilishdan iborat. 6. Tashqi dunyo sektoriga mamlakat rezidentlari bilan х ar qanday operatsiyalarni amalga oshiruvchi х orij davlatlar iqtisodiy birliklari kiritilib, ular mamlakatni jahon hamjamiyatiga kiritib, jahon mehnat taqsimotini amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Iqtisodiy faoliyat turlarini bunday sektorlar bo‘yicha tasniflash ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot ( х izmat)lar hajmi, ularning tarkibi va turlarini aniqlash va bu ma’lumotlarni tahlil qilish imkoniyatini beradi. Mazkur sektorlar orasida izchil o‘zaro iqtisodiy aloqalar mavjud bo‘lib, ular tovar- pul munosabatlari shaklida oshiraladi. Tarmoqlar bir х il tovar va х izmatlar yaratuvchi faoliyatlar yig‘indisidan tashkil topadi. Х alqaro andozadagi iqtisodiy faoliyat turlarining tarmoq tasnifi 1948 yilda BMTning Statistika komissiyasi tomonidan ishlab chiqarilgan va qabul qilingan. U 1958, 1968 va 1993 yillarda qayta ko‘rib chiqilgan. Bunda gruppalash belgisi sifatida quyidagi belgilar qabul qilingan: 1. Ishlab chiqarish jarayonida asos qilib olingan materiallarning natural ko‘rinishi;

2. Mehnat predmetlariga ishlov berish darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan te х nologik jarayonining hususiyati; 3. Ishlab chiqarilgan mahsulot qanday maqsadlarga ishlatiladi. Х izmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar esa belgilangan vazifasiga va ko‘rsatayotgan х izmatning х arakteriga qarab tarmoqlarga ajratilgan. Х alqaro andozaviy tarmoqlar tasnifi ( Х ATT) ishlab chiqarish jarayonlarining ketma-ketlik qoidalari bo‘yicha tuzilib, natural tabiiy moddiy resurslardan foydalanuvchi tarmoqlardan (qishloq х o‘jaligi, o‘rmon х o‘jaligi, baliqchilik, ovchilik) boshlanib, qazib olish, qayta ishlash sanoati, qurilish, ta’lim, sog‘liqni saqlash, transport, moliya, kredit va h.k. tarmoqlarga o‘tiladi. Milliy iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan barcha tarmoqlarni ikki guruhga ajratish mumkin: I. Moddiy ne’mat ishlab chiqaruvchi tarmoqlar: - qishloq х o‘jaligi, o‘rmonchilik - baliqchilik - qazib oluvchi sanoat - qayta ishlovchi sanoat - elektr energiya, gaz va suv ta’minoti - qurilish - faoliyatning boshqa turlari II. Х izmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar: - transport - aloqa - savdo - aхborot-hisoblash хizmati - uy-joy хo‘jaligi - moliya, kredit, sug‘urtalash - ilm va ilmiy х izmat ko‘rsatish - sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va ijtimoiy х izmat ko‘rsatish - ta’lim, madaniyat, san’at - boshqaruv

- mudofaa - faoliyatning boshqa turlari. Mazkur tarmoqlar orasida хam izchil o‘zaro iqtisodiy aloqalar mavjud bo‘lib, ular tovar-pul munosabatlari shaklida amalga oshiriladi. Makroiqtisodiyot tushunchasi sektorlar va tarmoqlar iqtisodiyoti va ular orasidagi o‘zaro iqtisodiy aloqalarni bir butun iqtisodiyot organizmi sifatida qarashga asoslangan. Binobarin, sektor va tarmoqlar faoliyatlarining natijalari makroiqtisodiy faoliyat natijasi sifatida qaraladi. 2. Mahsulot va daromadlarning doiraviy aylanmasi Bozor iqtisodiyoti sharoitida kor х onalar, uy х o‘jaliklari, resurslar, tovar va х izmatlar bozori orasida ikki toifadagi iqtisodiy oqimlar mavjud: biri – tovar va х izmatlar oqimlari deb ataladi, ular tovar va х izmatlar harakatini, ularning holatidagi o‘zgarishlarni ifodalaydi, ikkinchisi – daromadlar va harajatlar (buromad) oqimi deb ataladi, ular tovar va х izmatlar harakati natijasida daromadlarni shakllanishi va pul to‘lovlari sifatida harajatlarning vujudga kelish jarayonlarini tasvirlaydi. Bu oqimlar bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalishda harakat qiladi (2.1-chizma).

2.1-chizma. Tovar va х izmatlarning, daromad va х arajatlarning aylanish modeli. Mahsulotlar va daromadlarning doiraviy aylanmasi deganda ishlab chiqaruvchilar bilan uy х o‘jaliklari orasida bozor kelishuvlari asosida mahsulotlarni ayriboshlash jarayonlarini tasvirlaydigan tovar va х izmatlarning oqimlari va ular bilan pul to‘lovlari yordamida muvofiqlashtirilgan daromadlar (harajatlar) oqimlari tushuniladi. Dastlab ishlab chiqarish sektori (kor х onalar)ga moddiy-iqtisodiy va tabiiy resurslar hamda mehnat resurs (ishchi kuchi)lari jalb qilinadi. Ishlab chiqarish vositalari va ishlovchi kuch ma’lum te х nik-te х nologik usullar vositasida bir-biri bilan birikib, o‘zaro bir-biriga ta’sir etib х arakatga keladi. Natijada ishlab chiqarish yuzaga chiqadi, tovarlar va х izmatlar yaratiladi. Bu tovarlar va х izmatlar bozor orqali istemolchilar, uy х o‘jaligi sektori tomon harakat qiladi. Mamlakat ichki bozorini tovarlar va х izmatlar bilan to‘ldirishda ichki iqtisodiyot bilan bir qatorda tashqi iqtisodiy faoliyat ham muhim rol o‘ynaydi, chunki jamiyatning talab va ehtiyojlarini faqat ichki ishlab chiqarish hisobiga qondirib bo‘lmaydi. Taqchil mahsulotlar boshqa х orijiy mamlakatlardan import qilinadi iqtisodiy naf (samara) keltiradigan tovarlar esa х orijga eksport qilinadi. Mamlakat ichidagi ishlab chiqarish bilan import hisobiga mamlakat ichki bozorlarning tovarlar va х izmatlar resurslari shakllanadi. Almashish (oldi-sotdi) operatsiyalari natijasida ular х aridorlar = aholi bilan davlat tashkilotlari i х tiyoriga o‘tadi va asosan pirovard istemol uchun uy х o‘jaliklari a’zolari istemolini qondirish uchun ya’ni yangi ishchi kuchini qayta tiklash uchun ishlatiladi. Ishlab chiqarilgan tovarlarning ikkinchi qismi – te х nika vositalari omillar bozori tomon х arakat qiladi va pirovard natijada yangi asosiy fondlar va moddiy-ashyoviy zahiralar hamda nomoddiy aktivlar jamg‘armalari vujudga keladi. Pirovard natijada istemol fondi va jamg‘arma fondi shakllanadi va tovarlar va х izmatlar oqimlari pirovard istemolni va asosiy fondlar, moddiy-ashyoviy zahiralar hamda nomoddiy aktivlar jamg‘armalarini vujudga keltirish bilan yakunlanadi. Ushbu

jamg‘armalar va qayta tiklangan ishchi kuchi yangi kengaytirilgan ishlab chiqarish jarayonida moddiy ashyoviy va sha х siy inson omillari sifatida х izmat qiladi. Bozor sharoitida tovarlar va х izmatlar harakati oldi-sotdi amallari natijasida pul vositasida yuzaga chiqadi. Sotib olingan tovarlar uchun х aridor pul to‘laydi, ya’ni o‘z daromadlarini х arj qiladi. Sotuvchi esa ushbu pul tushumiga ya’ni daromadga ega bo‘ladi. Demak, tovarlar uchun pul to‘lovi sotuvchi uchun daromad, х aridorlar uchun buromad (harajat) hisoblanadi. SHunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlar va х izmatlar oqimi doiraviy aylanganda u bilan muvofiqlashgan pulda ifodalangan daromadlar va buromadlar oqimi shaklida kechadi. U iqtisodiy sektorlari orasidagi asosiy makroiqtisodiy aloqalarni aks ettiradi. U milliy mahsulot bilan milliy daromad oqimlari orasidagi bog‘lanishlarni, ular o‘z х arakatida qanday shakllarda yuzaga chiqishlarini har taraflama tavsiflaydi. SHuning uchun mazkur iqtisodiy doiraviy aylanma makroiqtisodiy statistik ko‘rsatkichlar tizimini tuzish uchun asos bo‘lib hisoblanadi. 3. Milliy hisoblar tizimidagi baholar va soliqlar tizimi. Milliy hisoblar tizimi hisoblamalari tarmoqlararo balanslar tuzish amaliyotida quyidagi baholardan foydalaniladi: omilli va asosiy, ishlab chiqaruvchi va sotib oluvchi baholari. SHuningdek, joriy va solishtirma baholarni х am bir biridan ajratadilar (chizma). Tarmoqlararo balanslarda omilli baholardan milliy hisoblar tizimida esa asosan bozor bahosidan foydalaniladi.

3.1-chizma. Milliy hisoblar tizimida baholarni tashkil topishi 1. Omilli baho – (omilli х arajatlar) ishlab chiqarish omillari х arajatlarini o‘z ichiga oladi: yonlangan х odimlarning ish х aqqi, oraliq istemol va yalpi foyda: O х =I Х +OI+YaF; bunda O х – omillar harajatlari (omilli baho) I Х – mehnat haqqi OI – oraliq iste’mol YaF – yalpi foyda 2. Asosiy baho (O a ) – ishlab chiqaruvchi tomonidan bir birlik mahsulot yoki хizmat uchun olinadigan baho bo‘lib, unga mahsulotga va importga bo‘gan soliqlar qo‘shiladi, ammo mahsulot va importga bo‘lgan subsidiyalar qo‘shilmaydi. Bu bahoda tarmoq doirasidagi ishlab chiqarishlar hisobga olinadi va u quyidagicha hisoblanadi: O a =O х +S b -S b ; bundan O a – asosiy baho S b – ishlab chiqarishga bo‘lgan boshqa soliqlar S b – ishlab chiqarishga bo‘lgan boshqa subsidiyalar . Mehnat haqqi1 . Oraliq iste’mol2 asosiy va aylanma ( capital) . Yalpi foyda3 . Sof soliql4 ar: ishlab chiqarishga mahsulotlarga . Savdo transport5 ustamalari Omil baho )qiymat( Asosiy baho Ishlab chiqaruv - chi bahosi Xaridor ( bozor) bahosi

3. Ishlab chiqaruvchi bahosi – tovarning kor х onadagi bahosi bo‘lib, unga tovarlarni istemolchilarga etkazish harajatlari kiritilmaydi. 4. Sotib oluvchi bahosi , aksincha, shu tovarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan ham savdo, ham transport ustamalarini o‘z ichiga oladi. «Ishlab chiqaruvchi bahosi» va «sotib oluvchi bahosi» tushunchalari bozor bahosiga kiradi. 5. Bozor bahosi – bu ishlab chiqarishlar va sotib oluvchilar bahosi bo‘lib hisoblanadi. 6. Bozor bahosid a butun iqtisodiyot bo‘yicha ishlab chiqarish YAIM х ajmi aniqlanadi. Ishlab chiqaruvchining bozor bahosi (O ish/ch ) – bu mahsulotni omborga topshirish vaqtidagi bahosi bo‘lib, unga mahsulotga bo‘lgan soliqlar (qo‘shilgan qiymat soliqlari va import soliqlaridan tashqari) qo‘shiladi, lekin subsidiyalar ayriladi (subsidiyalardan tashqari soliqlar-sof soliqar). Unga bozorda mahsulot bahosini oshiruvchi to‘lovlar qo‘shilmaydi va quyidagicha hisoblanadi: Oish/ch=O х +Sm-Sm+Sb/m-Sb/s; bunda O ish/ch – ishlab chiqaruvchi bahosi O х – omil baho S m – mahsulotlarga bo‘lgan soliqlar S m – mahsulotga bo‘gan subsidiyalar S b/m – mahsulotga bo‘lgan boshqa soliqlar S b/s – mahsulotlarga bo‘lgan boshqa subsidiyalar Sotib oluvchining bozor bahosi (O s/o ) – istemolchilarning tovar va х izmatlarni sotib olishdagi amaldagi х arajatlarini ifodalaydi. Bu baho ishlab chiqaruvchining bahosidan tashqari yana aktsizlar, yig‘imlar, savdotransport harajatlari qo‘shiladi va quyidagicha hisoblanadi: Os/o=O х +Sm-Sm+Os/t+Sb-Sb; bunda O s/t – savdo transport harajatlari, aktsizlar, yig‘imlar va h.k. YaIM (Yalpi milliy daromad kabi) bozor bahosida hisoblanadi. 3.1-jadval MHTda har х il baholarning tashkil topishi va o‘zaro aloqalari s х emasi

№ Ko‘rsatkichlar nomi Belgilash Hisoblash algoritmi 1. Meхnat haqqi I х 2. Oraliq iste’mol OI 3. Yalpi foyda YaF 4. Omil baho (хarajatlar) O х O х =p.1+p.2+p.3 5. Ishlab chiqarishning boshqa soliqlari S b 6. Ishlab chiqarishga boshqa subsidiyalar S b 7. Asosiy baho O a O a =p.4+p.5-p.6 8. Mahsulotlarga soliqlar S m 9. Mahsulotlarga subsidiyalar S m 10. Ishlab chiqaruvchining bozor bahosi Oish/ch O ish/ch =p.7+p.7-p.9 11. Savdo-transport хizmatlari Os/t 12. Sotib oluvchi bahosi Os/o O s/o =p.10+p.11 Ishlab chiqarish va import soliqlari – bular majburiy, qaytarilmaydigan to‘lovlar bo‘lib, ular davlat organlari tomonidan ishlab chiqarish birliklaridan tovar va хizmatlarni ishlab chiqarganlari uchun yoki ishlab chiqarish omillaridan foydalanganlari uchun olinadi. Bu soliqlarni kor х onalar va tashkilotlar foyda olsalar ham, olmasalar ham to‘laydilar. Ishlab chiqarish va import soliqlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1) Mahsulot va import soliqlari 2) Ishlab chiqarishga bo‘lgan boshqa soliqar Mahsulot va import soliqlari – rezident kor х onalardan ishlab chiqarish va import qilingan tovar va х izmatlar х ajmiga proportsional ravishda olinadi. Ularga quyidagilar kiradi: - qo‘shilgan qiymat solig‘i - aktsiyalar - ayrim tur хizmatlar uchun soliqlar - tovar va х izmatlarga bo‘gan boshqa umumiy soliqlar - birja operatsiyalaridan tushumlar

- avtomobil yo‘llaridan foydalanuvchilarning to‘lovlari - import soliqlari va h.k. Ishlab chiqarishga bo‘gan boshqa soliqlar – bu kor х onalar ishlab chiqarish jarayonida qatnashganlari uchun to‘laydilar va ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - ishlab chiqarish jarayonida erdan foydalangani uchun to‘lanadigan to‘lovlar (er solig‘i) - ko‘chmas mulk solig‘i - patentlar uchun to‘lovlar - kor х ona va tashkilotlardan olinadigan davlat poshlinalari va yig‘imlari - tadbirkorlik va kasbiy litsenziyalar uchun to‘lovlar - boshqa majburiy to‘lovlar Subsidiyalar – kor х onalarga davlat byudjetidan to‘langan to‘lovlar, ular ma’lum tovar ishlab chiqaruvchilar yoki ko‘rsatilgan ma’lum х izmatlar uchun to‘lanadi. Ishlab chiqarish va import uchun subsidiyalar – bu davlat organlari tomonidan kor х onalarga ma’lum iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni o‘tkazish maqsadida ishlab chiqarish omillaridan foydalangani yoki ma’lum ishlab chiqarishni, sotishni yoki importni amalga oshirgani uchun to‘lanadi. Ishlab chiqarish va import uchun subsidiyalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1) mahsulot va importga bo‘lgan subsidiyalar 2) ishlab chiqarishga bo‘lgan boshqa subsidiyalar Mahsulot va importga bo‘lgan subsidiyalar rezident kor х onalarga har bir ishlab chiqarilgan yoki import qilingan mahsuloti yoki х izmatiga to‘lanadigan to‘lovlar kiradi. Ularga davlat byudjetidan kor х onalarga ko‘rgan doimiy zararlari o‘rnini qoplash uchun to‘lovlar kirib, ular sotgan mahslotlari sotish bahosi o‘rtacha ishlab chiqarish harajatlaridan past bo‘lganda sodir bo‘ladi. Eksport va import subsidiyalari ham shunday yuz beradi. Ishlab chiqarishga boshqa subsidiyalar – ular davlat boshqaruv organlari tomonidan kor х onalarga ishlab chiqarish omillaridan foydalanganlari uchun to‘lanadi. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

- alohida kategoriya sha х slar mehnatidan foydalangani uchun to‘lanadigan subsidiyalar (invalidlar, o‘smirlar va h.k.) - boshqa ishlab chiqarish omillaridan masalan, fermerlar tomonidan moddiy- te х nika resurslari qiymatini pasaytirish bilan bog‘liq resurslardan foydalanish uchun - atrof-muhitni ifloslantirishni kamaytirish uchun subsidiyalar. Ishlab chiqarish va importga bo‘lgan subsidiyalar х aqidagi ma’lumotlar moliya vazirligining davlat byudjetini bajarilishi х aqidagi hisobotidan olish mumkin. 4. Makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi. Makrodarajada iqtisodiy faoliyat natijalarini hisoblash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar tizimi (jadval) va boshqa ko‘rsatkichlar orqali aniqlanadi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash asosida barcha sektor va tarmoqlardagi х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar iqtisodiy faoliyati natijalarini ifodalovchi mahsulot ko‘rsatkichlari yotadi. 4.1-jadval Milliy iqtisod faoliyati natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi № Ko‘rsatkichlar Belgi Makrodarajadagi ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanish Makro va mezodarajadagi ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanish 1. Tovar va х izmatlarni yalpi ishlab chiqarish YaICh Yil davomida barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar va ko‘rsatilgan хizmatlar qiymati YaICh=  YaICh s =  YaICh t YaICh s -sektorlar ishlab chiqarishi YaICh t -tarmoqlar ishlab chiqarishi 2. Yalpi ichki mahsulot YaIM YaIM=YaICh i -OI i OI i -oraliq istemol YaIM=  YaQQ s +SS=  YaKK t +SS YaQQ s - iqtisodiyot sektorlarida qo‘shilgan qiymat

YaKK t -iqtisodiyot tarmoqlarida qo‘shilgan qiymat 3. Sof ichki mahsulot SIM SIM=YaIM-AKI i AKIi-asosiy kapital istemoli (amortizatsiya) SIM=  SIM s +SS=  SIM t +SS SIM s -iqtisodiyot sektorlarida qo‘shilgan qiymat SIM t -iqtisodiyot tarmoqlariga qo‘shilgan qiymat SS-mahsulot va importga sof soliqlar 4. Iqtisodiyot yalpi foydasi va yalpi aralash daromad YaFi YaF i =YaIM i -I хi - Si+Subi IХ i -yonlangan хodimlar ish хaqqi S i -ishlab chiqarish va importga soliqar S ubi -ishlab chiqarish va importga subsidiyalar YaF i =  YAF s =  YaF t YaF s -iqtisodiyot sektorlarida qo‘shilgan qiymat YaF t -iqtisodiyot tarmoqlarida qo‘shilgan qiymat 5. Iqtisodiyot sof foydasi SFI SF i =YaF i -AKI i AKI i -asosiy kapital istemoli SF i =  SF s =  SF t SF s -iqtisodiyot sektorlarida sof foyda SF t -iqtisodiyot tarmoqlarida sof foyda 6. YAlpi milliy daromad YaMD YaMD=YaIM  BD i BD i -rezidentlar tomonidan norezidentlardan olingan va ularga berilgan birlamchi daromadlar qoldig‘i YaMD=  YaIM s +  BD s = YaIM t +  BD t  BD s -iqtisodiyot sektorlari yalpi birlamchi daromadlari qoldig‘i  BD t -iqtisodiyot tarmoqlari yalpi birlamchi daromadlari qoldig‘i

MHTda х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar – rezidentlar tomonidan joriy davrda ishlab chiqarilgan tovar va х izmatlar х ajmi – tovar va х izmatlarni ishlab chiqarish deb ataladi. Tovarlar – iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonining natijasi bo‘lib, material- mulk formasiga ega, ular ma’lum mulk bo‘lish hususiyatiga va bozorda talabga ega. Х izmatlar – iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonining natijasi bo‘lib, ularni ishlab chiqarish jarayonidan ajralgan holda ko‘rib bo‘lmaydi va ular ikkiga bo‘linadi: 1) moddiy х izmatlar - qandaydir predmetlarni holatini o‘zgartiradi (ta’mirlash, bo‘yash, idishlarga quyish va h.k.) 2) nomoddiy х izmatlar – sha х siy va jamoa e х tiyojlarini qondirish va iste’molchini iqtisodiy yoki fizik yoki aqliy holatini o‘zgartiradi (davolash, o‘qitish, huquqiy va sug‘urta himoyasi va h.k.). Ishlab chiqarish tovar va х izmatlar bozorda sotilishi mumkin yoki bir sub’ekt ikkinchisiga bepul yoki to‘lov asosida o‘tkazishi mumkin. Ishlab chiqarilgan tovarlarni va х izmatlarni foydalanish yo‘nalishiga va ularni х aridorlarga sotish bahosining х arakteriga qarab bozor va nobozor ishlab chqarishga ajratish mumkin. Bozor ishlab chiqarishning maqsadi foyda olish va iqtisodiy a х amiyatli bahoda sotish uchun ishlab chiqarilgan tovar va х izmatlarni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy a х amiyatli baho talab va taqdim asosida tashkil topadi va o‘z navbatida unga ta’sir ko‘rsatadi. Bozorga mo‘ljallangan ishlab chiqarish quyidagi tovar va х izmatlarni o‘z ichiga oladi: - iqtisodiy ahamiyatli bahoda sotilgan tovar va х izmatlar - barter bo‘yicha almashilgan tovar va х izmatlar - ish beruvchilar tomonidan o‘z х odimlariga naturada ish haqqi o‘rniga bergan mahsulotlar - bozor ishlab chiqarish muassasalari orasida bir-biriga ishlab chiqarish maqsadida berilgan tovar va х izmatlar (masalan, urug‘liklar, em х ashak, sut, ko‘chatlarni qishloq х o‘jalik kor х onalari orasida bir-biriga o‘tkazish).

Shuningdek, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan va kelajakda ishlatiladigan (yuqoridagi yo‘nalishlar bo‘yicha) tugallanmagan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar zahirasi qoldig‘ining o‘zgarishi. Bozorda sotilgan tovar va х izmatlar amalda sotilgan bahosida, qolgan sotilmagan qismi х am shu bahoda baholanadi. Nobozor ishlab chiqarishga quyidagi tovar va х izmatlar kiradi: - ishlab chiqaruvchilar tomonidan o‘zining ishlab chiqarishida foydalaniladigan tovar va х izmatlar (o х irgi foydalanish yoki asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish). Masalan, fermer va dehqon х o‘jaliklarida o‘zi uchun ishlab chiqargan qishloq х o‘jaligi mahsulotlari; ish х aqqi oluvchi yordamchi tomonidan amalga oshirilgan uy х izmatlari, sanoat kor х onalari tomonidan o‘z ishlab chiqarishida foydalanishi uchun ishlab chiqarish mashina, uskuna va instrumentlar; kor х onalarda х o‘jalik usuli bilan amalga oshirilgan qurilish, o‘z uyida yashashi uchun amalga oshirilgan х izmatlar va h.k. - istemolchilarga bepul yoki arzon bahoda ko‘rsatilgan х izmatlar. Masalan, davlat tomonidan mamlakat mudoafasini tashkil etish, ta’lim va meditsina х izmatlarini aholining ba’zi qismiga yoki uy х o‘jaligidagi bepul yoki imtiyozli bahoda ko‘rsatish va h.k. Milliy hisoblar tizimi uslubiyatiga asoslanib makro ko‘rsatkichlar tizimining quyidagi gruppalari aniqlanadi: 1. mahsulot va х izmatlarni ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari: - tovar va х izmatlarni yalpi ishlab chiqarish (YaICh); - yalpi ichki mahsulot (YaIM). 2. Birlamchi daromadlarni tashkil topishi va taqsimlanish ko‘rsatkichlari: - iqtisodiyotning yalpi foydasi (YaIF); - yalpi milliy daromad (YaMD). 3. daromadlarni qayta taqsimlash ko‘rsatkichlari: - yalpi milliy i х tiyordagi daromad (YaMID). 4. daromadlardan o х irgi foydalanish ko‘rsatkichlari: - oхirgi istemol (OI); - yalpi jamg‘arish (YaJ); - yalpi milliy jamg‘arish (YaMJ). 5. jamg‘arish ko‘rsatkichlari:

- sof kreditlash/sof qarz olish (SK/SQO) Barcha ishlab chiqarish va х izmat ko‘rsatish sohalari va tarmoqlarida yaratilgan tovarlar va х izmatlar to‘plami yalpi ishlab chiqarish deb ataladi. Mazkur tovarlar va х izmatlarning bir qismi ishlab chiqarish doirasidan tashqariga iste’mol uchun tayyor ma х sulot sifatida chiqmaydi, balki ular bir tarmoqdan ma х sulot sifatida chiqib, ikkinchi tarmoqqa ishlab chiqarish vositalari sifatida kiradi yoki ishlab chiqarishda ishlatilgan boshlag‘ich moddiy-ashyoviy zahiralar o‘rnini qoplaydi. Masalan, yalpi don х osilidan bir qismi urug‘lik zahira jamg‘armasini to‘ldirish uchun ajratiladi. Yalpi ishlab chiqarishning tarkibiy qismi bo‘lgan mazkur tovarlar va х izmatlar oraliq iste’mol deb ataladi. Oraliq iste’mol – ishlab chiqarish jarayonida ishlatilgan tovar va х izmatlar qiymati: х om-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, instrumentlar, reklama agentliklariga to‘lovlar, yuridik konsultatsiyalar, transport agentliklariga to‘lovlar, mashina- uskunalar, binolar, inshoatlar ijara haqqi. Asosiy fondlar amortizatsiyasi oraliq iste’molga kiritilmaydi. Yalpi qo‘shilgan qiymat – yalpi ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farqqa teng. M Х Tdagi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatgichlar orasida quyidagi bog‘lanish mavjud: A – YaIM B – asosiy kapital iste’moli V – SIM (A-B) G – х orijdan olingan birlamchi daromadlar qoldig‘i  D – YaMD (A  G) E – SMD (D-B) J – х orijdan olingan transfertlar qoldig‘i Z – i х tiyordagi yalpi milliy daromad (D+J) I – oхirgi iste’mol K – milliy jamg‘arish (Z-I)

L – х orijdan olingan kapital transfertlar qoldig‘i M – investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari (K+L) N – yalpi jamg‘arish (YaIM elementi sifatida) O – ishlab chiqarilmagan nomaterial nomoliyaviy aktivlar Yuqoridagi ko‘rsatkichlar orasida quyidagi bog‘lanishlar mavjud: YaIM = S+J+E; bunda, S – o х irgi iste’mol; J – investitsiyalar (asosiy fondlarning yalpi jamg‘arish, material oborot mablag‘lari za х iralarining ortishi); E – sof eksport. YaIM = W+Q+R+P+T; bunda, W – ish х aqqi (ichki va tashqi ishchilarga); Q – ijtimoiy sug‘urtalarga ajratmalar; R – yalpi foyda; R – yalpi aralash daromad; T – ishlab chiqarish va importga soliqlar (subsidiya ayirib tashlanadi). YaIM = D+N-U; bunda, D – asosiy ba х oda hisoblangan barcha tarmoqlarda yaratilgan qo‘shimcha qiymat; N – mahsulotlarga soliqlar; U – mahsulotlarga subsidiyalar. YaMD = YaIM+L-M; bunda, L – ushbu mamlakat rezidentlarining х orijda olgan birlamchi daromadlari (ish х aqqi, foizlar, dividentlar, bevosita х orijiy investitsiyalaridan olingan reinvestitsiyalar); M – ushbu mamlakat rezidentlarining х orijga bergan birlamchi daromadlari. I х tiyordagi YaMD = YaMD+V-G; bunda, V – ushbu mamlakat rezidentlarining х orijdan olgan joriy transfertlari; G – ushbu mamlakat rezidentlarining х orijga bergan joriy transfertlari. O х irgi iste’mol = S+S; bunda, S – o х irgi iste’mol; S – milliy jamg‘arish. Masalan, «A» mamlakat iqtisodiyoti bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan (mlrd. so‘m), 1. Yalpi ishlab chiqarish - 500

2. Oraliq iste’mol - 280 3. YAlpi ichki mahsulot - 220 4. Asosiy kapital iste’moli – 12 5. Х orijiy mamlakatlardan bandlik va mulkdan olinadigan rezidentlik daromadlari – 8 6. Berilgan mintaqaning YaIM dan bandlik va mulkdan norezidentlarning oladigan daromadlari – 7 7. Joriy transfertlarning qoldig‘i – 5 8. Yakuniy iste’mol: - uy хo‘jaligi - 50 - davlat muassasalari - 30 - uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar - 20 9. Kapital transfertlar qoldig‘i – 15 10. Asosiy kapital yalpi jamlanishi, moddiy aylanma vositalarning o‘sishi – 25 11. Nomoddiy aktivlarga egalik qilish – 4 Berilgan ma’lumotlar asosida hisoblaymiz: 1. YAlpi ichki mahslot; 2. Sof ichki mahsulotni; 3. Yalpi milliy daromadni; 4. Sof milliy daromadni; 5. Yalpi milliy mavjud daromadni; 6. Sof milliy mavjud daromadni; 7. Yalpi milliy jamg‘arishni; 8. Sof milliy jamg‘arishni; 9. Sof kreditlar (qarzlar). Echilishi: 1. Yalpi ichki mahslot: YaIM=YaICH-OI=500-280=220 mlrd.so‘m 2. Sof ichki mahsulot: SIM=YaIM-AKI=220-12=208 mlrd. so‘m 3. Yalpi milliy daromad: YaMD=YaIM+BD olingan -BD berilgan =220+8-7=221 mlrd. so‘m 4. Sof milliy daromad: SMD=SIM-AKI=221-12=209 mlrd. so‘m 5. Yalpi milliy mavjud daromad:

YaMMD=YaMD+JTS=221+5=226 mlrd. so‘m 6. Sof milliy mavjud daromad: SMMD=YaMMD-AKI=226-12=214 mlrd. so‘m 7. Yalpi milliy jamg‘arish: YaMJ=YaMMD-YAI=226-(50+30+20)=126 mlrd. so‘m 8. Sof milliy jamg‘arish: SMJ=YaMJ-AKI=126-12=114 mlrd. so‘m 9. Sof kreditlar (+) yoki sof qarzlar (-): SK=YaMJ+KT+-YAJ=126+15-(25+4)=112 mlrd. so‘m.

Похожие

Milliy daromad va milliy hisoblar tizimidagi boshqa daromad ko‘rsatkichlar

Milliy hisoblar tizimi (mht) – makroiqtisodiy statistikaning asosiy uslubi, asosi va markaziy bo‘limi

Milliy hisoblar tizimi fanining mohiyati va rivojlanish tarixi

Milliy hisoblar tizimidagi milliy boylik statistikasi

Mht va buxgalteriya hisobi