Менежернинг инсоншунослик бўйича маълумоти - Экономика - Рефераты

Менежернинг инсоншунослик бўйича маълумоти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

130 KB

Менежернинг инсоншунослик бўйича маълумоти Режа: 1. Бошқарув психологияси 2. Меҳнатни рағбатлантиришнинг психологик асослари 3. Бошқарув педагогикаси 4. Меҳнат жамоаси шахсига таъсир этувчи ижтимоий муҳит сифатида 5. Бошқарув одобининг ўзига хос томонлари 6. Шахс, жамоатнинг ахлоқий соғломлиги

Бошқарув психологияси Шахснинг индивидуал психологик сифати Кишиларнинг билими раҳбар касбий ваколатининг кўрсаткичидир: Раҳбарлар нутқида кўпинча "инсон", "шахс", "индивидуаллик" каби сўзлар тез-тез учраб туради. Инсон ижтимоий муносабатлар тизимига қўшилганда ва мустақил фаолият учун арзигулик ижтимоий сифатга эга бўлганда шахс бўлиб қарор топади. Ўз эхтиёжини кондиришга интилиб шахс турли меҳнат ва ижтимоий фаолият соҳасига кириб боради. Бунда шахснинг эхтиёжи ранг барангдир. Уларни куйидагича таснифлаш мумкин: — биологик эхтиёж: озиқ-овкат, ҳаво, кийим-кечак, ҳаракат ва ҳ.к.ларга бўлган талаб; — ижтимоий эхтиёж: ижтимоий фаоллик, шахснинг жамиятда ўз ўрнини излаши ва ҳ.к; — маънавий эхтиёж: ташқи дунёни идрок этиш, ахборотлар (илмий, аҳлоқий, мафкуравий ва б.) олиш. Маслоу бўйича эхтиёжлар даражаси қуйидагича: физиологик, ҳавфсизлик ва мухофаза, тегишлилик ва севги, ўз-ўзини қадрлаш, ўз-ўзини фаоллаштириш (ўз-ўзини англаш). Индивидуаллик нима? Бу — ҳулқ атворнинг ўзига хослигини ва муайян фаолият турига мувофиқликни белгиловчи шахс нинг хусусияти. Бу шахснинг биоижтимоий ўзига хослиги, унинг такрорланмаслиги. Айни шу турли индивидуал хусусият (жушқинлик)га эга шахслар билан раҳбарнинг ишлашига туғри келади. Жушқинлик турини билиш унга муайян шахсга у ёки бу фао лият талаби билан туғри ёндашишга, муомаланинг айни бўлган шакл ва усулларини танлаш, жамоани уюштиришга имкон беради. Жушқинликни қуйидаги турлари бир биридан фарқ қилади: сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик.

Сангвиник: одамлар билан тезда чиқишиб кетади ва улар билан фаол алоқага киришади; бир тахлиддаги ишларни ёқирмайди ва бир тур фаолиятни бошқа тур фаолиятга осон алмаштиради; серзавқ, ўз ҳиссиётларини осон бошқаради ва янги шароитга тезда мослашади. Баланд овозда, тез ва дона-дона қилиб гапиради, нутқига ифодавий ҳатти-харакат ва имо-ишораларни қўшиб юборади. Ўз ақлий қобилиятига нисбатан мулозаматларга фарқсиз эмас. Флегматик: ҳатти-ҳаракати бир текис ва унга салмоқлаб кўрилмаган, шошма-шошарлик билан қарорлар қабул қилиш бегона, бир фаолиятдан бошқасига кўчиши суст, янги шароитларга узоқ вақт мобайнида мослашади ва кам ҳафсала. Уни бирор нима қилишга кузгатиш учун ташқи кучли туртки керак. Чидамлилик ва ўзини тута билишлилик ўзига хосдир. Хотирижам сўзлайди, ҳиссиётларини кескин намойиш қилмайди. Холерик: ниҳоятда ишчанлиги билан ажралиб туради, жуда фаол ва кучини қаерга кўйишни билмайдиган бўлади; "бош кўтармай" ишлаши мумкин ва қийинчиликларни кўтаринки рўҳда енгади. Кўпинча фаоллиги кучайгандан сўнг тушкунлик даври бошланади ва толиқиш юз беради, айниқса, бу ҳол фаол қилинган ҳаракат муваффақият келтирмаса, шундай вазият юз беради. Холерикнинг кайфияти барқарор эмас (майда чуйда нарсалар ҳам унга таъсир этиши мумкин), у қизиққон, ўзига бино кўйган ва бир томонлама фикрлайди. Тутилинкираб тез сўзлайди. Меланхолик: ҳаддан ташқари таъсирчан, тезда киришиб кетадиган ва арзимаган нарсаларни ҳам кунгилга оладиган; танг вазиятларда кўпинча саросима ҳолатга тушиб қолади, эзилиш ва зерикишлик кайфияти унга хос; муваффақиятсизликдан қаттиқ қайруради. Турмушдаги ўзгаришларни секинлик билан ўзлаштиради ва унга куникиши жуда суст; уятчан, чучинқираб туради ва қатъиятсиз. Ћазил ва учуриқларга одатда хавотирона муносабат кўрсатади.

Шахснинг меҳнат ва ижтимоий соҳадаги фаолиятнинг муҳити ва натижасини белгиловчи индивидуал хусусият бўлиб, хис-хаяжон ва сезги, ўқув ва ақлий фаолият, табиат ва ирода ҳисобланади. Ћис-хаяжон — бу шахснинг атроф муҳитга, одамларга ва ўз-ўзига бевосита ташвиш шаклида муносабатда бўлиш усули. Ћаётдаги купгина вазиятлар турли хис-хаяжонлар юзага келиши билан боғлиқдир: ижобий ва салбий, чуқур ва юзаки ва ҳ. к. Сезги — шахснинг бирор нарса ёки ходисага муносабатини ифода этувчи барқарор муносабатига оид ҳис-ҳаяжон. Сезги куйидагича булиши мумкин: — маънавий — шахснинг ўз ва бошқа кишиларнинг ҳатти-ҳаракатлари хусусидаги маънавий кечинмалари жараёнларида юзага чиқади (ижтимоий бурч, виждон, ғурур, севги ва б.); — интеллектуал — шахснинг ижодий идроклаш эхтиёжи ва манфаатларини қондириш билан боғлиқ (эксперимент натижаларидан олимнинг хурсанд бўлиши ёки кўнгли тўлмаслиги, конструкторнинг яратган техникавий объектидан мамнун бўлиши ёки кўнгли тўлмаслиги ва ҳ. к.); — эстетик — шахснинг ўзини қуршаб турган оламдаги ва санъатдаги гўзалликлардан таъсирланиши белгилайди. Уқув, бу — шахснинг табиий қобилиятининг ривожланган ҳолати. Уқув қуйидагича бўлиши мумкин: — умумий — диққат, кузатувчанлик, эслаб қолиш, ижодий тасаввур, мулоҳазалилик ва б.; — махсус — тасаввурий (чизиқлар, мутаносибликлар ва бошқаларни сезиш), математик (абстракт фикрлаш, таҳлил ва синтезга мойиллик), ташкилотчилик ва бошқа ҳислатлар. Бундай уқувлар инсонни ўқитиш ва тарбиялаш жараёнида белгиланади, шунингдек унинг фаол меҳнат ва ижтимоий фаолияти мобайнида шаклланади.

Ақлий фаолият: прагматик маънода — бу ҳаётнинг мазмунини англаш, мақсад ва вазифаларни белгилаш, уларни ҳал этишнинг самарадор усулларини излаш. Бу ноаниқликни камайтиришга йўналтирилади. Америкалик шахсшунос Д. Келли таъкидлашича инсонлар асосан келажакни кўзлайдилар: "Ўтмиш эмас айни шу келажак инсонларни хавотирга солади. У ҳамиша "ҳозир" деб аталмиш дарча орқали келажакка интилади". Табиат (характер) — бу индивидуал рухий хусусиятлар мажмуи. Инсонда одатдаги шароитларда намоён бўлади ва шундай шароитларда унга хос ҳатти-ҳаракат усулларида ифодаланади. Табиатнинг умумий кўриниши шахснинг фуқаролик масъулияти, бурчи, одамларга ва ўз-ўзига муносабатида акс этади. Инсон табиатининг бу жиҳатлари (ижобий ва салбий) 2.01- жадвалда келтирилди. Инсон табиатининг умумий жихатлари (40) № Шахс муносабат тури Инсон табиатининг жихатлари Ижобий Салбий 1 Фуқаролик масъулияти ва бурчга муносабат Меҳнатсеварлик, соф виждонлилик, қатъиятлилик, тежамкорлик ва ҳ.к. Палапартишлик, лоқайдлик, исрофгарчилик ва ҳ.к. 2 Одамларга бўлган муносабат Одамохунлик, мулойимлик, хайрихохлик ва ҳ.к. Биқиқлик, фаросатсизлик, ичиқоралик ва ҳ.к. 3 Уз ўзига бўлган муносабат Камтарлик, субитлилик, тартиблилик. Калондумоқлик, мақтончоқлик, ўзини юқори тутишлик. Шахснинг ижтимоий-психологик сифати Инсон — ижтимоий , жамоавий мавжудот Авлоддан авлодга генетик йўл билан ўтадиган (суяк сурадиган) ва ҳар бир шахсда турлича бошланғич имконият асосида ривожланувчи

индивидуал-психологик сифатдан фарқли уларок, ижтимоий-психологик сифат ижтимоий орттирилган (юзага чиққан) ҳисобланади. Булар жамиятнинг турмуш тарзи, шахс атрофидаги одамлар ва ўзини ривожлантириш учун олиб борган фаолият таъсирида шаклланади. Қуйидагилар шахснинг ижтимоий-психологик сифатлари ҳисобланади: ижтимоий-сезги, кўзланган кадриятлар, ижтимо ий мезон, иштиёқ- умидворлик, қилиқлар, шахс "маънавий жамғарма"си. Ижтимоий сезги — кишиларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжи, уларнинг ижтимоий мулоқотга бўлган эхтиёжини қониқишлиги, шунингдек, маълум тоифа одамлар гуруҳига таллуқлилиги оқибати улароқ юзага келадиган ҳиссиётлик, диний ҳиссиётларни, шунингдек, ватанпарварликдек ижтимоий сезгини келтириш мумкин. Ижтимоий сезги одамларни бирлаштириши ёки қарама-қарши, битта жамоага уюштириши ёки тарафма-тараф қилиб қўйиши мумкин. Кўзланган қадриятлар — шахснинг моддий ва маънавий бойикларни танлаб муносабатда бўлиши. Булар унинг учун унинг мақсади ёки ўз эҳтиёжини қондириш воситаси ҳисобланади. Улар нинг шаклланишида бошланғич гуруҳ, ижтимоий муҳит, демографик қатлам ва булар муҳим аҳамият касб этади. Ижтимоий мезон — руҳий ҳолат, бунда инсон объект ёки субъектга ўз турмуш тажрибаси асосида илиқ ёки совуқ муносабатда бўлади. Ижтимоий мезон шахснинг информацияни қабул қилиш, шунингдек унга кўрсатадиган муносабат омили сифатида намоён бўлади. Иштиёқ-умидворлик — шахснинг жисмоний ва қалб иштиёқи ранг- баранглиги ва нозиклигини акс эттиради. Масалан, махсус маълумот олиш, қандайдир турмуш муаммосини ҳал этиш, раҳбарият томонидан қандайдир эътиборга молик бўлиш ва ҳ. к. Иштиёқ-умидворлик раҳбарнинг ходимлар билан якка тартибда ишлашида катта аҳамият касб этади. Қилиқлар — шахс онгида барқарор сақланиб колган тимсоллар ва тасаввурлар. Булар эмоционал-экспрессив бўёқли одатлар ёки муҳм баҳо

ҳисобланади. Шахс онгида чуқур ўрнашиб қолган у ёки бу қилиқ, ижодий идрок этишга рағбатлантириши ёки тўсқинлик қилиши, бошқача фикрловчиларга ижобий ёки салбий муносабатни белгилаши мумкин. Қилиқлар кўпинча раҳбарга янги ғояларни қабул килишга ҳалақит қилади, ташкилот фаолиятини тизимли идрок этишга тўсиқ, бўлади. Шахс «маъиавий жамғармаси» — туб аҳлоқий қадриятларга таянувчи илмий дунёқараш. Булар шахс онгининг «маънавий ўзаги» ҳисобланади (40). Ўзлигини намоён этиш қай даражадалиги, Дунёкарашнинг рўҳий қадрияти шахсий эътиқоднинг етуклиги ва барқарорлигига кўра белгиланади. Чин эътикада шахснинг ижтимоий ҳулқини энг яхши тартибга солувчиси, меҳнат ва ижтимоий фаолиятда асосий тури мулжалдир. Шахс индивидуал руҳий ва ижтимоий-руҳий сифатини билиш раҳбарнинг кадрлар муаммосини ҳал этишида, ходимлар касбий мувофиқлигини белгилашида қўл келади. Меҳнатни рағбатлантиришнинг психологик асослари Меҳнатни рағбатлантириш, аввало, психологик муаммодир. Бошқарув фаолиятининг муваффақияти кўп жиҳатдан раҳбар ходимларни меҳнатга манфаатдорона муносабатини уйғота билишига боғлиқ. Меҳнатга қизиқтириш системаси ходимда ўз касбий фаолияти натижасидан фахрланишни уйғотадиган бўлиши лозим. Фақат ихтиёрий фаолиятгина инсоини яхши натижаларга етказади. Меҳнатни рағбатлантириш тартиби қандай? Бу — мужассама ижтимоий-иқтисодий, этик, педагогик-психологик шартлар, кишилар онгида меҳнатга ҳалол муносабатда бўлиш, юқори на тижаларга эришишга интилишни шакллантириш мақсадида уйғотишга йўналтирилган шакл ва усуллар. Демак, биринчи ўринда кишилар онгига таъсир, яъни меҳнатга қизиқтиришнинг психологик усуллари туради. Қўйидагилар шундай усуллар ҳисобланади:

— асосий эҳтиёж ва манфаатларни қондириш усули; — рағбат ва асослар биргаликда таъсир этиши усули. Эхтиёжлар ва манфаатлар кишиларни ҳаракатга ундайди, ҳатти- ҳаракатини асослайди ва муайян йўналиш бағишлайди. Лекин фаолиятга тайёргарлик аниқ кўринишга эга бўлиши учун рағбат ва асослар биргаликда ҳаракатланиш усули амалга ошиши керак. Ахир, инсон фаолиятсиз қолиши, бунинг устига манфаатга эришишда иродасизлик қилиши мумкин. Қуйидагилар меҳнат фаолиятида энг барқарор асослар бўлиши мумкин: пул топиш иштиёқи, шахснинг ўзини кўсатиши (ўз қадрини баланд тутиши), Ватанни юксакка кўтариш (альтруизм), ҳуқуқий ёки аҳлоқий жиҳатдан қораланишдан қўрқиш. Инсоннинг меҳнатга онгли муносабатда бўлишининг пси хологик асоси — шахсий манфаатдорлик бўлиб, эҳтиёж ва манфаатларга таъллуқли мақсадларни амалга оширишдир. Шахсий манфаатдорликни уч бурчак тарзида тасаввур қилиш мумкин (2.01- расм), унинг бир томони — иқтисодий- манфаат (меҳнатга ҳақ, тўлаш), иккинчиси — ижтимоий манфаатдориқ (ёмон муомала), учинчиси — маънавий манфаатлар. Ћар бир томон қанчалик узун бўлса уч бурчак эгаллаган майдон шунча катта, демак, инсон шахсий манфаатдорлиги ҳам (40): — моддий ва маънавий рағбатлантириш бирлигини таъминлаш лозим; — рағбатлантириш ва жазолаш кишиларни моддий ва маънавий моҳиятлашнинг аниқ чораси бўлиши лозим.

Ижтимоий манфаат Маънавий манфаатлар Моддий манфаат (меҳнатга ҳақ тўлаш) 2.01- расм. Инсоннинг шахсий манфаатдорлигини белгиловчи асосий омиллар Мазкур ҳолда қуйидаги тамойилларга амал қилиш мақсадга мувофиқдир: ўз вақтидалик (рағбатлантириш ёки жазолашнинг ўз маврудидалиги); ошкоралик (кенг хабардорлик ва рағбатлантириш чораси ҳамда меҳнат натижаларининг таққосланарлиги); кўргазмалилик (рағбатлантириш чорасининг яққол кўринарли бўлиши). Резюме. Рағбарнинг касбий ваколатлилигининг кўрсатгичи бўлиб, одамларни билиш: улар индивидуал ва ижтимоий-психологик сифатлари ҳисобланади. Эмоция ва ҳис этиш, уқув ва ақлий фаолият, хусусият ва ирода индивидуал-психологик сифатлар саналади. Бу ҳислатлар авлоддан-авлодга қон орқали ўтади. Булардан фарқли улароқ ижтимоий-психологик сифат лар ижтимоий орттирилган ҳисобланади. Қуйидагилар шуларга киради: ижтимоий ҳиссиёт, кўзланган қадриятлар, ижтимоий мезон, иштиёқ- умидворлик, қилиқлар, шахснинг «маънавий жамланмаси». Бошқарув фаолиятидаги муваффақият кўп жиҳатдан раҳбарнинг ходимларни меҳнатга қизқиб муносабатда бўлишдан қанчалик манфаатдор қила билишига боғлиқ. Меҳнатни рағбатлаптириш усули ижтимоий-иқтисодий, этик ва психологик- педагогик шароитлар мажмуи, кишиларда меҳнатга онгли муносабатда бўлиш, юқори натижаларга эришишга интилишни шакллантириш мақсадида кишилар онгига таъсир этишга йўналтирилган шакл ва усуллардан иборатдир. Инсоннинг Шахсий мнфаатдорлиги

Бошқарув педагогикаси Раҳбар фаолиятининг педагогик йўналганлиги Раҳбарнинг фаолияти кўп жаҳатдан педагогик фаолиятдан иборат бўлади.Раҳбар бажарувчиларга қатъият билан ўз ғоясини ўтказади ва буларни амалга оширишни ўргатади. Ћар бир раҳбар психологик билимлар билан бир қаторда муайян педагогик билимга ҳам эга булиши керак. Шулар ёрдамида у ходимларга уларни тарбиялаш ва мукаммаллашишларига таъсири этувчи шакл ҳамда усулларнинг янада самаралилигини топиш мумкин. Тарбия жараёнида раҳбар қуйидаги педагогик мауммоларни ҳал этиши керак: -ақлий ривожланиш (ходимларнининг умумий ва касбий маълумоти); - маънавий бойиш (маданий тадбирлар ташкил этиш, этик муаммоларин ечиш); - муомилани дориломонлаштириш; Бунда қуйидаги педагогик тамойилларга риоя қилиш лозим: - эзгу идеаллар билан машғул булиш; - шахсий хислатларни такомилаштириш. Тарбиявий таъсир усуллари бошқарув педагогикасининг асоси ҳисобланади. Тарбиявий таъсир раҳбарнинг қуйидаги омилларни билишига боглиқ: -ходим маданияти ва маълумот даражаси, унинг ахлоқий касбий ва ҳаёт тажрибаси қай даражада ривожланганлиги; - жисмонан соғломлиги, маънавий баркамоллиги; -индивидуал, ижтимоий-рууҳий сифатлари; -меҳнат жамоасидаги ижтимоий-руҳий вазият; -ахлоқий-маъмурий чорага ходимнинг муносабати. Табийки, тарбиявий таъсир умуий ва қотиб қолган бўлмаслиги лозим, чунки юқорида қайд этилган омиллар ҳар бир муайян шахс учун фарқлидир. Шунинг учун тарбиявий таъсир ҳар бир шахснинг ўзига қаратилган бўлиши

кераак, бу раҳбар тарбиянинг турли-туман усулларидан хабардор булишини тақозо этади. Аҳбарнинг тарбиявий таъсир усулларидан оқилона фойдаланиши, яъни педагогик саводли булиши ходимда хулқий фаросат ва куникмаларни шакллантиришни таъмиинлайди. Раҳбар тарбиявий таъсири амалга оширишининг қуйидаги таъбир жоиз булса, «технологик тамойиллари» мавжуд: - руҳий ўзига хослик, яъни шахсга тарбиявий таъсир утказишдан олдин унинг индивидуал , ижтимоий –руҳий сифатларини англаш лозим; - маънавий мотивлар – узига буйсунувчилар олдида юқори даражадаги хулқ- атвор эгаси эканликни шахсан намоён этиш, бу раҳбарга «мендек бул» деб талаб қилиш имконини беради; - якка тартибда ёндашиш, бу- ҳар бир шахснинг ўзига хос булган «аъло» томонини излаш; - меҳнат фаолиятининг талабларига мослашиш, бу – ходим ақлий имкониятини аниқлаш ва ундан самарали фойдаланиш буйича педагогик муаммони ҳал этиш; - шахсий мулжал, бу – ходимда ноёб қобилият куртакларини ўстириш ва уларни ривожлантириш; - тизимли ёндашиш, бу-шахсни,ҳар жиҳатдан идрок этиш ва унинг хулқига таъсир этувчи устувор омилларини аниқлаш. Бошқарув тарбияси шаклларидан қуйидагиларни таъкидлаш зарур: - дунёқарашни кенгайтириш таълими , бу – иқтисодий, ҳуқуқий ,ахлоқий ва экологик таълимни ўз ичига олади, унинг кўлами менежер ёши ,маданий савияси ва иш тажрибасига боғлиқ булади. Унёқарашни шундай ўстириш туфайли онг маънавий замини барпо этилади; - меҳнат мусобақаси бу – касбий мусобақалашув, малака оширишда кучли омил саналади. Бошқарув тарбиясининг бу шакли турли танловлар, рационализаторлик таклифлари ва ҳ.к.лар ёрдамида амалга оширилади; - бошқарувда иштирок этиш -бошқарувга оид қарорларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишга оддий ходимларни жалб этиш

Раҳбар ходимга тарбиявий таъсиркурсатар экан Г.Сальенинг қуйидаги сўзларини ёдда тутиши фойдадан ҳоли эмас: «Шуни унутмангки, ҳамма учун мос андоза йуқ.из, ҳаммамиз – турли тоифадамиз ва муаммоларимиз ҳам турлича». Меҳнат жамоаси шахсига таъсир этувчи ижтимоий муҳит сифатида Меҳнат жамоаси шахс камолига етишадиган асосий ижтимоий муҳитларидан(оила ва мактаб билан бир қаторда) биридир. Шахснинг шакилланиши ва камолга етишиш жараёни оила-мактаб- меҳнат жамоаси тизимида амалга ошади, бу унсурлар орасида шахсий хислат-ишбилармонлик сифатлари ижтимоий шакилланиши жараёнинг ворислиги ва узлуксизлигини таъминловчи жипс алоқа бўлиши керак.Меҳнат жамоаси раҳбари зиммасига салмоқли руҳий-педагогик оғирлик тушади.У жамоа билан ёш инсон оила ва мактабда олган кўникма ва малакаларини мустаҳкамлаши,унинг аввалги шакилланиши жараёнида орттирган салбий хислатларини бартараф этиши ёки йўқотиши лозим. Меҳнат жамоаси (ОТМ-кафедра,илмий-тадқиқот лабораторияси ва б.)даги тарбия касбий,ҳуқуқий,ахлоқий ва эстетик тарбияга бўлинади.Тарбиянинг бу турлари ходимлар жамоавий масъулиятини юзага келтиришга,шунингдек,ўз меҳнати натижаси бўйича шахсий жавобгарликни кучайтиришга йўналтирилади. Ходимнинг меҳнат жамоасига тааллуқлилигига куйидаги (объектив ва субъектив) омиллар таъсир этади: -касбни тўғри танлаш; -иш манфати йўлида биргаликдаги ҳаракатни таъминлаш; -соғлом норасмий муносабатларга қўшилиш; -турли консультациявий ёрдам кўрсатиш; -адолатлт моддий ва маънавий рағбатлантириш; -хизматдаги муваффақиятлар келажакларини белгилаш;

Бу барча омиллар меҳнат жамоаси доирасида самарали ҳал этилади. Кўрсатиб ўтилган омиллар ходимнинг меҳнат жамоасига уйғунлашиб кетишига ҳам таъсир этади. Бундай уйғунлашишнинг бир неча тури мавжуд: - касбий –технологик, бу –ходимни иш фаолиятининг мазмуни ва жамоанинг касбий мақсад ҳамад вазифасидан келиб чиқиб, буларни бажаришнинг ўзига хос томонлари билан таништириш; -ижтимоий-руҳий, бу – ходимни анъаналар ва меҳнат жамоасидаги шахслараро муносабатлар тавсифи, норасимй етакчилар билан таништириш; -хизмат одоби, бу – ходимни Меҳнат жамоасида қабул , қилинган ахлоқий қадриятлар ва муомила одоби қоидалари билан таништириш; -педагогик, бу – ходимни касбий таълим ва унинг аъзоларининг тарбиясига боғлиқ жамоа талаблари билан таништириш; - бошқарув, бу- ходимни меҳнат жамоасини бошқариш органларининг тузилиши, муайян раҳбарнинг лавозим ваколати ва у билан бошқарув муомиласи қоидаси билан таништириш. Ходим мослашувнинг кўрсатилган муаммоларни ҳал этиш учун қуйидагилар зарур: - жамоанинг унга хайрихоҳ муносабатда булиши; - касбни ўзлаштиришда мураббийлик ва ёрдамлашиш; - яхши жиҳозланганиш урни ва меҳнат интизоми қоидаларини аниқ тушунтириш; - уни жамоа ижтимоий ҳаёти турли йуналишларга жалб этиш; - ходим уз иши натижасидан қониқишлиги мониторинги. Бошқарув одоби (этикаси) Бошқарув одобининг ўзига хос томонлари Инсонлар қанчалик тажрибали ва билимдон бўлсалар уларни одоб масалалари шунчалик қизиқтира бошлайди. Ходимларнинг ахлоқий юксаклиги замонавий раҳбарнинг бошқарув фаолиятининг муҳим сифат курсатгичи ҳисобланади. Бунга эришиш учун ,

аввало, раҳбарнинг ижтимоий –одобий тайёрганрлиги (назарий ва амалий) зарур. Ана шу мақсадда бошқарув одоби тузилади. Унинг моҳияти ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқаришнинг барча иштирокчиларининг хулқ- атвори тамойил ва меъёрларини асослашдир, хизмат ҳуқуқ ва мажбуриятига касб бурчи сифатида муносабатда булиш заарурлигидадир. Бошқарув одоби маъмурий ва хўжалик фаолиятини сифатли адо этишга йўналтирилган назарий–амалий этика билимлари ва амалий тавсиялари тизимидан иборатдир.Ижтимоий адолат,шахс эркинлиги,касбий покизалик,масъсулиятни хис этиш,табиатни асраб- авайлаш унинг асосий тамойиллари ҳисобланади.Бошқарув одобида ахлоқий тавсифдаги,шахс хулқ- атворини ўрганиш билан боғлиқ меъёрий ҳужжатлар,бошқарув фаолиятига бўлган ахлоқий талаблар,ишга алоқадор этика қоидалари ишланмалари ва менежернинг хизматдан ташқари хулқи,муомала одоби бўйича маслаҳатлар тўпламлари мухим ўрин эгаллайди. Куйдагилар менежернинг асосий ахлоқий қоидалри ҳисобланади: -одамларга кенг кўламда ўз фойдалилигини намоён этиш учун ҳокимиятга интилиш; -бошқарув фаолиятида қатнашиш учун ходимларни фаол жалб этиш; -фойдали танқидни самимий қабул қилиш ва жамоат фикирини хурматлаш; -бўйсунувчиларга ишонган ҳолда муносабатга мойиллик,уларни Ўз ҳамфикирлари деб билиш. Ахлоқий баркамоллик раҳбарнинг ишбилармонлик сифатиларидан бири ҳисобланади. Раҳбарнинг иши-кундалик хатти-ҳаракатлар занжири,бунда унинг бўйсунувчиларга,жамоага ўз фаолиятига муносабати намоён бўлади.Бу муносабатлар инсонни севишлик,фуқаролик виждони,касб шаъни каби ахлоқий қадриятлар асосига қурилмоғи лозим.Ўз хулқ-атвори билан раХбар ўзига бўйсунувчиларни тарбиялабгина қолмай,балки «менедек иш тут»

тамойилига амал қилишга ҳам ўргатади.Инсонлар ўз раҳини,авволо,улар хулқий жиҳатлари ва одатларига кўра баҳолайдилар («уст-бошига қараб кутиб оладилар,ақлига қараб кузатиб қўядилар»). Раҳбарнинг аҳлоқий қиёфаси-умумий,муайян ва ўзига хос хулқ сифатлар тизимидир. Куйидагилар умумий ахлоқий сифатлариидир: - ўз Ватанига садоқат; - ўз халқининг энг яхши анъаналарига амал қилиш ва уларни купайтириш; - шахс эркинлигини ва унинг қадр –қиммати дахлсизлигни тан олиш; - инсондаги яхши хислатлар туганмаслигига ишонч; - кишилар шахсий – ишбилармонлик сифатлари ва улар фаолиятини объектив баҳолаш, улар индивидуаллигини тан олиш; - муомилада очиқ кунгиллик ва ўзига танқидий ёндашиш; - табиатдан тежаб тергаб фойдаланиш. Куйидагилар муайян ахлоқий сифатлар ҳисобланади: - фуқаровий виждон – шахсий жавобгарликни кучли ҳис этиш; - ахлоқий ирода – ккишилар ҳурмаатини қозона билиш; - ҳалоллик – ишга астойдил киришиш, ишда талабчанлик ва туғри фикрлай билиш; - ўзини тута билиш – шахсий кунгилсизлик ва ишдаги мувафақиятсизликни енгил кечириш; - субутлилик – ўз ахлоқий нуқтаи назаридан собит туриш; - жамоавийлик – ижтимоий уюшганлик ҳиссиёти. Бу сифатлар раҳбар ахлоқий қиёфасини белгилайди. Қуийдагилар ўзига хос ахлоқий сифатлар ҳисобланади: - меҳнатсеварлик – жисмоний қувватини ва ақлий қобилиятни тулиқ ўз ишига бахш этиш; - камтарлик ҳокимиятдан оқилона фойдаланиш, ўз ютуқ ва камчиликларига танқидий муносабатда булиш;

- маъсуллик – ишда «таваккал» қилишдан чўчимаслик , сўз билан иш бирлиги; - очиқ кўнгиллилик – кишилар беғараз ёрдам кўрсатиш , улар камчиликларига тоқат қила билиш ва ранжитганларга кечиримли булиш. Юқорида келтирилган сифатларнинг уч гуруҳи бир-бири билан боғлиқ ва раҳбар ахлоқий қиёфасини модулини ташкил этади. Шахс, жамоатнинг ахлоқий соғломлиги Ахлоқийлик – кишилар жиссмоний ва руҳий тўлақонлигининг муҳим субъектив омили. Жамоа фаолиятининг натижаси фақат раҳбарнинг ахлоқий сифатларигагина эмамс, балки айрим шахснинг ва умуий жамоанинг ахлоқий соғломлигига ҳам боғлиқ. Шахс ахлоқий соғломлиги қуйидаги жиҳатлар билан тавсифланади: -аҳлоқий хис-туйғулар,булар хайратланиш,ғурур,шуҳратпараслик ва нафратланиш каби субъектив кечинмаларда ифода топади; -хулқий нуқтаи назар,шахснинг ахлоқий тутган йўли,унинг дид- фаросати ва яшашдан мақсади йўналиши билан белгиланади,виждон ва бурч буларнинг асоси ҳисобланади; -ахлоқий одатлар; -ўзини тута билиш хулқи (ўзини ўзи баҳолаш,хатти-ҳаракатини назорат қилиш ва фидойилик). Юқорида келтирилган жиҳатларни билиш раҳбарга иқтисодий ва ижтимоий қимматга эга бўлган шахсий таркиб ахлоқий соғломлик мониторингини ўтказишга имкон беради. Кишилар мажмуини ахлоқий соғломлигининг асосий кўрсаткичи бўлиб,куйдагилар ҳисобланади: -жамоа аъзолари ахлоқий қадриятларининг умуминсоний қадриятларга мос келишлиги.Кишилар ўз меҳнат фаолиятининг фақат иқтисодий моҳияти ва технологик заруратинигина тушиниб қолмай, балки

умуминсоний ҳиссиётлар,кайфият ва эътиқодлар мезонларига мувофиқ маънавий эҳтиёжларни ҳам хис этмоқлари лозим. -Зиммадаги вазифани бажариш учун ходимларнинг берилиб ишлашлиги. Рахбар берган топширикни хар бир ходим зиммасига олиши ва уни чуқур тушуниши мухимдир. - Онгли меҳнат интизоми хизмат вазифасини катъий таксимланиши ва аник бажарилишига, хар бир ходим жамоанинг иктисодий манфаатини яхши англашига асосланади. - Хизмат буйича муносабатнинг маънавий қониқтирувчанлиги жамоа аъзолари ўртасида расмий ва ғайрирасмий муносабатга асосланади. - Раҳбар қанчалик ахлоқий соғлом меҳнат жамоаси тузишга мувафақ булса, жамоанинг фаолияти натижаси шунчалик яхши бўлади. Шундай жамоа тузиш муракаб бошқарув муаммоси ҳисобланади, буни самарали ҳал этиш учун ходимларнинг ахлоқий ташхислашни ўтказиш керак. Ташхислаш хизмат ахлоқидаги «ахлоқий чиқит»ларни аниқлашга имкон беради: - зарарли одатларга мойиллик; хизмат мавқеидан қониқмаслик; ахлоқий иродасизлик ва субутсизлик; ижтимоий ҳасад ва бошқалар. Резюме. Ходимларнинг маънавий юксаклиги замонавий раҳбар бошқарув фаолиятининг муҳим сифат курсаткичи хисобланади. Бунга эришиш учун бошқарув одоби - ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқаришнинг барча иштирокчилари хулқ - атвори тамойиллари ва меъёрлари яратилган. Жамоа фаолиятининг натижаси раҳбарнинг ахлоқий сифатларигагиа боғлик эмас, балки ҳар бир шахс ва умумжамоа ахлоқий соғломлигига боғлиқдир. Кишилар мажмуини ахлоқий соғлом жамоага айлантириш раҳбарнинг муҳим бошқарув вазифаси ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

Похожие

Бошқарувнинг илмий асослари

Коммуникация бўйича стратегик қарорлар

Мойли уруғларни намлик бўйича кондициялаш

Вақт параметрлари бўйича лойиҳаларни бошқариш

Меҳнат жамоалари ходимларини бошқариш