Мева ва сабзавотлар

Мева ва сабзавотлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

188.5 KB

Мева ва сабзавотлар Режа: 1. Ҳўл мева ва резавор мевалар. 2. Янги сабзавотлар. 3. Қайта ишланган мева ва сабзавотлар.

1. ҲЎЛ МЕВА ВА РЕЗАВОР МЕВАЛАР Ҳўл мева ва резавор мевалар инсон организми учун зарур моддаларга бойдир. Уларда углевод, кислота, минераллар, ви тамин, ошловчи, пектин ва хушбуй моддалар бор. Улардан баъзилари, масалан, ёнгоқ таркибида оқсил ва мой ҳам бўлади. Мева ва резавор мевалар ёкимли таъм ва ҳидга эга бўлиб, киши организмида осон хазм бўлади. Баъзи меваларнинг, ма салан узум, малина, черника, кора смородина, лимоннинг шифобахш хусусияти ҳам бор. Барча мевалар, тузилишига қараб, уругли, данакли, резавор мевалар, субтропик ва тропик мевалар, ёнгоқ меваларга бўлинади. Уругли мевалар. Уругли меваларга олма, ноқ, бехи шунингдек, рябина, дулана, муш мула (ноқсимон мева) киради. Уругли мева пуст, магиз ва уруг уясидан иборат. Олма хийла туйимлилик кимматига эга, чунки унда 7 дан 15% гача канд, 0,2 дан 0,8% гача органиқ кислоталар, 0,2 дан 0,8% гача минерал моддалар. А, В, С витаминлари, ошловчи ва пектин моддалар бўлади. Олма табиий истеъмол қилинишидан ташкари ундан шарбат, вино ва коқи олиш учун кондитер ишлаб чиқаришида ҳам кўп фойдаланилади. Олманинг помологик 1 нави кўп. Улар бир-биридан шакли, йирик-майдалиги (йирик, уртача, майда), этининг тузилиши, узагининг катта-кичиклиги (йи - рик, урта, майда), косачасининг тузилиши (очик, ёпик), пустининг калин- юпкалиги, меваси ва этининг ранги, таъми ва хушбуйлиги билан фарқ килади. Езги олма июль-август ойларида пишади, улар 10—20 кун сақланади. Уларга “Белий налив” (пахта олма), “Московская грушовка” ва бошқалар киради. 1 Помология — мевали экинлар нави хакидаги фан

Кузги нав олмалар сентябрда терилиб, 1 ойдан 3 ойгача сақланади. Энг кенг таркалган кузги навлар: “Олти юз граммлик Антоновка”, “Оддий Антоновка”, “Апорт”, “Қизил анис”, "Бель флёр-китайка”, “Коричное полосатое”, “Титовка”, “Боровинка” ва бошқалардир. Кишки навлар сентябрь охири ва оқтябрда терилади, уларнинг кўпчилиги бахоргача сақланади. Энг кенг таркалган киш ки навлар: “Оқ розмарин”, “Бумажний ренет”, “Ренет Симиренко”, “Сари-синап”, “Кандил-синап”, ва бошқалар. Олма сифатига қараб икки хил товарлик навига бўлинади: 1-ва 2- сортлар. Навларга бўлишда меванинг шакли, буёғи, йи рик-майдалиги, думининг бор- йуклиги, захаланган-захаланмаганлиги, кишлоқ хужалик зараркунандалари теккан-тегмаганлиги сингари кўрсаткичлар назарда тўтилади. Ноқ , асосан, мамлакатимизнинг жанубий районларида устирилади, унинг товарлик аҳамияти олмага қараган да хийла кам. Ноқда канд (6 дан 14% гача), кислота, ошловчи модда, пектин, минерал ва хушбуй моддалар ҳамда С витамини бор. Ноқ юмалоқ овалсимон, кунгироқсимон ёки конуссимон шаклларда бўлади. Ноқ йирик, урта ёки майда, яшил, сариқ ёки бир ёғи қизил ё ки-зилсиз, хира жигар рангда бўлади. Ноқнинг эти йирик кумоқ-кумоқ ёки майда кумоқ- кумоқ, серсув, эрувчи ёки ёрсимон, зич, дагал говак (майин), сариқ, оқ ёки яшилроқ рангда, узаги катта, уртача ёки кичик бўлиши мумкин. Пишиш даврига қараб ноқ ёзги, кузги ва кишки турларга бўлинади. Пишиш, терилиш муддати олманиқи билан бир хил. Ёзги навларга: “Бессемян ка”, “Ильинка”, “Лимонка”, “Сапежанка”, “Вильяме лет ний” ва бошқалар, кузгисига “Бере Боек” (“Бере Александер”), “Бергамот осенний”, “Дюшес” ва бошқалар, кишки навига — “Бере Арданпон”

(“Фердинанд”), “Деканка зимняя”, “Бере зимняя”, “Сен-Жермен”, “Рояль” ва бошқалар киради. Ноқ сифатига қараб 1- ва 2- товар сортларига бўлинади. Нави, шакли, йирик- майдалиги, ранги, мёва думчасининг холати, кишлоқ хужалик зараркунандалари билан зарарланиш даражасига қараб белгиланади. Бехи иссиксевар мевали усимликлардан бўлиб, у Озарбайжон, Арманистон, Грузия, Шимолий Кавказ, Урта Осиё, Молда вия, Крим ва бошқа жанубий районларида устирилади. Беҳида кўп микдорда канд (5 дан 12% гача), кислоталар (0,2 дан 1,5% гача), пектин, ошловчи, минерал ва бошқа моддалар бўлади. Меваси ноқсимон ёки олмасимон шаклда бўлиб, ўткир хушбуй ҳидлидир. Бехининг эти тупдай, каттиқ ва туруш (тиш камаштирадиган), шу сабабли у табиий холида камдан-кам истеъмол қилинади. Беҳидан мураббо, мармелад, желе, компот тайёрланади; у ликёр-ароқ, маҳсулотлари тайёрлашда ҳам ишлатилади. Сифатига қараб бехи 1-ва 2- сортларга бўлинади. Данакли мевалар. Данакли меваларга гилос, олча, олхури, урик, шафтоли, қизил, зайтун, жийда киради. Данакли усимликлар меваси пустдор ва серсув, майин кемирчаксимон этли: меванинг уртасида жуда каттиқ кобик билан қопланган уруги бўлади. Данакли мевалар табиийлигича истеъмол қилинади ёки узоқ сақланмаслигини назарда тутиб улардан уша захотиёк консерва маҳсулотлари тайёрланади. Гилос энг эртапишар данакли мевадир. Унинг меваси майин, серсув ёки донадор этли, овалсимон ёки юмалоқ шаклли, турли катталикда ва хар хил (сариқ, қизил, хира, нимранг, кора) рангли ширин ёки чучук таъмли бўлади. Унда 9—17% канд, 0,3—0,9% кислота, ошловчи, пектин ва бошқа моддалар бор. Ги лос табиий холида ҳам, ишлов берилиб ҳам истеъмол қили нади.

Гилоснинг “Дрогана-жёлтая”, “Золотая”, “Жебўле”, “Чер ная”, “Эльтон” сингари помологик навлари сотилади. Олча мамлакатимизнинг кўпгина зоналарида мавжуд бўлиб, кўплаб товар маҳсулоти беради. Олчада кўп микдорда канд ва бошқа моддалар бор. Олча табиий холида истеъмол қилинишидан ташкари, му раббо, шарбат, вино, ликёр-ароқ маҳсулотлари, коқи қилишда ва бошқа максадларга ҳам ишлатилади. Олча меваси юмалоқ, овалсимон, япалоқ, шолромсимон ва ноқсимон шаклда, пустининг ранги-пушти, қизил, тук қизил ва карийиб кора бўлади, шарбати рангсиз ва оч қизил, қизил, тук қизил, данаги йирик, урта ва майдадир. Энг кенг таркалган рангли шарбатли навларга “Владимир ский” (“Родителева”), “Любский”, “Лотовий” ва бошқа айрим турлари; шарбати рангсиз навларга “Краса Севера”, “Склянка розовий”лар киради. Урик жанубий районларида устирилади. Унинг пишиш даври тахминан бир ярим ой (майнинг охиридан июлгача) давом этади. Урикнинг турли навларида 5 дан 17% гача канд, 0,3 дан 2,6% гача кислота, витамин, минерал, пектин ва бошқа моддалар мавжуд. Урикнинг меваси юмалоқ ёки тухумсимон шаклли, сариқ, кунгир ёки кизгиш рангли, силлиқ ёки ботикроқ пустли, кумоқ-кумоқ ёки серсув этли бўлади. Нимага мулжалланганлигига қараб, урик навлари хураки, коқибоп ва консервабоп турларга бўлинади. Хураки ва консервабоп урикларнинг “Ананас”, “Амброзия”, “Красношчекий” навлари энг яхши хисобланади. Коқибоп навларга “Бибой”, “Хурмаи”, “Исфарак”, “Мирсанжели”, “Кандак” уриклар киради. Шафтоли Урта Осиё республикаларида, Озарбайжон, Арманистон, Грузия, Молдавия, Украинанинг жанубий районларида усади.

Шафтолида урта хисобда 7—9% канд, 0,5—1% органиқ кислоталар, пектин, ошловчи ва бошқа моддалар бор; меваси гоят хуштаъм бўлади. У табиий холида истеъмол қилинади. Компот, кондитер маҳсулотлари тайёрлашда ишлатилади, шунингдек, коқи қилинади. Шафтоли меваси серсув этли, данаги жуда каттиқ ва калин пустли, илонизи бужурли бўлади. Меваси юмалоқ ёки овалсимон шаклли ва палла изли бўлади. Шафтолининг пусти навига қараб тукли ёки силлиқ (луччак), ранги сариқ — яшилдан консимон қизилгача, этининг ранги сарришдан қизилгача бўлиб, одатда, данагига томон қизиллик орта боради. Тукли ва луччак шафтолининг турли навлари данагининг этидан ажралган- ажралмаганлиги билан ҳам фарқ қилинади. Баъзи нав шафтолиларнинг данаги осон ажралади, айримлариники эса аксинча. “Ананас”, “Омсден”, “Сальвей”, “Советский”, “Эльберта” ва “Никитинский” навлар машхур навлардир. Жийда Жанубий Европа, Осиё, Америкада усадиган дарахтлар (буталар) мевасидир. Урта Осиё респуб ликаларида, асосан, Узбекистон билан Киргизистон, шунингдек, Арманистон, Озарбайжон ва Грузияда кенг таркалган. Жийданинг бир неча унлаб тури бор; восточный серебристый, хураки сортлар шулар жумласидандир. Узбекистонда, нон жийда кўп таркалган бўлиб, унинг меваси серэт, жуда ширин бўлади. Жийда мевасининг данаги калин, қуруқ унсимон ширин эт билан уралган. Меваси овал ёки цилиндрсимон шаклда, улчами 1—4 см, меванинг ранги сариқ, кунгир, қизил, оч жигар ранг. Данаги овалсимон ёки чузикроқ ўткир учли бўлади. Жий данинг эти жуда туйимли бўлиб, унда 10—10,5% сув, 50— 65% канд, 10% га якин азот моддалар, 1% га якин ёр, 2—2,5% мине рал

моддалар, 11—12% клетчатка, 1—1,5% крахмал, 1,4—3,3% кислота, С витамини ва бошқалар бор. Яхши пишган жийда меваси дарахтнинг узидаёк кўрийди, шу сабабли у яхши сақланади. Яхши жийданинг пусти силлиқ, ялтироқ, унсимон, эти ширин бўладн. Жийда қуруқ хонада сақланади, чунки зах хона ёки нам идишда сақланган жийданинг пусти кўришиб, ялтироқлиги йуколади, эти димикиб, кўпинча могорлайди. Резавор мевалар. Резавор мевалар маданий ва ёввойи тур ларга бўлинади. Маданий резаворларга бор ва мевазорларда устириладиган узум, крижовник, смородина, земляника, кулупнай, малина киради. Ёввойи усимликлардан клюква, брусника, маймунжон ва черникаларнинг истеъмол қиймати энг юкори хисобланади. Бундай меваларни матлубот кооперацияси ташкилотлари қайта ишлаш саноати учун тайёрлаб беради. Резавор мевалар туйимли ва юкори таъмлилик хусусиятларига эга. Уларнинг таркибида осон хазм бўладиган канд, органиқ кислоталар, витаминлар, минерал моддалар бор. Узум, кора смородина, малина, черника сингари резавор ме валар шифобахшлик хусусиятига эга. Узум ишлатилишига қараб хураки, майизбоп ва винобоп хилларга бўлинади. Хураки навларнинг таъми яхши, унда 15 дан 20% гача канд (асосан, глюкоза) ва 0,7% кислота бор. Майизбоп навда камида 20% канд ва хураки навдагига нисбатан хийла камроқ кис лота бўлади. Кенг таркалган хураки навларга “Шасла”, “Шабаш”, “Асма чёрная”, “Александрия мускати”, “Хусайни”, “Нимранг”, “Чауш” ва бошқалар киради. Бу нав узумларнинг меваси йирик ёки уртача катталикда, пусти юпка, майин ва эти серсув бўлади.

Сифатига кўра узум 1-ва 2- сортларга бўлинади. Хураки узум боши бўлик, яхши пишган, банди махкам, заха емаган ва касал тегмаган мевали шингиллардан иборат бўлиши лозим. Крижовникнинг меваси юмалоқ ёки чузикроқ шаклда бўла ди, пусти яшил ёки кип-қизил, рангли, силлиқ ёки тукли. Эти серсув, нордон ва хушбуй, унда 8— 10% канд, 1,5—2,5% кисло та, кўпгина пектин моддалари ва С витамини бор. Крижовникдан мураббо, желе қайнатилади. Ундан вино, маринад тайёрлашда ва бошқа максадларда ҳам фойдаланилади. “Бочёночний”, “Бўтилочний”, “Авенариус”, “Зелёний”, “Ин дустрия” деб аталадиган крижовниклар энг яхши навлардир. Савдога чиқариладиган крижовник меваси тоза, қуруқ, йириклиги, шакли ва ранги бир хил, хашарот тегмаган ва касалланмаган, димикмаган ва чиримаган бўлиши лозим. Смородина уч турли бўлади: кора, қизил ва оқ. Кора сморо дина бошқаларга кўра мазали ва ейимликдир. Унда 6—7% канд, 2—3% кислота, 0,7% гача пектин модда ва кўп микдорда С ва Р витаминлари бўлади. Смородинадан кондитер ишлаб чи-каришида, шарбат, сироп, настойка тайёрлаш ва бошқа мак садларда кенг фойдаланилади. Кора смородинанинг меваси юмалоқ, овалсимон ва ялпоқ шаклда бўлади; йирик-майдалиги жиҳатидан, йирик, урта ва майда, таъми нордон ёки аччик- чучук; пишиш вактига кўра: чиллаки, урта ва кечки хилларга бўлинади. “Лия плодородний” ва “Боскопский великан” кора смородинанинг энг яхши сортларидир. Кора смородина бандли ва бандсиз холда савдога чиқарилади. Меваси янги, тоза, қуруқ, яхши пишган, бир тусли, заха емаган, хашарот тегмаган, касалланмаган ва могорламаган, чи римаган ва димикмаган, ёт таъм ва ҳиддан холи бўлиши лозим.

Кулупнай кам таркалган, кам хосил, парвариш талаб резавор мевадир. Кулупнай меваси майда, конуссимон шаклда, бир томони оқ, иккинчи томони эса тук қизил; косачасидан ажралиши кийин, ўткир хушбуй ва таъми ҳам жуда яхши бўлади. Унда 4—6% канд, 1—1,8% кислота ва бошқа моддалар бўлади. Кулупнай табиийлигича ва қайта ишлаган холда истеъмол қили нади. Узоқ сақланмайди, шу сабабли тез истеъмолга чиқарилади. Малина богда усадиган ва ёввойи турларга бўлинади. Богда усадиган малинанинг меваси йирик, урта ва майда, хилма-хил (юмалоқ, овалсимон, конуссимон, чузикроқ) шаклда, тук қизил ёки сариқ рангли бўлади. Малинада 5—8% канд, 1—2% кислота, хийла кўп микдорда минерал модда ва витаминлар бўлади. У табиий холида истеъмол қилинади ҳамда унданмураббо, жем, желе, шарбат, сироп, настойка, наливка, ликёр тайёрланади. “Волжанка”, “Усанка” ва бошқалар энг яхши навларидир. Маймунжон иссиксевар усимлик бўлганлиги сабабли жанубий районлари ва Поволжьеда усади. Меваси кора рангли бўлиб, унда 3% дан 4% гача канд, 2% дан ортик органиқ кислоталар, ошловчи ва пектин моддалар бор. Маймунжон табиийлигича ҳам, мураббо, шарбат, ликёр-ароқ маҳсулотлари тайёрлашда ҳам ишлатилади. Маймунжоннинг маданий навларидан И. В. Мичурин етиштирган “Техас” нави маълум. Унинг меваси жуда йирик, тук қизил, чузикроқ конуссимон шаклли, серсув, нордон таъмли. Қайта ишлаб ва табиийлигича ҳам истеъмол килавериш мумкин. Резавор меваларнинг (узумдан ташкари) сифатига қўйидаги талаблар қўйилади: йирик-майдалиги, шакли ва ранги, бир хил, янги тоза, заха емаган ва касалланмаган бўлиши шарт. Яхши пишмаган ва ута пишиб кетган, эзилган, шакли ва ранги хар хил бўлган мевалар стандарт буйича тартибга солинади.

Субтропик ва тропик мевалар . Субтропик — цитрусий меваларга анжир, анор, хурмо; тропик меваларга банан, ананас, хурмо киради. Субтропик мевалар Закавказье республикалари, Урта Осиё, Кримда етиштирилади, тропик мевалар эса бизнинг мамлакатимизда усмайди. Цитрусий экинларга апельсин, мандарин, лимон ва грейфрутлар киради. Уларнинг ҳаммаси жуда мазали бўлиб, канд моддаси (3 дан 9% гача), кислота (1 дан 6% гача), пектин, шунингдек, минерал моддалар (кальций, фосфор каби) кўп, С витамини ва ундан бирмунча камроқ В, Р ва А витаминлари бор. Цитрусий мевалар табиий холича истеъмол қилинади. Улардан шарбат, мураббо, желе, цукат, консерва (банкада), лимон кислотаси, пектин тайёрланади, улар ликёр-ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ҳам кўп ишлатилади; пустидан кондитер ва атторлик саноати учун кимматбахо, хушбуй эфир мойи олинади. Апельсин мевасининг тузилиши текис “Пупочний”, “Коро лёк” нав апельсинларнинг эти юмшоқ ва пусти кизгиш бўлади. Барча турдаги апельсинлар тузилиши ва пустининг калинлигига қараб, калин ва юпка пустли, шаклига кўра, юмалоқ ва овалсимон; уругининг бор-йуклиги жиҳатидан уругли ва уругсиз; пишиш муддатига қараб, эртаги ва кечки; йирик-майдалиги жиҳатидан йирик ва уртача хилларга бўлинади. Меванинг эти серсув, ширин ёки нордон таъмли; 9—13 тилимчадан иборат. “Сухумский”, “Пупочний”, “Королёк”, “Яффийский”, “Вашингтон-навели” апельсинлари энг яхши навлардир. Савдога тушадиган апельсин янги ва сог , кунгир ёки оч кунгир рангли, касалланмаган бўлиши лозим; йирик-майдалиги жиҳатидан меванинг кундаланг диаметри камида 50 мм бўлиши керак.

Кукимтирроқ, сал жигар ранг доги бор, тикин касали теккан, кулли замбуругча 2 изи бўлган ва бошқа нуксонли апельсинларни ҳам сотиш мумкин, лекин мазкўр губорларнинг даражаси стандарт билан чекланади. Апельсин товар сортларига бўлинмайди. Мандариннинг меваси ясси — шарсимон ёки шарсимон шаклда; кунгир ёки тук кунгир рангли, эти серсув, 9—12 тилимчадан иборат, ширин ёки нордон таъмли, хушбуй ҳидли, уруглик ёки уругсиз бўлади. Сархил мандарин бўлик, узига хос рангли, заха емаган ва касалланмаган, кундаланг диаметри камида 38 мм бўлади. Бушроқ, лекин шишмаган, сал кукиш, жигар ранг догли ва баъзи бошқа нуксонли мандаринларни ҳам сотиш мумкин. Ман дарин товар сортларига бўлинмайди. Лимон уч группага бўлинади: нордон (хакикий, типик), нордонроқ ва чучук. Нордон лимон кўп етиштирилади. Лимонлар: шаклига кўра овалсимон ва тухумсимон, баъзан юмалоқ; уруги бор-йуклигига қараб — уругли ва уругсиз; пустининг тузилишига кўра силлиқ ва гадир-будур бўлади. Лимоннинг эти кумоқ-кумоқ, оч сариқ рангли, серсув, 7—13 та тилимчадан иборат. Янги сара лимон сог , силлиқ ёки гадир-будир сиртли, тугри шаклли, оч яшил, оч сариқ ёки сариқ рангли, захасиз ва касалланмаган лимонлардир. Бундай меваларнинг кундаланг диаметри камида 42 мм бўлади. Сал захали, шунингдек, турлаган, кулли замбуруг тушган лимонларни сотиш мумкин. Бундай нуксонлар стандарт билан чекланади. Лимон товар сортларига бўлинмайди. У мевасининг энг йугон қисми кундаланг диаметрига қараб беш группага бўлинади: 2 Кулли замбуруг — мевада учрайдиган касаллик булиб, меванинг сиртида к opa тус пайдо булади.

1) 70 мм ва ундан ортик; 2) 70 мм дан 60 мм гача; 3) 60 мм дан 51 мм гача; 4) 51 мм дан 45 мм. гача ва 5) 45 мм дан 32 мм гача. Анжир серэт, юмалоқ, ясси ёки ноқсимон шаклларда бўлади. Мевасининг пусти майин ёки дагал, сариқ, кизгиш ёки тук бинафша рангли; анжирнинг эти серсув ва жуда ширин. Янги анжирда 13% канд, анчагина микдорда темир ва кальций тузлари, кўпгина каротин ва С витамини бор. Таркибига кўра, анжир меваси фақат туйимлигина эмас, шифобахш хусусиятга ҳам эга. Уни меъда ва кам конлилик касалига учраган кишиларга истеъмол қилиш тавсия этилади. Анжирдан мураббо, повид ло, жем тайёрланади, лекин у асосан, коқи қилинади. Коқиси майдаланиб кофели ичимликлар тайёрлаш учун ишлатилади. Анжир тез бузилади, уни бир кундан ортик сақлаб бўлмайди. Анор шарсимон шаклли, қизил ёки сариқ рангли, каттиқ пуст билан қопланган. Меванинг ичи уячаларга бўлинган бўлиб, унга ёкимли аччик- чучук таъмли серсув эт билан уралган уруги жойлашган. Анор этининг таркибида уртача 10—15% канд, 3— 4% кислоталар. С, А витаминлари ва бошқа моддалар бор. Анор табиийлигича ейилади, шунингдек, шарбат, сироп, морожний, спиртсиз ичимликлар тайёрлашда ва бошқа максадларда ишлатилади. Анор суви ташналикни кондиради, овкат хазм бўлишини яхшилайди ва иштахани очади, шунингдек, шифобахшлик хусусиятларига ҳам эга. Анор меваси 0— 6°С хароратда 6 ойгача яхши сақланади. Хурмо туйимли ва ширин мева. Пишган хурмода 14 дан 24% гача канд, асосан, глюкоза ва фруктоза бор, у кислотаси камлиги ва С витаминига бойлиги билан барча мевалардан фарқ килади. Бу меванинг таркибида каротин ва темир бирикмаси ҳам бор. Ошловчи моддалар кўп бўлганлиги

учун яхши пишмаган хурмонинг таъми нордон ва тиш камаштирадиган бўлади. Хурмо мевасининг оғирлиги 100 дан 500 г гача, шакли хилма-хил; пусти оч сариқ, сарриш-қизил ёки қизил рангли; серсув ва ширин, эти сариқ, тук қизил ёки корамтир рангли, желесимон консистенцияли. Хурмо табиийлигича ва консерва холида истеъ мол қилинади. У узоқ сақланмайди, шу сабабли тез истеъмолга чиқарилади, узоқ сақлашга мулжалланган хурмо музлатилади. Банан. У тропик иклимли мамлакатлардан келтирилади. Бананнинг меваси 15 —20 см узунликда, ловиясимон шаклда, кобиргасимон сиртли, сомон рангли сариқ, унсимон майда, ширин ва хушбуй эти пустидан осон ажралади, мевада 20% гача канд бўладй. . Банан табиийлигича ейилади. Ананас ҳам банан сингари бизга тропик иклимли мамлакатлардан келтирилади. Мевасининг эти серсув, сариқ кунгир рангли, нордон таъмли, ута хушбуй, таркибида канд кўп (12—15%), ҳамда 0,6—1,2% кислота бор. А, В, С витаминларига бой. Ананас табиийлигича ва консерва холида истеъмол қилинади. Хурмо коқ u — Африка, Хиндистон ва Жанубий Америкада усадиган хурмо пальмасининг меваси, чузикроқ овалсимон шакл ли, узунлиги 4—5 см. Тузилишига кўра данакли мевалар каторига киради. Эзилган мевасида 60— 62% канд (сахароза, фруктоза, глюкоза), озроқ оқсил (2% гача) ва С витамини бўладй. Хурмо коқи савдога эзиб прессланган холда чиқарилади. У жигар ранг-сариқ рангли, ялтироқ силлиқ пустли; эти данакли хурмога қараганда ширин, серсувдир, туриб колган, эзилган хурмо коқининг эти сувсизланиб -сирти буришиб, шираси ҳам камаяди. Эзилган, прессланган хурмо коқи бир йилгача сақланиши мумкин.

Ёнгоқ мевалар. Ёнгоқ мевалар группасига ёнгоқ, урмон ва кедр ёнгоқлари, фундук, бодом, листа, ер ёнгоқ ва каштан киради. Мевалардан фарқли улароқ, ёнгоқнинг пучоги ка лин, оқсил (10—25%) ва ёғ (30—70%) кўп бўлади. Ёнгоқ марзи ширин ва ута туйимлидир. Ёнгоқ Урта Осиё, Кавказ, Крим ва Молдавияда усади. 1 кг ёнгоқнинг калориялилиги 8500 ккал. Унинг марзи бевосита овкатга ишлатилади, конфетларнинг устига сепилади, шунингдек, холва, қарамель начинкаси ва турли шарк ширинликлари тайёрлашда ҳам ишлатилади. Хом ёнгоқдан (пучоги хосил бўлмасдан) мураббо қайнатилади. Ёнгоқ сентябрь — оқтябрь ойларида пишади. Бу даврда унинг ташки кобири туша бошлайди. Ёнгоқнинг шакли, пучогининг катталиги ва калинлиги фақат усимликнинг турига эмас, балки обҳаво шароитига ҳам боглик. Масалан, кўргоқчилик йилларида ёнгоқ, одатда, майда бўлади. Ёнгоқ меваси йирик, урта ёки майда, калин ёки юпка пучоқли бўлади. Йирик ва пучоги юпка ёнгоқ энг яхши хисобланади, чунки унинг марзи баракали бўлади. Ёнгоқ магзи оқиш-сариқ, жигар ранг ёки корамтир пуст билан қопланган бўлади. Пусти оқиш ёнгоқ яхши саналади. Ёнгоқ сифатига кўра, олий, 1-ва 2- сортларга бўлинади, сортлар қўйидаги кўрсаткичларга: ташки кўриниши, пучогининг ранги ва тузилиши; магзининг ранги, таъми ва ҳиди; ёнгоқнинг катта-кичиклиги, қуруқ пучоқли ва ДОРЛИ кобикли ёнгоқларнинг бор-йуклигига, тахир, хашаротлар теккан-тегмагани ва пуч ёнгоқлар бор-йуклигига, бегона аралашмалар канчалик қўшилганлигига қараб белгиланади. Фундук урмон ёнгогининг маданий шаклидир. У Озарбайжон, Грузия, Крим ва Краснодар улкасида кўп устирилади. Бу ёнгоқ урмон ёнгогига Қараганда йирикроқ, пучоги хийла юпка, деярли марзи билан туда бўлади. Фундукнинг марзи юкори ка|лориялидир. Кондитер саноатида ва табиийлигича

ишлатилади. Сифатига кўра фундук олий, 1-ва 2- сортларга бўлинади. “Кримский фундук” ёки “Трапезунд”, “Бадем”, “Керасунд”, “Кудрявчик” ва “Абхазский” нав фундуклар кенг таркалган. Бодом, Урта Осиё, Закавказье, Кримда усади. У икки хил: ширин ва аччик бўлади; ширин хили бевосита озик-овкатга ва бодомли печенье, торт, пирожний тайёрлаш ва бошқа максадларда ишлатилади. Бодом чузикроқ ёки ялпоқ шаклли, йирик ва майда, юпка пучоқли ва калин пучоқли бўлади. Унинг марзи оқ, таъми ёкимли, салгина хушбуйдир. Бодом савдога пучоги билан ва пучоги тозаланган холда тушади. Сифатига кўра бодом 1-ва 2- сортларга бўлинади. Аччик бодом овкатга ишлатилмайди, чунки унда захарловчи модда — омигдамин бор. Ундан атторлик ва химия саноатида фойдаланилади. Писта ёввойи холда Урта Осиё республикалари, Закавказье, Крим ва Молдавияда усади, Озарбайжонда ҳам бир оз устирилмоқда. Пистанинг каттиқ, икки паллали пучоги бўлиб, ичига яшил-бинафша ранг ширин таъмли марзи жойлашган. Яхши пишган пистанинг пучоги зеҳидан ёрилиб, марзининг бир учи очилади. Пишган-у очилмаган хиллари ҳам бўлади, бу хили сифатли хисобланмайди, чунки унинг марзини ажратиш кийин. Писта марзи кондитер саноати ва колбаса ишлаб чиқаришда кўп ишлатилади. Сара писта йирик, тоза, хашарот тегмаган сал аччик пучоқ ли бўлади. Арахис (ер ёнгоқ) Урта Осиё республикалари, Закавказье, Украина, Узоқ Шаркда устирилади. Ёнгоқ тупроқ ичида усиб пишади, кейин кавлаб олинади, ювилади ва қуритилади. Ер ёнгоқ меваси бурчоқ (дуккак) дан иборат бўлиб, бир ёки бир неча борламли, биттадан турттагача уруги бўлади. Меванинг кобиги мурт, сариқ рангли, сирти турсимон, дони осон ажраладиган жигар ранг кобик билан қопланган бўлади.

Ер ёнгоқда 27—28% азот, 44—45% ёғ ва бошқа кимматли моддалар бор. Коврилган ер ёнгоқ овкатга ишлатилади, шунингдек, ёғ, холва ва баъзи бир кондитер маҳсулотлари (торт, пирожний) тайёрлашда фойдаланилади. Ер ёнгоқ сортларга ажратилмайди. Кедр ёнгоги — бу кедр бужурининг уруги (ёнгоқчаси)дир. Сибирь, Узоқ Шарк ва Уралда кўплаб тайёрланади. Марзида ёғ кўп (62—63%), оқсил ҳам (16— 18%), у хомлигича, овкат ёғи ва техника мойи ҳамда усимлик сути ишлаб чиқаришда ишла тилади. Мева ва резавор меваларни жойлаш ҳамда сақлаш тартиби. Мевалар қуруқ, тоза ва ҳидсиз яшик, галвир ва саватларга жойланади. Узоқ сақлашга мулжалланган мевалар помологик ва товарлик сортларига ҳамда йирик-майдалиги ва пишиб етилиш даражасига қараб сортланган бўлиши лозим. Олма солинадиган яшикнйнг СИРИМИ 18—30 кг, ноқники 8— 15 кг, галвирнинг СИРИМИ 10 кг бўлади. Х ар турли идишга по мологик ва товарлик сорти бир хил ва бир улчамдаги мевалар диагонал буйичл каторлаб, шахмат тартибида ёки тукиб солинади. Олма ва ноқнинг яхши сортлари кўпинча юпка корозга уралади, колган сортлар учун КОРОЗ тушалади, ости ва устига юп ка қатлам қилиб ёғоч кириндиси ёки бошқа шу каби материал солинади. Олча ва гилос 6 кг лик галвир ёки саватларга жойланади. Галвир жуфт-жуфт қилиб богланади. Шафтоли сигими 12 кг ва урик сигими 8 кг гача бўлган ёғоч яшикларга ва 6 кг лик галвирга солинади; йирик урик яшик ва галвирга катор қилиб терилади. Сақланиш давомида меваларда пишиб етилиш, узига ҳаво сингдириш ва бугланиш жараёнлари юз беради. Бу жараён канчалик тез утса, мева

шунчалик тез бузилади. Бу жараёнларни, уларнинг интенсивлигини сусайтириш, микроорганизмларнинг ривожланишини секинлатиш учун мевалар сақланадиган бинодаги хароратни 0 дан 3°С гача ва ҳавонинг нисбий намли-гини 85 дан 95% гача сақлаш керак. Резавор меваларни куёш нури бевосита тушмайдиган салкин биноларда 1 дан 8 0 C гача бўлган хароратда сақлаш максадга мувофикдир. Мевалар махсус биноларда, холодильник, ертула ва ярим ертулаларда сақланади. Барча турдаги мева сақлаш бинолари яхши жихозланган, вактида ремонт қилинган, яхшилаб тозаланган, дезинфекцияланган бўлиши лозим. Уларда узгармас. харорат ва зарур нисбий намлик сақланиши зарур. Уругли мевалар (олма, ноқ, бехи кабилар) ва хурмо учун табиий камайиш нормаси йил фаслига шу жойнинг иклим шароитига қараб, 0,5—1,2%, данакли мевалар учун 0,7—1,3%, резавор мевалар (земляника, малина) учун 1,4—2,4%, ҳўл ва музлатилган ёввойи резаворлар (клюква, брусника кабилар) учун 0,7—0,8% белгиланган. 2.ЯНГИ САБЗАВОТЛАР Сабзавотчилик кишлоқ хужалигининг энг мухим тармоқларидан биридир. Савбазавот майдонлари йилдан-йилга кенгайиб, сабзавот экинларининг хосилдорлиги ортмоқда, картошка ва сабзавотларнинг ялпи хосили кўпайиб бормоқда . Истеъмол маҳсулоти сифатида сабзавотнинг роли жуда мухимдир. Сабзавотлар таркибида углевод, минерал моддалар, органиқ кислоталар, витамин, глюкозид, фитонцид 3 , хушбуй ва ранг берувчи моддалар бўлади. 3 Фитонцид — бактерицидлик хусусиятларига, яъни микроорганизмларни ^алок 1<илиш ёки ривожланишини сусайтириш кобилиятига эга булган махсус модда

Барча сабзавотлар овкатга усимликнинг кайси қисми ишлатилиши ва бошқа белгиларига қараб, қўйидаги группаларга бўлинади: туганаклилар, қарамсимон сабзавотлар, илдизмевалар, ковоқ, томат, пиёз, барги ейиладиган зиравор, десерт, дуккакли ва донли экинлар. Туганаклилар . Туганаклиларга картошка, батат, топинамбур киради. Картошка барча сабзавотлар ичида энг мухим кишлоқ хужалик аҳамиятига эгадир. У фақат кенг истеъмол қилинадиган озик. маҳсулотигина эмас, ундан крахмал, патоқа, декстрин, глюкоза ва спирт олинади. Бу маҳсулотлар, уз навбатида, саноатнинг турли тармоқларида хом ашё сифатида ишлатилади. Картошка туганаклари картошка усимлиги ер ости поясининг йугонлашган гўштдор қисми бўлиб, унда туйимли моддалар: крахмал (14 дан 24% гача), оқсил (2% атрофида), канд |(1 —1,5%), минерал моддалар, С, Bi , В 2 вит аминлар и йигилади. Картошканинг кўплаб хужалик-ботаниқ навлари мавжуд. Улар бир-биридан шакли, йирик-майдалиги, пустининг ранги, этининг тузилиши, пишиш вакти, хужаликда нима максадда ишлатилиши, касалга чидамли-чидамсизлиги, асралиши, хосилдорлиги, кузли-кузсизлиги ва бошқа баъзи белгилар билан фарқ килади. Картошка шаклига қараб юмалоқ, овалсимон, чузикроқ бочкасимод бўлади; пустининг рангига кўра сариқ, қизил, оқ, бинафша ранг; туганаги сиртининг характери жиҳатидан силлиқ, турсимон, пусти кучадиган хиллари бўлади. Пишиш муддатига қараб картошка навлари эртаги (60—90 кун), урта (120— 130 кун) ва кечки (150—180 кун); истеъмол турига кўра — овкатбоп, заводбоп, хашаки ва универсал турларга бўлинади. Савдо ама-лиётида картошка эртаги ёш, пишган кечки ва сараланган тур ларга бўлинади. Овкатбоп нав картошканинг таъми яхши бўлиб, унда, одатда, кўпи илан 15— 18% крахмал бор. Туганаклари турли шаклли, йирик ёки уртача, юпка пустли

ва унча-мунча юза кузчали. Энг яхши овкатбоп навлар: “Ранняя роза”, “Эпрон”, “Лорх” кабилардир. Заводбоп нав картошка крахмал ва спирт ишлаб чика-ришга мулжалланган.'ларда 18—24% крахмал ва озроқ оқсил бўлади. Яхши асралиши ва касалга чидамлилиги билан бошқа навлардан фарқ килади. “Вольтман”, “Свитезь” ва бошқа навлари кенг таркалган. Хашаки нав картошка серхосиллиги, оқсили кўплиги, нисбатан яхши сақланиши билан бошқа навлардан фарқ килади. “Крюгер”, “Всегда хороший” навлари етиштирилади. Универсал нав картошкада крахмал кўп, у яхши таъмлилик хусусиятига эга, шу туфайли бу картошка овкатга ҳам, қайта ишлаш учун ҳам ишлатилади. “Кореневский”, “Берлихинген” ва бошқа навлар универсал хисобланади. Картошка микроорганизмлар таъсирида касалланади. Фузариум, фитофтора, ҳўл чириш, кал, халкасимон чириш, рак ва бошқа касаллар картошканинг озиклик кимматини камайтиради, сақланиш муддатини анча кискартиради, чикинди жуда кўпайиб кетади, туганаги бутунлай зарарланган холда эса овкатга мутлако ярамай колади. Фузариум ёки қуруқ чиришни фузариум замбуруги келтириб чиқаради, бунда дастлаб туганакнинг бутун сиртини корамтир дог босади, кейин этига утади, натижада у қуруқ жигар ранг-корамтир массага айланиб колади. Туганак бутунлай зарарланса, картошка овкатга ярамайди. Фитофтора картошканинг жуда кенг таркалган замбуруг касаллигидир. Туганакнинг сиртида кул рангсимон-корамтир ботикроқ дог хосил бўлиб, у кейинчалик ҳўл чирик таъсирида туганакнинг узагига утади. Ҳўл чириш жуда хавфли кайллик бўлиб, уни бактериялар группаси келтириб чиқаради. Одатда, бу касаллик фитоф тора, фузариум билан касалланган ва

заха еган картошкага те-гади. Чириган туганак шилимшик бадбуй массага айланади. Ҳўл чирик сог туганакка тез утади. Кал турли замбуруг ва бактериялар келтириб чиқарадиган касалликдир. Касал туганак юзаси ярачалар билан қопланади. Кал билан касалланган туганакларга бошқа касалликлар ҳам тез тегади. Халкасимон чиришни бактериялар келтириб чиқара ди, у кора халка кўринишида бўлади. Чириган жойи туганак юзасидан билинмайди; туганакни киркканда маълум бўлиб колади. Рак туганакда турли катталикда, оқ, сариқ ёки яшил рангда серэрт усимта шаклида пайдо бўлади. Касал теккан туганак корайиб кўрийди; унга карши кўрашиш кийин бўлганлигидан, бу жуда зарарли ва хавфли касалдир. Картошка сифатига қўйиладиган талаблар қўйидагилардир. Туганак етилган, сог , бутун, қуруқ, тоза, усимтасиз бўлиши, эртаги картошка учун узунлик диаметри камида 3 см ва кечки-си учун 5 см бўлиши лозим. Стандарт картошкада озроқ усимта берган кукимтир майда туганаклар, хашарот теккан, заха еган ва кўпи билан 1% тупроқ ёпишган бўлиши мумкин. Қарам сабзавотлар. Қарам сабзавотлар группасига оқ бош қарам, қизил бош қарам, савой қарам, брюссель қарами, гул-қарам ва кольрабилар киради. Оқбошқарамнинг таъми яхши ва туйимли бўлади. Унда 2,5—3% оқсил, 4% га якин канд, С витамини ва бошқа моддалар бор. Бошининг шаклига қараб оқ бош қарам юмалоқ, ясси (ялпоқ) ва конуссимон; катта-кичиклигига кўра майда (диаметри , 10—18 см), урта (диаметри 20—25 см) ва йирик (диаметри 25 см дан ортик); зичлигига кўра говак, уртача зичликда ва зич; ичидаги узагининг узунлигига кўра киска, урта ва узун узакли бўлади. Пишиш муддатига қараб қарам навлари тезпишар (100— 120 кун), уртапишар (170 кунгача) ва кечпишар (240 кунгача) турларга бўлинади.

Тезпишар навлардан энг кимматлиси “Номер первий”, урта-пишардан “Слава”, “Белорусская” ҳамда кечпишар навлардан “Амагер”, “Каширка”, “Московская поздняя” ва бошқалардир. Эртаги қарам яхши сақланмайди, қайта ишлаш учун яроқсиз, у кулинарияда янгилигича ишлатилади; уртапишар навлар яхшироқ (2—3 ой) сақланади, кечпишар қарамни эса келгуси йил бошигача сақлаш мумкин. Бундай қарам боши бутун, сог , янги, шаклланган, ёрилмаган, зич ёки сал зич бўлиши, лекин говак бўлмаслиги (эртаги қарам говак бўлиши мумкин), ифлос бўлмаслиги, яхши уралган кук ёки оқ баргларигача тозаланган бўлиши лозим. Эртаги қарам бошининг оғирлиги камида 0,4 кг, уртаги ва кечки эса 0,8 кг келиши, ташки узагининг узунлиги 3 см дан ошмаслиги лозим. Оқ бошли қарам товар сортларига ажратилмайди. Стандарт қарам бошида қўйидаги нуксонлар бўлиши мум кин: қоплаб турган баргларининг қуруқ ифлос бўлиши, қоплаган уч кават баргининг захаланган бўлиши, боши ва узагининг кемтик бўлиши. Бироқ бундай бошлар бир партия қарамда 5% дан ошмаслиги лозим. Қизил бош қарам зангори-яшил тусдаги қизил-бинафша рангли ва баргларида мум чанги бўлади. Бу қарам боши каттиқ, барги хийла дагал бўлади. У янгилигича ва зиравор қўшиб сиркаланган холда ишлатилади. Тузлашга ярамайди. Қизил бош қарамда 2% атрофида оқсил моддалар, 3—4% канд, минерал моддалар, витаминлар, айникса С витамини ва каротин кўп бўлади. У касаллик ва совукка чидамли бўлиб, ях ши сақланади, зараркунандалар кам тушади. Энг яхши хужалик-ботаниқ навлари “Каменная головка”, “Зенит” ва бошқалардир.

Савой қарами гижим-гижим , бурмали, оқ бош қарамдан кўра майинроқ баргли бўлади, улар бир-бирига зич ёпишмай, говак қарам боши хосил килади. Бу қарам тузлашга ярамайди, у қайнатиб, ковуриб ва димлаб ишлатилади. Савой қарамида 3% Дан ортик оқсил модда лар, уртача 3,7% канд, 0,83% кул, С витамини оқ бошли қарамга нисбатан 1,5—2 баравар кўп; бундан ташкари, А ва РР витаминлари ҳам бўлади. “Вертю”, “Венский” ва бошқа навлар энг яхши навлар хисобланади. Брюссель қарами бошқа турдаги қарамлардан фарқли улароқ, кўп бошлидир. Майда бошчалар узунлиги 80— 100 см ли илдизпоясида жойлашган бўлиб, улар узун бандли барглар чукўрчасида борланади. Бошчаларнинг сони 30 дан 90 донагача бўлиб, навига қараб улар турли улчамда (диаметри 2 дан 6—8 см гача) ва турли шаклда (овал, юраксимон ёки юмалоқ) бўлади. Бошчаларнинг баргида 3—4% оқсил, 3,5—4% канд, С вита мини ва бошқа витаминлар оқ бош қарамга Қараганда 3—4 ба равар кўп бўлади. У қайнатилган холда ишлатилади, зиравор қўшиб сиркаланади ва қуритилади. Бу қарамнинг йнг яхши на ви “Геркулес” номли навдир. Гулқарам озик моддаларга анча бой ва таъми, мазалилиги билан кимматлидир. Гулқарамнинг ейиладиган қисми бошча деб номланадиган гул бўлиб хали очилмаган қисмидир. Унда тахминан 3—3,5% оқсил, 2—2,5% канд, кўп микдорда кальций, фосфор ва темир бўлиб, С, А, В витаминларига бой. Гулқарамда клетчатка кам, шу туфайли киши организмига осон хазм бўлади. Илдизмевалар . Илдизмеваларга сабзи, лавлаги, брюква (шолгомсимон сабзавот), шолгом, турп, редиска, петрушка, пастернак, сельдерей ва хренлар киради. Уларнинг йугонлашган пояли илдиз қисми ейилади. Унда усимлик

узига озука моддалари: анчагина канд, оқсил, минерал моддалар, кислота, А, В, С витаминлари, эфир мойи ва бошқаларни туплайди. Сабзи деярли ҳамма жойда таркалган. У жуда туйимли, унда тахминан 5— 8% канд, минерал моддалар, кисло-талар, B 1 , B 2 , С витаминлари ва айникса каротин кўп. У табиийлигича истеъмол қилинади ва сабзавот консервалари, сабзи суви тайёрлашда ва хар хил иссик овкатларга ишлатилади ва қуритилади ҳам. Сабзининг шакли юмалоқ, цилиндрсимон, конуссимон ва дугсимон, рангига кўра рч сариқ, саргиш-кунгир ва кунгир (кунгир рангли илдизмевалар энг яхши хисобланади, чунки ун да каротин кўп) ; сабзининг сирти силлиқ ва гадир-будур, узагининг катта-кичиклигига кўра кичик, урта ва катта узакли бўлади (кичик узакли нав яхши хисобланади; катта узакли сабзи тукималари хийла дагал, кам сув ва канди ҳам кам бўлади), сабзининг энг яхши навлари: “Каротель”, “Геранда”, “Нант”, “Московский поздний”, “Валерия”, “Шантене” ва бошқалардир. Сара сабзи қуруқ, сулимаган, касалланмаган, бутун, ёрилмаган тоза, хашарот тегмаган, шакли ва улчами бир хил, камида 2 см узунликдаги пояли бўлиши лозим; сабзининг кундаланг кесими диаметри 2,5—6,0 см келадиган бўлиши керак. Илдизмеваларнинг стандартда белгиланган улчамдан ташкари, ёрилган, киркилган, кингир-кийшик шаклли, нотурли киркилган пояли сабзиларни ишлатишга йул қўйилади, бироқ бун-дай камчиликли сабзи бир партияда 5% дан ошмаслиги лозим. Чириган, димиккан, яхлаган, бегона таъм ва ҳидли илдиз меваларни ишлатишга йул қўйилмайди. Лавлагининг уч тури: овкатбоп, канд лавлаги ва хашаки лавлагилар экилади. Овкатбоп лавлаги қарам шурвага солинади ва узидан лавлаги шурва қилинади, соус, салат тайёрланади, консерва саноатида ишлатилади ва

қуритилади. Лавлагида ур та хисобда 6% канд бор. Лавлагининг шакли япалоқ, юмалоқ, юмалоқ ясси, овалсимон, конуссимон ва цилиндрсймон, рангига кўра тук қизил, қизил, пушти қизил, халкасимонлиги жиҳатидан оқ халкали ва халкасиз (халкасиз навлар энг яхши хисоблана ди, улар серсув майин этли) бўлади; сиртининг характери жиҳатидан силлиқ, гадир-будур, тур-тур, нотекис (силлиқ нави яхши хисобланади). Пишиш муддатига кўра, лавлаги эртапишар, уртапишар ва кечпишар навларга бўлинади. Лавлаги, ай - никса кечпишар навлари, яхши сақланади. Овкатбоп лавлагининг яхши навлари “Бордо”, “Миср лавлаги” ва “Эрфурт лавлаги” навларидир. Савдога тушадиган овкатбоп лавлаги янги кавланган, тоза, сор, ифлосланмаган, шакли бенуксон, ёрилмаган, заха емаган ва касалланмаган, барги кўпи билан 2 см узунликда киркилган, турли тусдаги тук қизил рангли, серсув, этли бўлиши лозим. Энсиз оқ халкали лавлаги ҳам савдога чиқарилади. Илдизмеванинг энг узун кундаланг диаметри камида 5 см ва кўпи билан 14 см бўлиши лозим. Илдизмеванинг сал едирилган, катта- кичиклигида бир оз фарқ бўлиши, битиб кетган ёриги бўлиши, боши нотугри кесилган, сал сулиган бўлиши ҳам мумкин, аммо бундай губори бор лавлаги оғирлигига нисбатан 5% дан ош маслиги лозим. Лой ёпишган илдизмева эса 2% дан ошмаслиги лозим. Ковоқсимон сабзавотлар. Бўларга бодринг, тарвуз, ковун, ковоқ кабилар киради. Бодринг, асосан таъмлилик киммати билан манзур, чунки унинг озиклик киммати баланд эмас (унинг 95% и сув). Бодринг хомлигича, тузлаб ва консерва қилиб ейилади. Экиш усулига қараб бодринг ерда, парникда ва иссикхонада устириладиган; рангига қараб оч яшил, яшил ва тук, яшил, оқ, тарам-тарам ёки тарамсиз; сиртининг характери жиҳатдан гадир-будур ва силлиқ. Гадир-будур бодринг

силлиқ бодрингдан кўра яхши тузланади ва ачиш давомида хосил бўладиган сут кислотасини кўпроқ шимади. Пишиш муддатига кўра эртапишар (40—45 кун), уртапишар (55 кун) ва кечки навларга бўлинади. Эртаги бодрингнинг узунлиги, 9 см дан, уртапишар ва кеч ки бодрингларнинг узунлиги эса 12 см (диаметри 6 см), дан ошмайди. Консервалашга мулжалланган бодринг узунлигига қараб: пикулига 3—5 см, I группа корнишонга 5,1—70 см ва II группа корнишонга 7,1—9,0 с м ҳамда зеленецга — кўпи билан 12 см. (диаметри кўпи билан 5 см) бўлинади. Хомлигича ейиш, тузлаш ва консервалаш учун майда ва уртача йирикликдаги бодрингларни ишлатиш маъкул, чунки улар ёш, эти зич ва уруги пишиб етмаган — юмшоқ бўлади. Бодрингнинг энг кенг таркалган хужалик-ботаниқ навлари, “Муромский”, “Вязниковский”, “Нежинский”, “Неросимий”, “Боршаговский” ва бошқалардир. Тарвуз истеъмол урнига кўра овкатбоп, хашаки ва цукат хилларга бўлинади. Овкатбоп тарвузда 6—8% канд, С витамини ва бошқа моддалар бўлади, эти майин, таъми ширин. Тарвуэ табиийлигича ва тузлаб ҳам ейилади. Ундан тарвуз асали (нар дек) ва вино тайёрланади. Тарвуз юмалоқ ёки, овалсимон шаклда, яшил ёки тук яшил рангли, тарам- тарам ва тарамсиз, пучоги юпка, уртача ва ка лин (0,4 см дан 2,5 см гача), улчами йирик, уртача ва майда бўлади. Калин пучоқли тарвузнинг чикити кўп бўлса-да, ташиш ва узоқ сақлаш учун яхши хисобланади. Тарвузнинг эти говак ёки зич, майда донали, йирик донали ёки тола-тола тузилишда, серсув, камсув ёки қуруқ консистенцияли; этининг ранги сариқ, пушти қизил ва оч қизил бўлади. Тарвузнинг бир канча навлари ичида “Астраханский полосатий”, “Мурашка”, “Любимец хутора Пятигорска”, “Бирючекутский”, “Ажиновский”,

“Кримский победитель” навлари энг ях ши навлар хисобланади. Уларнинг эти серсув, майда донали, майин, кип-қизил рангли бўлади. Стандарт талабларига кўра тарвуз сог , янги узилган, тоза, тугри ёки нотугри шаклли бўлса-да, кингир-кийшик бўлмаслиги, пишиб утиб кетмаган, қизил ёки пушти рангли бўлиши лозим. Тарвузнинг улчами кундаланг диаметри камида 15 см бўлиши керак. Бир партияда кингир-кийшик (нотекис шаклли) кирилган, сал эзилган тарвузлар 8% дан ошмаслиги лозим, жумладан хомроқ ва ута пишиб кетган тарвузлар кўпи билан 3% бўлиши мумкин. Ковун серэт, йирик, урта ёки майда улчамли, тухумсимон, юмалоқ ёки цилиндрсимон шаклли, силлиқ, тур-тур ёки ковур-расимон сиртли, ранги сариқ, кунгир ёки жигар ранг. Етилиш даражасига қараб ковун пишган ва хомроқ хилларга бўлинади. Ковун эти оқ, сариқ, пушти ёки сал яшил рангли; унсимон ёки зич тузилишли; таъми ширин ва ёкимли, сал ёки ута хушбуй. Ковунда 13% канд, С витамини, минерал моддалар, кислота, хушбуй ранг берувчи ва бошқа фойдали моддалар бўлади. Ко вун табиийлигича истеъмол қилинади ва ундан ковун коқи, ко вун асали, цукат, повидло, мураббо тайёрланади. “Голуби”, “Колхозница”, “Дубовка”, “Зимовка”, “Қўйбош”, “Несравненний” навлари кенг таркалган. Ковун янги узилган, бутун, сог , турли шаклда, текис, хар кайси навнинг уз рангида бўлиши лозим. Меванинг улчами кун даланг кесим диаметри эртапишар ва майда ковун учун камида 10 см, урта ва кечпишар (кузги) ковунлар учун (юмалоқ ва овалсимон шаклли) камида 15 см бўлади. Пишган ковун серсув, майин, этли ва етилган, уруги осон ажраладиган бўлиши лозим. Хомроқ ковуннинг эти зичроқ ва камсувроқ, уруги пишиб етилмаган ва унинг этидан кучиши кийин бўлади.

Бир партияда кирилган, эзилган, улчамига турли келмайдиган ковун кўпи билан 5% бўлиши мумкин. Ковуннинг овкатбоп ва хашаки навлари етиштирилади. Овкатбоп ковоқ йирик, урта ёки майда, шарсимон, япалоқ, цилиндрсимон ёки тухумсимон шаклда бўлади. Уларнинг пусти юпка ёки калин, турсимон ёки крвуррасимон сиртли, оқ кул ранг, сариқ, кунгир ёки қизил тусли. Пишиш муддатига қараб ковун навлари эртаги, урта ва кечки навларга бўлинади. Ковоқ ёриб, қайнатиб, ковуриб истеъмол қилинади ва кон дитер ишлаб чиқаришда хомашё сифатида ишлатилади. Овкатбоп ковоқнинг яхши навлари “Белая медовая”, “Мозолеевская”, “Перехватка”, “Бирючекутская” ва бошқа навлардир. Сифатига кўра овкатбоп ковоқ навлари янги узилган, тоза, бутун, сог , пишган, тугри шаклли, каттиқ пустли ва зич ёки сер сув этли, ширин бўлиши лозим. Нотугри шаклли, лекин жуда ҳам кингир-кийшик бўлмаган,-пустининг киркилган ва тирналган жойлари билинар-билинмас ковоқни ишлатиш мумкин. Бир партияга бир махал етиладиган бошқа нав ковоқларни аралаштириш мумкин-у, лекин у 10% дан ошмаслиги керак. Ковоқнинг улчами — энг кенг кундаланг диаметри чузинчоқ шаклдаги ковоқ учун 12 см дан, япалоқ ва юмалоқ ковоқ учун 15 см дан кам бўлмаслиги лозим. Босилиб эзилган, ёрилган ковоқни ишлатишга йул қўйилмайди. Томатбоп сабзавотлар. Томатбоп сабзавотларга помидор, баклажон ва гармдори киради. Помидор таъмлилиги ва туйимлилиги билан кимматли сабзавот хисобланади. Унда С, В витаминлари, каротин кўп. 2,6% дан 3,7% гача канд, 0,5% га якин органиқ кислоталар, минерал моддалар ва оқсиллар бор. У овкатга табиийлигича, тузлаб ва консерва қилиб ишлатилади, консерва саноатида

томат суви, томат-пюре, томат пастаси тайёрлашда ва банкали консервалар ишлаб чиқаришда ишлатилади. Помидорнинг меваси юмалоқ, овалсимон, япалоқ, тухумсимон ёки чузикроқ шаклли, силлиқ ёки ковургасимон сиртли бўлади. Меванинг ичи алоҳида- алоҳида хоналарга бўлинган бўлиб, унда уруги жойлашган бўлади. Хоналари ва уруги канча кам бўлса, помидорнинг нави шунчалик яхши хисобланади. Иирик-майдалигига қараб помидор йирик, урта ва майда, пишган мевасининг рангига кўра турли тусдаги оқ, сариқ, кунгир ва қизил турларга бўлинади. Пишиш муддати жиҳатидан помидор навлари эртаги (110—120 кун), урта (125—130 кун), кечки (130 кундан кўп) бўлади. Энг кўп таркалган помидор навлари “Бизон”, “Будённовка” “Чудо ринка”, “Маяк”, “Гумберт”, “Плановий” ва бошқа айрим навлардир. Янги помидор товарлик сортларига бўлинмайди. Помидор фақат қизил ва пушти ранг олиб етилган холдагина таркатилади (сотилади). Савдога тушадиган помидор янги терилган, сог , бутун, тоза, захаланмаган ва офтоб урмаган, кенг кундаланг диаметри камида 4 см бўлиши лозим. Сотиладиган помидорлар орасига қуруқ доги борлари қўшилиши мумкин-у, бироқ бундай помидорлар 15% дан ошмаслиги керак. Помидор тайёрлайдиган районларда истеъмолга жунатишда пишар-пишмас помидорлар бутун маҳсулот оғирлигига нисбатан 5% дан ошмаслиги лозим. 3. ҚАЙТА ИШЛАНГАН МЕВА ВА САБЗАВОТЛАР Мева ва сабзавотларнинг сақланиш муддатини узайтириш, бу маҳсулотларнинг ассортиментини (хилини) кўпайтириш максадида улар қайта ишланади: коқи қилинади, ачитилади, тузланади, зиравор қўшиб сиркаланади, банкали консервалар тайёрланади ва хоқазо. Мева коқилар. Коқига мулжалланган мевалар аввал сифати ва улчамига қараб сортларга ажраталади, ювилади, агар зарур бўлса, тозалаб киркилади.

Мевалар асралганда, уларнинг табиий ранги ва чидамлилигини сақлаш учун улар олтингугурт газига тўтилади. Шундан кейин улар офтобда ёки қуритгичлар-да қуритилади. Қуритиш вактида мева таркибидаги сувнинг кўп қисми бурланиб кетади, бунинг натижасида канд ва кислота концентрацияси ортади. Бўларнинг барчаси микроорганизмларнинг ривожланишини сусайтиради ва мева коқисининг узоқ сақланишига имкон беради. Мева коқисининг намлиги уларнинг турига қараб кўпи билан 17—24% дан ошмаслиги лозим. Олма коқи қўйидаги турларга бўлинади: пусти ва узаги тозаланиб, халка-халка қилиб киркилган, олтингугурт газига тўтилган олма; тозаланмаган (пустли ва узакли) халка-халка қилиб киркил ган ёки бўлакчаларга бўлинган ва олтингугурт газига тўтилган олма; тозаланмаган, бўлакчаларга ёки халка қилиб бўлинган ва олдиндан намакобланган олма; тозаланмаган, халкасимон қисмларга ёки иккига бўлинган, олтингугурт газига тўтилмаган ва намакобланмаган олма; ипга тизилган, тозаланмасдан, қисмларга ёки икки бўлинган ва тутун билан қуритилган олма; турли усуллар билан қуритилган бутун ёки киркиб қуритилган ёввойи олма. Олтингугурт газига тўтилган ва тозаланган олма коқи олий ва 1- сортларга, тозаланмаган 1-ва 2-сортларга бўлинади, ипга тизиб қуритилган ва ёввойи олма коқи сортларга ажратилмайди. Сортларга ажратишда ранг, таъм, ҳид, шакл, шунингдек, қўйган, майдаланган, касалланган ва хашарот теккан коқининг бор-йуклиги, мева чупи, уруги, барглари кабилар билан ифлосланган-ифлосланмаганлиги назарда тўтилади.

Ноқ коқи. Ноқнинг “Тонковетка”, “Лимонка”, “Ильинка”, “Бессемянка” ва бошқа навларидан тайёрланади. Ноқ бутунлигича ёки бўлакларга бўлиб, тозаланган ёки тозаланмаган холда ва узаги билан қуритилади. Сифатига қараб ноқ коқи 1-ва 2-сортларга бўлинади. Бунда ҳам олма коқини сортларга бўлишдаги кўрсаткичлар асос қилиб олинади. Урик коқ u туршак, баргак ва аштар-паштакка бўли нади. Туршак данаги билан қуритилган, олдиндан олтингугурт газига тўтилган ва тўтилмаган урикдир. Урикнинг помологик навига қараб туршак қўйидаги турларга бўлинади: мирсан-жели, субхани, исфарак, хурмой, бобои, кандаки ва хашаки. Заводда ишлов берилган олтингугурт газига тўтилган тур шак сифатига қараб олий, 1-ва 2-сортларга, олтингугурт га зига тўтилмаган ва заводда қайта ишланмаган туршак эса 1-ва 2- сортларга бўлинади. Баргак данаги олиниб, қуритилган урикдир. Урикни тайёрлаш ва қайта ишлаш усулига қараб киркилган ва ёрилган, олтингугурт газига тўтилган ва тўтилмаган бўлади. Баргак ҳам худди туршак қилинадиган урикнинг помологик сортидан солинади. Аштар-паштак қуритишдан олдин данаги сикиб чиқарилган урикдир. У олтингугурт газига тўтилган ва тўтилмаган бу-лиши мумкин. Олтингугурт газига тўтилган, заводда ишлов берилган аштар-паштар ва баргак олий, 1- ва 2-сортларга, олтингугурт газига тўтилмаган ва заводда ишлов берилмагани эса 1- ва 2- сортларга бўлинади. Туршак, баргак ва аштар-паштакни сортларга бўлишда уларнинг шакли, ранги, йирик-майдалиги, тоза-ифлослиги, захаланган-захаланмаганлиги, қуритилиш ва бўлиниш сифати асос қилиб олинади. Олхури коқи венгерка ва олхурининг махаллий навларидан тайёрланади, Кора денгиз киргоқларидаги районлар ва Абхазия да етиштириладиган

венгеркадан ажойиб маҳсулот — ко ра олхури — чернослив олинади. Олхури коқи сифатига қараб 1-ва 2-сортларга бўлинади. Сортларга ажратишда олхурининг шакли, ранги, йирик-майдалиги, этининг калин-юпкалиги, меванинг, захаси кўп-озлиги, тоза-ифлослиги ва бошқа кўрсаткичлари эътиборга олинади. Майиз узумнинг махсус қуритиладиган, канди кўп, уругсиз ёки уруги кам узум навларидан қуритилади. Рус тилида уруг сиз майиз кишмиш, уругли майиз — изюм деб аталади. Ампелографик 4 нави ва ишлов берилиш усулига қараб майиз қўйи даги турларга бўлинади; уругсиз навлар — сабза, бедона, сояки, шивиргони; уруглик навлар малага, гермиён, вассарга ва кора чиллаки, авлон (турли навли узумлар аралашмаси). Сифат кўрсаткичларига қараб авлон навидан бошқа майизлар сортларга ажратилади: сабза, бедона, сояки, шивиргони, малага ва гермиён — олий, 1-ва 2- сортларга, вассарга ва кора чиллаки 1-ва 2- сортга ажратилади. Сортларга бўлишда ранг, йирик-майдалик, намлик ва бошқа кўрсаткичлар асос қилиб олинади. Қуритилган сабзавотлар. Картошка, қарам, нуш пиёз, сабзи, лавлаги, оқ этилдизли кукат ва бошқа сабзавотлар қуритилади., Дастлаб сабзавот сараланади, тозаланади, ювилади, тугралади, айримлари эса кайноқ сувда ивитиб олинади, сунгра тур ли типдаги сушилкаларда қуритилади. Тайёр қуруқ сабзавотнинг намлиги 12—14% дан ошмаслиги лозим. Қуруқ сабзавот товарлик сортига бўлинмайди. Сифатини аниқлашда маҳсулотнинг ташки кўриниши, консистенцияси, таъми ва ҳиди, ранги, шакли, йирик-майдалиги, қўйган сабзавот бор-йуклиги, тоза-ифлослиги ва бошқа кўрсаткичларига эътибор берилади. 4 Ампелография-узумнинг табиий навлари хакидаги фан.

Ачитилган қарам. Ачитилган қарам пишган уртаги ва кечки навли оқ бош қарамдан тайёрланади. Бундай қарамнинг боши тула шаклланган, зич, янги, ифлос тегмаган, бутун, сог бўлиши лозим. Касал хашарот теккан, сулинкираган ва музлаган қарам боши ачитишга ярамайди. Ачитилган қарам майда тугралган, киркилган, бутун бошли ва провенсаль хилларга бўлинади. Оқ, бошли қарам кук барглардан тозаланиб тугралади, кейин махсус каттакон бочкаларга солиниб туз (қарам оғирлигига нисбатан 2—3%), сабзи, баъзан олма, турли хил резаворлар, баъзи бир зираворлар қўшилади, ачиш жараёни утиши учун маълум муддат сақланади. Сифатига қараб ачитидган қарам икки сортга бўлинади. 1-сорти ачитилган қарам лентасимон тугралган ёки дагал узаклари олиб ташланиб турралган, консистенцияси серсув, карсиллайдиган, саргимтир, оч рангли сомонсимон, сал шур ва нордонроқ, таъми ёкимли бўлади. Тугроглик ачитилган қарамнинг намакоби 12% дан, колган турларида эса 15% дан ошмаслиги лозим. 2- сорт ачитилган қарам яшилсимон тусда оч сариқ рангли, яхши карсилламайди, сал кайишкоқ, нордон-шур таъми яккол сезилиб туради. Провенсаль қарам ачитилган бутун бошли қарамдан тайёр ланади, у дастлаб майдаланади, кейин унга усимлик мойи, шакар, сиркаланган резавор ва мевалар қўшилади. Провенсаль қарам сортларга ажратилмайди. У ёкимли ҳидли, нордон-ширин таъмли, касирлайдиган этли, оч кахрабо рангли бўлиши лозим. Тузланган бодринг. Янги ва сог (касаллик тегмаган), дагаллашмаган зич этли ва уруги етилмаган бодринг тузланади. Тузлашга “Нежинский”, “Вязинковский”, “Должик”, “Кримский” ва бошқа шу каби навлари маъкул. Бодрингни тузлашдан олдин сифати, йирик-майдалиги (майда, урта ва йирик) ва пишиш даражасига қараб сортларга ажратилади. Кейин идишга солиниб,

укроп, хрен, саримсоқ пиёз, аччик гармдори солиниб, нама коб қўйилади. Тайёр маҳсулотда 2,5 дан 4,5% гача туз бўлиши лозим. Сифатига қараб тузланган бодринг, 1-ва 2- сортларга бўлинади. Сортларга бўлишда бодрингнинг ташки кўриниши, ранги, таъми, ҳиди, йирик-майдалиги, консистенцияси, намакобнинг си фати эътиборга олинади. Тузланган помидор. Пишиб етилиш даражасига қараб поми дор ҳам сут махали, нимранг, пушти ва қизил, йирик-майдалигига қараб йирик, урта ва майда хилларга ажратилиб ювилади ва идишга солиниб, дориворлар (укроп, саримсоқ пиёз, хрен ва бошқалар) қўшилади ва намакоб қўйилади. Тузланган помидор сифатига қараб 1-ва 2- сортларга бўли нади, бунда сабзавотнинг ташки кўриниши ва консистенцияси, йирик-майдалиги ва шаклининг бир хиллиги, пишганлик даражаси, намакоб сифати назарда тўтилади. Зиравор қўшиб сиркаланган сабзавот ва мевалар. Зиравор қўшиб сиркалаш учун сифати амалдаги стандартга мувофик келадиган турли сабзавотлар ишлатилади. Бирор турдаги сабзавотни алоҳида сиркалаш билан бирга, турли сабзавотни аралаштириб ҳам сиркаланади. Тайёрланган (ювилган, сортларга ажратилган ва хоқазо) сабзавот идишга жойланиб, устига зирав op солинган сиркали сув қўйилади. Зиравор ва сиркали суз таркибига сирка, шакар, зираворлар (долчин, калампир мунчоқ) , саримсоқ пиёз, арпабодиён, лавр япроги кабилар киради. Зиравор қўшиб сиркаланган сабзавотлар сал нордон пастеризацияланган ва нордон пастеризацияланган хилларга, сифа тига қараб эса олий ва 1- сортларга бўлинади. Сиркаланган сабзавотлардан ташкари, сиркаланган мева-резаворлар ҳам тайёрланади. Улар ҳам алоҳида-алоҳида ёки аралаш қилиб сирка кислотаси,

шакар ва зираворлар қўшиб ишлаб чиқарилади. Сиркаланган мева-резаворлар пастеризацияланиб сал нордон ва нордон хиллари тайёрланади. Томат маҳсулотлари. Томат маҳсулотларига томат-пюре, то мат-паста ва томат суви киради. Томат-пюре ва томат-паста томат массасини маълум бир куюкликка келгунча қайнатиб хосил қилинади. Хусусан томат-пюреда 12, 15 ва 20%, тузсиз томат-пастада 30, 35 ва 40, 45% ҳамда тузли (қайнатилган туз микдори 10%. гача) томат пастада эса 27, 32 ва 37% қуруқ моддалар бўлади, Томат-пюре ва томат-паста олий ва 1- сортларга бўлинади. Тузли томат-паста фақат 1-сортда чиқарилади. Сортларга ажратишда маҳсулотнинг ташки кўриниши, консистенцияси, ранги, таъми, ҳиди, туз микдори, бегона аралашмаларнинг бор-йуклиги асос қилиб олинади. Томат суви уруги ва пусти тозаланган пишган кийил помидорни эзиб олинади, сувни копкоқлаб беркитишдан аввал стери лизация қилинади. Унда канд ва кислотадан ташкари, каротин, С витамини ва бошқалар бўлади. Қайта ишланган мева ва сабзавотларни жойлаш ва ca клаш. Мева коқилари сигими 25 кг. гача бўлган қуруқ, тоза ящикларга, ичида полиэтилен халтали кават-кават когоз қопларга (30 кг гача), оддий қопларга (70 кг гача) ва бочкаларга, (100 кг гача) солиб сақланади. Қуритилган сабзавотлар сигими 15, дан , 30 кг гача бўлган фанер яшик ва барабанлар ичига тоза уров когози солиб жойланади, шунингдек, сигими 30 кг ли ва ичида полиэтилен хал тали ёки халтасиз кават-кават когоз қопларга солинади. Қуритилган мева, резавор ва сабзавотлар гигроскопик бўлади, улар зах бинода сақланса, намикиб, могорлайди ва ишдан чикади, Шу туфайли улар

қуруқ, тоза, 0° дан 10 °С гача харорат ва ҳавонинг нисбий намлиги кўпи билан 70% бўлган бинода, ўткир ҳидли маҳсулотлардан холи жойда сақланиши лозим. Қуритилган мева ва сабзавотларга кемирувчилар ва кўрт- кумурскалар уч бўлади. Кўрт-кумурсалар тухум қўйиб, улардан личинкалар пайдо бўлади, бу личинкалар қуритилган маҳсулот билан озикланади. Шунинг учун ҳам мева, резавор ва сабзавотларни кўрт-кумурскалардан эхтиёт қилиш зарур. Ачитилган, тузланган сабзавотларни музхона, траншея, омбор, ертула ва шунга ухшаш жойларда 0° дан 4°С гача бўлган хароратда, шунингдек, оқарсув хавзаларда сақлаш лозим. Зиравор қўшиб сиркаланган сабзавотлар, томат маҳсулотлари ва стерилизацияланган консервалар 0— 20°С харорат ва ҳавонинг нисбий намлиги кўпи билан 50—70% бўлган омборхоналарда сақланади. Сал музлатилган мева ва сабзавотлар —10— 12°С ва ундан паст хароратда сақланади. Қайта ишланган мева ва сабзавотлар учун шахар ва кишлоқ чакана савдо тармоқларида, мавсум ва жойлашган районига қараб табиий камайиш нормаси белгиланган. Турли мева коқилар, компот, майиз, олма ва бошқалар учун 0,20% дан 0,30% гача, тузланган зиравор қўшиб сиркаланган ва ачитилган (қарам ва бошқа) сабзавотлар учун 0,70 дан 1,00% гача, томат пас - та ва шу группадаги тортиладиган бошқа маҳсулотлар учув 0,45 дан 0,50% гача норма белгиланган ва х. к.

Похожие

Товарлар сифатига таъсир қилувчи омиллар ва уларнинг физик хусусиятлари

Сабзавот ва мевалар уларнинг турлари сифат кўрсаткичлари

Товаршунослик фанининг назарий асослари

Умумий овқатланиш корхоналарида меню (таомнома) ва прейскурантлар

Ўзбекистонда ресторан менежментини ривожлантиришнинг иқтисодий аҳамияти