Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасини таҳлил этиш - Экономика - Рефераты

Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасини таҳлил этиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

354.5 KB

Меҳнатга ҳа қ тўлаш жам ғ армасини таҳлил этиш Режа: 1. Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасин и таҳлил этиш мақсади, йўналишлари ва вазифалари 2.Меҳнатга ҳақ тўлаш маблағлари ва ижтимоий характердаги туловларнинг шаклланишини таҳлили. 3.Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси маблағлари ва ижтимоий характердаги тўловларидан фойдаланишни таҳлили. 4.Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси маблағлари ва ижтимоий характердаги тўловларидан фойдаланиш самарадорлигини таҳлили 5. Меҳнат унумдорлигининг ўсиш суръатлари билан меҳнатга ҳақ тўлаш даражаси ўртасидаги нисбатни ўрганиш 1

1. Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасин и таҳлил этиш мақсади, йўналишлари ва вазифалари Иқтисодиёт н и эркинлаштириш шароитида иш ҳақининг ўсиш сурьати, моддий рағбатлантириш жамғармаси ни ташкил этиш, ҳамда қўшимча мукофот ва тўловлар, окладларни қаттиқ тартибга солиш ўзининг самарасиз эканлигини амалиёт кўрсатди. Давлат томонидан иш ҳақи борасидаги сиёсат энг авало солиқлар тизими орқали тартибга солиш, меҳнатга ҳақ тўлаш борасида туб иқтисодий ислоҳатларни амалга оширишнинг устунвор йўналиши қилиб белгиланган. Ўзбекистонда Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози таъсирини камайтириш юзасидан бир қанча ишлар олиб борилмоқда. Ҳусусан, Президент Ислом Каримов таъкидлаганидек:« Шу ўринда мамлакатимизда меҳнатни рағбатлантириш, иш ҳақини кўпайтириш ва аҳоли даромадлари ўсишини таъминлашга қаратилган сиёсатни амалга ошириш бўйича қўлга киритилган натижалар ҳақида алоҳида тўхталиб ўтмоқчиман. 2008 йилда ўртача иш ҳақи бюджет ташкилотларида 1,5 баробардан зиёд, бутун иқтисодиёт бўйича эса 1,4 баробар ошди. Натижада ўртача иш ҳақи миқдори 300 АҚШ долларидан ортиқ бўлди. Аҳолининг реал даромадлари эса йил давомида жон бошига 23 фоиз кўпайди. 2009 йилни оладиган бўлсак, ўртача иш ҳақи миқдорини бюджет соҳасида — ва шунга мос равишда хўжалик юритувчи субъектларда ҳам — 1,4 баробар ошириш кўзда тутилмоқда. Инфляциянинг ўсиш кўрсаткичини 7-9 фоиз даражасида сақлаб туриш мўлжалланмоқда» 1 Меҳнатга ҳақ тўлаш сиёсати энг аввало тариф тизими, минимал иш ҳақини белгилаш орқали ва бюджет ташкилотларининг иш ҳақини тартибга солиш ёрдамида амалга оширилади. Ҳаракатдаги меҳнатга ҳақ тўлаш тизими қўйидаги асосий тамойилларга таянади. Биринчидан, мулкчилилик ва хўжалик юритишнинг турли шаклларида корхона ва ташкилотларга максимал даражада эркинлик ва мустақиллик 1 И.А.Каримов « Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари » , Т.: «Ўзбекистон» 2009. -15-бет 2

бериш, бунда иш ҳақи, уни ошириш фақат корхоналарнинг ўз маблағлари асосида амалга оширилади. Иккинчидан, бозор иқтисодиётига ўтиш даврида ишчиларни ижтимоий ҳимоя қилиш мақсадида, миллий иқтисодиётнинг деярли барча соҳаларида тариф тизими орқали минимал иш ҳақини тартибга солади. Минимал иш ҳақи мулкчилик шаклларидан қатъий назар энг малакасиз меҳнатни ҳам қайта такрор ишлаб чиқариш имкониятини яратиб беради. Аҳолининг ижтимоий ҳимоясини давлат минимал истеъмол бюджетини тартибга солиш орқали таъминлаб беради. Учинчидан, меҳнат жамоаларида унинг натижасига қараб, меҳнатнинг миқдори ва сифатига асосан ҳақ тўлашни тўла-қонли жорий этиш, меҳнатга ҳақ тўлашдаги ўртачаликка чек қўйиш ва иш ҳақининг ошиб бориш тўсиғини олиб ташлашни таьминлашдан иборат. Демак, кафолатланган минимал иш ҳаққини ўрнатиш давлат аҳамиятига молик бўлса, қолган барча муаммо ва саволлар меҳнатнинг сифатига биноан меҳнат бозоридаги талаб ва таклиф қонуни асосида вужудга келади. Корхоналарда меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси нафақат иш ҳақини ўз ичига олади балки, асосий иш ҳақига қўшимчалар, индивидуал эгри тўловлар, натурал тўловлар, соғлиқни сақлаш муассасалари, маданият, спорт ва бошқа объектлар учун тўловларни ҳам ўз ичига олади. 3

чизма. Меҳнат ҳақ тўлаш жамғармасини шаклланиши. Шундай қилиб, иш ҳақи жамғармаси ходимларнинг меҳнатига тўланадиган корхона харажатларининг йиғиндисини кўрсатади. Бозордаги нарҳ навонинг ҳолати, инфляция даражаси, ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг рақобатбардошлигини таъминлаб, хизмат ва товарларга бўлган эҳтиёждан келиб чиққан ҳолда корхонанинг ўзи иш ҳақи жамғармаси миқдорини белгилайди. Шахсий таркибнинг иш ҳақини тўлаш чиқимлари хизматлар ва маҳсулот ишлаб чиқариш умумий ҳаражатларнинг бир қисмини ташкил этади, улар маҳсулотларни айирибошлаш ҳисобига қопланади. Ҳар бир ходимнинг иш ҳақи, иш берувчи корхонада меҳнат фаолиятидан ҳосил бўлган даромад ёки Меҳнат Кодексига мувофиқ, иш ҳақи корхона фойдасидаги улуши деб белгиланган. Ҳақиқатда иш ҳақи, ходимнинг иш берувчи корхонадаги фаолияти эвазига оладиган пул бирлиги ёки меҳнат ҳақидир. Меҳнат ҳақини белгилаганда тадбиркор ишлаб чиқариладиган маҳсулот хажмини 4 Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси Ме ҳ натга ҳ а қ т ў лаш жамғармаси нинг шаклланиш и таркиби Индивидуал истеъмол мабла ғ лари Жамоавий истеъмол мабла ғ лар Истеъмолга й ў налтирилган мабла ғ лар Ало ҳ ида ме ҳ нат шароитларига ало қ адор в а қў шимча харажатларни қ оплаш б ў йича корхона харажатлари. Ижтимоий ҳ имояга м ў лжалланган истеъмол мабла ғ лари Соф фойда ҳисобиданТаннарх ҳисобидан

камайтирмасдан, бир бирлик маҳсулотни ишлаб чиқаришга сарфланадиган иш ҳақи миқдори ва бошқа харажатларни камайтиришдан манфаатдордир. Иш ҳақи иш берувчи томонидан ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этишдаги ягона харажатлар эмас. Иш берувчи ва ходим ўртасидаги шартномада кўпгина қўшимча имтиёзлар ва ижтимоий тўловлар назарда тутилиши мумкин. 2 Иш ҳақи, мумкин бўлган ижтимоий тўловлар ҳамма хизматчиларнинг манфаатларига дахлдордир, шунинг учун, улардаги ҳар қандай ўзгаришлар ҳар томонлама таҳлилни талаб қилади. Бундан ташқари, иш берувчи иш ҳақи, ижтимоий характердаги тўловлар билан боғлиқ бўлмаган, лекин корхонада машғул бўлган таркиб учун тегишли қўшимча харажатларни олдиндан аниқлаб олиши керак. Бундай харажатлар қонунчилик, корхонанинг амалий фаолияти билан боғлиқ талаблардан келиб чиқади ва ихтиёрий ёки мажбуран иш берувчи томонидан амалга оширилади. Бу харажатлар, пенсия жамғармаси, ижтимоий суғурта жамғармаси, тиббий суғурта жамғармаси, давлат иш билан бандлик жамғармаси, боғдорчилик ширкатларига ёрдам кўринишидаги ўтказмалар ва бошқалардан ташкил топади. Шундай экан, иш берувчининг ходимларга сарфланадиган харажатлари бир хилда бўлмай, корхона нинг ишлаб чиқариш фаолияти билан ҳар хил боғланган. Бу ўз навбатида иш ҳақи ва ижтимоий характердаги тўловларни мақсадга йўналтирилганлигини таҳлил қилиш кераклигини кўрсатади. Бундай таҳлилни ўтказишдан мақсад, иш ҳақини тўлаш, ижтимоий тўловлар ва имтиёзлар учун йўналтирилган маблағлардан фойдаланишдаги камчиликларни аниқлаш ҳамда корхона персоналини ривожлантириш билан боғлиқ вазифаларни ҳал этишдан иборат. Ўз навбатида, таҳлил натижалари шахсий эхтиёжларини қондириш ва ходимларни ривожланиши учун йўналтирилган иш берувчи маблағларини оқилона сарфланишини таъминлайди. Бугунги кунда корхона ни бошқаришда эхтиёжларни қондириш учун сарфланадиган маблағларни собиқ совет иттифоқи тузумида фойдаланилган 2 Масалан, пенсияга кетаётган меҳнат ветеранларига корхона ҳисобидан тўланадиган бир марталик нафақалар; ходимларни дам олиш, даволаниш, экскурсия ёки саёҳатларга бориши учун йўлланмаларни қисман ёки тўлик тўлаш ва х.з. 5

методлари ёрдамида таҳлил қилиш тўғри келмай қолди., иш ҳақини вақтида тўламаслик, дивидентлар, ходимларга тўланадиган суғурта тўловларининг хилма хиллиги каби бундай кўринишлар , ўтиш даври хусусиятларидан келиб чиққан бўлиб, иш ҳақи ва ижтимоий тўловларнинг ташкил бўлиши ва фойдаланишини таҳлил қилиш методларини ишлаб чиқишни қийинлаштиради. Таҳлилни ўтказиш маълум турдаги ахборот базасидан фойдаланишни назарда тутади. Бу статистик ва бухгалтерия хужжатлари, тасдиқланган маблағларни сарфлаш меъёрлари, бошқа турдаги режали ҳисобот хужжатлари. Статистик ва бухгалтерлик хужжатларидан ташқари ҳеч қайсиниси унификациялаштирилмаган. Таҳлил қилиш жараёнида қўйидаги хужжатлардан фойдаланиш керак: штатлар рўйхати, иш ҳақини тўлаш тўғрисидаги Низом ва корхона нинг жамоа шартномаси; рағбатлантириш ва ижтимоий тўловлар Низоми; бир марталик тўловлар, моддий ёрдам кўрсатиш, рағбатлантириш ҳисоб ведомостлари хужжатлари ва бошқалар. Тахлилий ишларни ўтказишда, таҳлилнинг даврийлиги ва тўлалиги белгиланади. Харажатларнинг таҳлилини битта жиҳати бўйича чоракда бир марта ва иш ҳақини ўзлаштириш ва ижтимоий тўловлар бўйича кўп тармоқли таҳлилни йилига бир марта ўтказиш мақсадга мувофиқ. Таҳлилий ишнинг қўйидаги йўналишларини ажратамиз: -иш ҳақи тўлашнинг умумий харажатлари, ижтимоий характердаги имтиёзлар ва тўловлар; -асосий йўналишлар бўйича маблағларнинг сарфланишини таҳлили; -ходимларнинг тоифалари бўйича иш ҳақини тўлаш жамғармаси ва ижтимоий характердаги тўловларни ишлатилишининг таҳлили. Тахлилнинг асосий вазифаси иш ҳақи тўланиши ва ижтимоий характердаги маблағларнинг сарфланиш динамикасини ўрганиш, ҳамда ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда эришилган натижалар билан таққослаш орқали иш ҳақи миқдорларини баҳолаш . Бунинг учун таҳлил қилинаётган давр учун тўпланган ҳақиқатдаги маълумотлар: -базис давридаги ҳақиқатдаги маълумотлар билан; -режадаги кўрсаткичлар билан; -меъёрий кўрcаткичлар билан; 6

-ўтган даврларнинг яхши ва ёмон маълумотлари билан; -таҳлил учун жалб қилинадиган бошқа маълумотлар билан таққосланади. Иш ҳақи, ижтимоий тўловлар, ва имтиёзлар учун маблағларнинг сарфланишини таҳлил қилишнинг асосий тамойили ахборот билан таъминланганликдир. Хақиқатда, иш ҳақи ва ижтимоий тўловлардаги ўзгаришлар корхона нинг ишлаб чиқариш фаолияти натижаларида кўпгина омиллар билан биргаликда акс этиб, омилларнинг таъсири алоҳида олинган холда аниқланмайди. Масалан, ходимлар учун умумий харажатлардаги иш хақи умумий миқдори улушининг камайиши билан ижтимоий характердаги тўловларнинг ошиши, ходимнинг умумий микдордаги даромадининг ўзгармаганлигини белгилайди. Бироқ умумий харажатлар ичида иш хақи миқдорини кўпайтириш назарда тутилган бўлса ахборот бошқача тус олади . Ундан ташқари, иш ҳақи тўлаш, моддий рағбатлантириш, ходимларни ривожланиши, меҳнат унумдорлигини ўсиши билан ўртача иш ҳақининг орасидаги нисбатни сақлаб қолиш харажатларини сифат кўрсаткичлари (кадрлар қўнимсизлиги коэффиценти; тоифа даражаларини ошиши, ўрта махсус ва олий маълумотли бўлиши сабабли иш жойининг ўзгариши; соғлиқ учун зарарли шароитларда, оғир ва қўл меҳнати коэффицентининг камайиши; меҳнат жамоасининг ёшариши ва ҳ.к.з.) асосида баҳолаш мақсадга мувофиқ бўлади. Хозирги замонда иш ҳақи ва ижтимоий тўловлар учун шаклланадиган маблағларнинг хусусияти шундаки, бундай маблағларни хеч ким ажратмайди. Улар ходимлар сони, қонунчиликка мос равишда ҳақ тўлаш шартлари, жамоа томонидан тузилган шартнома, миқдорий келишувлар, меҳнат шартномалари, контрактлар ва ёлланган ишчиларнинг иш натижалари асосида аниқланади. Меҳнат учун тўланадиган маблағларнинг таҳлили ташкилотнинг иш фаолиятини мезонлар асосида баҳолаш орқали маблағларнинг оқилона тақсимланаётганини тасдиқлаши ёки рад этиши мумкин. Мезон кўрсаткичлари сифатида меҳнатга ҳақ тўлаш маблағларидан оқилона фойдаланиш муносабати билан даромад миқдорининг ўзгариши динамикаси, маҳсулот ва хизмат таннархининг пасайишини иш ҳақи ва ижтимоий тўловларнинг камайиши билан боғлиқлиги. Ананавий кўринишда меҳнат ҳақи ва ижтимоий тўловлар жамғармасини таҳлил қилиш методикаси уларнинг абсолют ва нисбий ўзгаришини аниқлашдан иборат. 7

Абсолют ўзгаришларда ҳақиқий ва режалаштирилган (базисли) иш ҳақи жамғармаси кўрсаткичи орасидаги тафовут аниқланади, "+","-" ишоралари тўловларнинг абсолют миқдорда ошганлиги ёки камайганлигини тасдиқлайди. Нисбий таҳлил иш ҳақи жамғармасининг маҳсулот ишлаб чиқариш динамикасига таъсирини кўрсатади. Бундай таҳлилни ўтказганда маҳсулотлар ишлаб чиқариш ёки хизматлар хажми бажарилишининг фоизлари ҳисобга олинади, асос сифатида иш ҳақи жағармаси маблағлари ва маҳсулот хажмлари ўртасидаги тўғри пропорционал боғлиқлик олинади. Режалаштирилган ёки базисли иш ҳақи жағармаси ишлаб чиқариш хажмининг фоизига ўзгартирилади. Замонавий шароитларда ишлатилмаган маблағлар қолдиғининг нисбий ва абсолют тежалиши (кўп сарфланиши) тушунчалари ўзининг мазмунини йўқотади ва маблағлардан оқилона фойдаланиш, корхона ишини баҳолаш мезонлари бўлмиш даромад ва маҳсулот таннархи тушунчалари билан алмаштирилмокда. 2.Меҳнатга ҳақ тўлаш маблағлари ва ижтимоий характердаги туловларнинг шаклланишини таҳлили. Ушбу турдаги таҳлилни ўтказишда режалаштирилган меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси аниқланиб, у меҳнатдаги улуши коэффиценти (МУК) ёрдамида меъёрий услуб бўйича ёки тўғридан тўғри самарадорлик кўрсаткичларидан фойдаланган ҳолда шакллантирилган бўлиши мумкин Таҳлил меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси ва ижтимоий тўловларнинг тўғри шакллантирилганлигини текширишдан бошланиши мумкин, бунинг учун иш ҳақи нормативи ҳисоби, МУК, самарадорлик кўрсаткичлари (меҳнат хажми, ходимлар сони, ўртача иш ҳақи) текширилади. Бунда иш ҳақи жамғармасини шакллантиришда ташкилий-техник тадбирлар, меҳнатни меъёрлаштириш , меҳнатни ташкил этишни такомиллаштириш режаларига мувофиқ меҳнат сиғимини камайтириш , ҳамда корхона ни даромадини кўпайтиришни рағбатлантириш мақсадида меҳнатга ҳақ тўлаш тизими.ва шакллари қайта кўриб чиқилганлиги албатта текширилади. Меҳнатга ҳақ тўлаш маблағлари ва ижтимоий тўловлар нинг шаклланишини таҳлил этиш жараёнида уларнинг ҳар бир йўналиш бўйича сарфланишидаги ўзгариш аниқланади, ходимларнинг тоифаси бўйича ўртача иш ҳақи миқдори ва битта 8

ўртача ходимнинг ўртача даромади аниқланади, ўртача иш ҳақи ва даромадининг ўзгариш сабалари аниқланади. Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси, ижтимоий характердаги тўловлар ва чиқимларга тегишли бўлган чиқимларни классификация қилишда маблағларнинг шаклланишининг учта йўналиши аниқланган: 1. Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси. 2. Ижтимоий характердаги тўловлар. 3. 1 ва 2 бандларга тегишли бўлмаган чиқимлар. 3 Меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий характердаги тўловлар учун маблағларнинг шаклланишида харажатларнинг таркиби таҳлил этилади. Хозирги замон шароитида меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси жамоат ва индивидуал шартномалар асосида иш берувчи ва ходимлар ўртасидаги аниқланиб ҳақ тўлаш шароити, кафолат ва компенсацияларни акс эттиради , улар ҳам индивидуал иш ҳақини, ҳам ишловчининг даромадини шакллантиради. Шуни айтиш жойизки, меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси сарф харажатларнинг қоплаш манбаидан қатий назар (даромад, таннарх, мақсадга йўналтирилган ўтказмалар) ходимга ўтказилган индивидуал иш ҳақлар йиғиндисидир. Ўзининг иқтисодий мазмунига кўра ижтимоий характердаги тўловлар жамғармаси иш берувчининг харажатларини акс эттиради, шундай экан, ушбу корхонадаги ходимнинг меҳнат фаолияти билан боғлиқ даромадини ташкил этади. Ходимнинг имкониятларини кенгайтириш учун даволаниш, дам олиш, йўл харажатлар ва бошқа мақсадга қаратилган компенсация ва имтиёзлар даромад ёки маҳсулот ва хизматларнинг таннархи ҳисобига кўрсатилади. Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси ва ижтимоий характердаги тўловлар ҳақидаги маълумотга асосан иш берувчининг ходимга сарфлаётган харажатларини таҳлил қиламиз.(13.1-Жадвал). 1 йил давомида меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўловларда харажатларнинг даражаси ва динамикаси ҳақидаги 13.1- жадвалда келтирилган маълумотлар шуни 3 Халқаро меҳнат ташкилот (ХМТ) қўйидаги классификацияни тавсия этади: ишланган вақт учун ҳақ тўлаш; ишланмаган вактга ҳақ тўлаш; бир маротабалик рағбатлантириш тўловлари; иш ҳақига киритиладиган озик овқат, турар жой, иссиклик энергиясига тўловлар; уй-жой билан таъминлаш учун харажатлар; ижтимоий муҳофаза учун харажатлар; индивидуал ўқитиш учун харажатлар. 9

кўрсатадики, уларнинг ўзгариши асосан инфляция жараёнлари билан боғлиқ. Меҳнат унумдорлигини 92,8%га камайиши (режадаги 11,1% ўсишига қарши) ўртача иш ҳақи сезиларли даражада ошган (119,4%га), шунинг учун, жорий йил нархларида маҳсулот ишлаб чиқариш хажми ошган. Бундай шароитларда меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўловлар, хамда дивидендлар хажмининг ўзгаришига (146,8) ҳом ашё, материаллар, ярим маҳсулотларга нархларнинг ошиши ва тайёр маҳсулотлар ва хизматларнинг нархларини ошиши сабаб бўлган. Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси базис давридагига қараганда 122,8% га ошган. Инфляция жараёнлари шароитида иш ҳақи ва ижтимоий тўловлар динамикаси ҳақидаги маълумотларни баҳолашда абсолют ва нисбий кўрсаткичларни аниқлаш етарли эмас. Иш ҳақи ва ижтимоий тўловларнинг т овар ёки сотиладиган маҳсулотнинг 1 сўмига тўғри келадиган сарфлардаги ўзгаришларни аниқлаш талаб этилади. Ушбу мисолда айтиш мумкинки, ходимлар сонининг ошиши шароитида ва ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот хажмининг камайишига қарамасдан нархларнинг ошиши, ходимлар даромадининг ошишини таъминлаган. 10

Жадвал Иш берувчининг 1 йил давомида ходимга сарфлаётган харажатларининг таҳлили № Кўрсаткич номи Базис давр мобайнида Ҳисобот даври Ҳисобот даври базисга нисбатан режа ҳақиқат режа ҳақиқат 1 2 3 4 5 6 7 1. Меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўловлар харажат лари (минг 58767,2 86621,5 92049,0 147,4 156,6 2. Иш ҳақи жамғармаси (минг сўм) 38150,9 48388,1 84994,8 126,8 222,8 2. 1 Умумий харажат ларда иш ҳақи жамғармаси улуши % (п.1) 64,9 55,9 92,3 3. Ижтимоий характердаги тўловлар (минг сум) 20616,3 38233,4 7054,2 185,5 34,2 3. 1 Умумий харажатларда ижтимоий 35,1 44,1 7,7 4. Корхона ходим лари сони (киши) 7830 7790 7950 99 102 5. 1 ходимга тўғри келадиган маҳсулот жорий нархларда 170,5 189,4 158,2 111,1 92,8 6. Уртача иш ҳаки (сўм) (қ2 : қ4) 4872,4 6211,6 10691,1 127,5 219,4 7. Ижтимоий харак тердаги тўловларнинг ўртача 2632,9 4908,0 887,3 186,4 33,7 8. Акциялар бўйича тўланган дивидент лар хажми (минг сўм) 5500 7500 8200 136,4 149,1 9. Дивидентларнинг ўртача қиймати (сўм) (қ8 : қ4) 702,4 962,8 1031,4 137,1 146,8 10 . Ўртача умумий даромад (сўм), (қ6 + қ7 + қ9) 8207,7 12082,4 12609,8 147,2 153,6 11

Иш ҳақини тўлаш ва ижтимоий характердаги тўловлар харажатларини таҳлил қилишнинг яна бир жиҳати қайд этилган харажатлар динамикасини турмуш даражаси динамикаси билан солиштиришдир. Иш ҳақини индексация қилиш масаласи корхона томонидан мустақил хал этилади (тариф ставкалари, лавозим маошларини ошириш). 3.Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси маблағлари ва ижтимоий характердаги тўловларидан фойдаланишни таҳлили. Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасидан фойдаланиш самарадорлигини таҳлил қилишда қўйидагиларни инобатга олмоқ зарур:  ижтимоий адолат меҳнаткашларнинг даромадини нафақат рад этмайди балки уни диференциациялашувини белгилаб беради;  иш ҳақи – энг таъсирчан меҳнат фаолиятини рағбатлантирувчидир;  меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси ва ижтимоий характердаги тўловларга йўналтирилган маблағларнинг миқдори иш берувчига манфаат келтириши ҳамда хизматчини қаноатлантириши керак. Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасидан фойдаланишни таҳлил қилишнинг асосий вазифалари:  ташкилот бўйича ва алоҳида тоифадаги ходимларнинг ўртача даромади ва ўртача иш ҳақи миқдорини аниқлаш;  меҳнатга ҳақ тўлаш тизими ва қўлланиладиган шаклларини асосланганлигини текшириш;  рағбатлантиришда қўлланиладиган тизим самарадорлигини ва даромадда иштирокчилик тизимини ўрганиш;  маблағларни,фойдаланиш самарадорлигини ошириш захираларини аниқлаш ва фойдаланиш. Иш берувчи томонидан фойдаланадиган маблағларни меҳнатга ҳақ тўлаш, ижтимоий тўловлар ва имтиёзлар бўйича маълумотлар 2-жадвалда келтирилган. 12

жадвал № Кўрсаткич номи Базис давр Хисобот даври Режада Ҳақиқатда 11. Ишланган вақт учун ҳақ тўлаш, 29290,3 36876,9 60967,7 1.1 Тариф ставкалари бўйича ҳақ тўлаш (оклад). 12543 16258,5 21582,8 1.2 Рағбатлантириш бўйича тўловлар 11986 13950,2 26432,9 1.2.1 Асосий натижалар учун мукофотлар 7245,7 7832,9 16592,4 1.2.2 Меъёрдан ортиқ меҳнат қилганлиги учун ҳақ тўлаш (вақт, ишлаб 2985,4 3975,0 6855,0 1.2.3 Қўшимчалар, устама ҳақлар 1754,9 2142,3 2985,5 1.3 Меҳнат шароитларининг хар хиллиги учун қопламалар 4571,3 6408,2 12641 1.3.1 Меҳнат шароитларининг фарқлилиги 320,5 560,7 1120,5 1.3.2 Иш ҳақининг ҳудудий тартибга солинишидаги 1 фарқи 4250,8 5847,5 11520,5 1.4 Бошқа турдаги тўловлар ишланган 190,0 260,0 320,0 2. Ишланмаган вақг учун ҳақ тўлаш 4863,3 5104,3 10423,4 2.1 Навбатдаги таътиллар учун 2895,5 4025,5 6583,2 2.2 Ўқиш учун таътиллар 195,3 280,5 490,8 2.3 Ходимнинг айбисиз иш вақти 1592,5 592,5 3058,9 2.4 Ишланмаган вақт учун бошқа турдаги туловлар 180,3 205,8 290,5 3. Бир марталик рағбатлантириш тўловлар, ҳамвдаси 3371,4 5676 112614,2 3 1. Ўта муҳим топшириқларни бажарганлиги учун 590,7 980,5 2900,5 3.2 Ишлаб чиқариш мусобақалари учун - 850,0 1340,5 3.3. Йиллик натижалари учун рағбатлантириш 1950,7 2600,5 6517,9 3.4 Моддий ёрдам 830,0 1245,0 1855,3 4. Ёқилғи, уй жсй, озиқ овқат учун тўловлар, жами 625,9 730,9 980,5 4.1 Қонун томонидан назарда тутилмаган тўловлар 625,9 730,9 980,5 5. Ижтимоий характердаги тўловлар, жаъми 20616,3 38233,4 2854,0 5.1. Ижтимоий мудофаза учун 18649,5 34990,5 2854,0 5.1.1 Ходимларга суғурта тўловлари 17459,1 32959,7 - 5.1.2 Нодавлат суғурта фондларига 1190,4 2030,8 2854,0 5.2 Кузда тутилмаган ҳолатлар учун моддий ёрдам 101,3 145,7 234,5 5.3 Ишдан бўшатишдаги тўловлар 235,5 379,5 498,6 5.4 Касбий тайёргарлик учун 290,9 489,2 675,7 5.5 Маданий маиший мақсадлар учун харажатлар 1248,9 2100,0 2580,9 5.6 Бошқа турдаги ижтимоий 90,2 128,5 210,5 , 13

Давлат статистика бошқармасининг йўриқномасига асосан меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси ва ижтимоий хараактердаги тўловлар таркибидаги маблағларни ишлатилиши тахлилини қўйидаги мажбурий йўналишда ўтказиш зарур: -ишланган вақт учун тўловлар; -ишланмаган вақт учун тўловлар; -бир марталик рағбатлантириш тўловлари: - озиқ - овқат, уй жой, ёнилғи учун тўловлар; -ижтимоий характердаги тўловлар. Тўртта йўналиш меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси йўналиши бўйича ишлатилишини кўрсатса, охирги йўналиш ижтимоий тўловлар учун маблағларни ишлатилишини кўрсатади. Ушбу йўналишлар бўйича ўзгаришларнинг нисбати иш берувчи ва ишловчи ўртасидаги меҳнат баҳоси бўйича ўзгаришларни акс эттиради. Таҳлилнинг асосий вазифаси ушбу ўзгаришларни ишлаб чиқариш фаолияти ёки бир гуруҳ ходимларнинг фаолияти натижалари билан боғлиқлигини аниқлаш ва баҳолашдан иборат. 1-2 жадвалдаги ахборот базасидан фойдаланиб, меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўловлар учун сарфланган ҳаражатларни таҳлил қиламиз. Меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўлов маблағларининг сарфланишини таҳлилини асосий йўналишлар бўйича уларнинг структурасидаги ўзгаришларни ўрганишдан бошлаш зарур.(13.3.- Жадвал). жадвал Меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий характердаги тўлов маблағларидан фойдаланиш таркиби № Кўрсаткичлар Базис давр Ҳисобот даври (минг сўм) Харажатларга нисбатан % режа ҳақиқат жами режа ҳақиқат 1 Иш ҳақи ва 58767,2 86621,5 92049 100 100 100

ижтимоий тўловларга сарфланган маблағлар 1.1 Иш ҳақига 38150,9 48388,1 84994,8 64,9 55,9 92,3 1.1.1 Ишланган вақт учун 29290,3 36876,9 60976,7 49,8 42,6 66,2 1.1.2 Ишланмаган вақт учун 4863,3 5104,3 10423,4 8,3 5,9 11,3 1.1.3 Бир марталик мукофотлар 3371,4 5676 12614,2 5,7 6,6 13,7 1.1.4 Озиқ-овқат, уй- жой, ёқилғига тўловлар 625,9 730,9 980,5 1,1 0,8 1,1 1.2 Ижтимоий характердаги тўловлар 20616,3 38233,4 7054,2 35,1 44,1 7,7 жадвалда келтирилган маълумотлардан қуйидаги хулосаларни қилиш мумкин. Меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий характердаги тўловларнинг ҳамма йўналишлари бўйича маблағларни ишлатилишида таркибга катта таъсир этувчи ўзгаришлар юз берди. Озиқ-овқат, уй жой, ёқилғиучун тўловларнинг улуши 0.8%- 1,1% бўлиб етарли даражада мустаҳкам бўлиб қолмоқда. Маблағларни ишлатилиш таркибидаги ўзгаришлар, шуни намоён қилдики, ишлавдган вақт учун ҳақ тўлашдаги маблағларнинг улуши ошди (55,9% ўрнига 66,2%га етди). Хақиқатда ишланган вақт учун ҳақ тўлаш ходимларнинг меҳнат натижалари бўйича манфаатдорлигини, касб маҳоратини ва қобилиятини ошириш имконини беради, ишлаб чиқариш фаолиятида ходимларнинг моддий манфаатдорлигини ривожлантириш юзасидан комплекс вазифаларни ҳал қилишг а ёрдам беради. Бир марталик рағбатлантириш улушининг ошиши меҳнат

натижалари ва ҳақ тўлашнинг оқилона боғлиқлигини кўрсатмоқда (режага асосан 5,7% дан 6,6%гача, аслида эса ушбу улуш 13,7 %ни ташкил этган). Бир марталик рағбатлантиришлар ходимнинг ишдаги фаоллиги ва шахсий сифатларини англатади. Меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўлов маблағлари таркибида и шланмаган вақт учун ҳақ тўлаш улушининг (6,6%дан 13,7%га) ошиши оқилона эмас. Бундай ўсишнинг сабаби ходимларнинг айбисиз билан йўқотилган иш вақти учун ҳақ тўланганлигидир (13.2-жадвал, 2.3. қатор). Бироқ, бундай харажатлар таркибида қонунан кўзда тутилган навбатдаги меҳнат ва ўқув таътилларга ҳақ тўлаш мавжуд бўлиб, улар ўсиш тенденциясига эга. Таҳлилнинг кейинги босқичида меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўловларнинг ҳар бир йўналиши бўйича таркибий ўзгаришларга баҳо бериш талаб қилинади. Ишланган вақт учун тўланган маблағлардан фойдаланишни таҳлил қилишнинг мумкин бўлган вариантлардан бирини кўриб чиқамиз. (13.4.-жадвал) Таҳлилнинг бу қисмида нормалаштириш сифатини тавсифловчи тариф тўловлари ва рағбатлантирувчи тўлов ўртаисдаги нисбатнинг динамикаси қизиқиш уйғотади. Тариф ставкалари бўйича тўловларнинг паст улуши меҳнатни нормаланганлик холатини ёмонлигини ва меҳнатга ҳақ тўлаш тизимининг қўлланилиши асосланмаганлигидан далолат беради. Бизнинг мисолимизда тариф ставкалари бўйича тўловлар улуши камайган (44.1 %га режалаштирилганлиги холда, 42.8 %дан 35.4 %га), рағбатлантирувчи тўловлар эса 43.3 %га ошган. Шундай хулосага келиш мумкинки тарифли ҳақ тўлаш иш ҳақининг доимий кафолатли қисми сифатида ва меҳнат нормаси учун тўланадиган ҳақ сифатида ўз вазифасини бажармаяпти. Асосий иш натижалари ва нормаларни бажарилганлиги учун мукофотлар ошган (60.4 %дан 62.7%гача, 25.0%дан 26.0%гача) бўлиб ижобий ва рағбатлантирувчи омил ҳисобланади. Бироқ мукофотлаш меҳнат фаолияти мотивацияси тамойилларига жавоб бериши ва механик тарздаги қўшимча тўловларга айланиб қолмаслиги керак.

Меҳнатга ҳақ тўлаш воситаларидан фойдаланишни таҳлили ўртача соатлик тариф ставкаси, ўртача соатлик ва ўртача ойлик иш ҳақларининг ўсиш суръатлари ўртасидаги нисбатни ўрганишни назарда тутади. жадвал Ишланган вақт учун маблағлардан фойдаланиш № Кўрсаткичлар Минг сўм Жамига нисбатан % (5- жадвал, 1.1.1. қ) Ҳисобот давр базисга нисбатан % Базис давр Ҳисобот давр Бази с давр Ҳисобот давр режа ҳақ -т режа ҳақ-т реж а ҳақ- т 1 Ишланган вақт учун тўлов жами 29290 .3 36876. 9 60976. 7 100 100 100 126 208 2 Тариф ставкалари бўйича тўлов 12543 16258. 5 21582. 8 42. 8 44.1 35.4 129. 6 172. 1 3 Рағбатлантирув чи тўловлар 11986 13950. 2 26432. 9 41 37.8 43.3 116 .4 221 3.1 Асосий иш учун мукофотлар 7245. 7 7872.9 16592. 4 60. 4 56.1 62.7 108 229 3.2 Нормани ортиқ бажарганлик учун ҳақ 2985. 4 3975.0 6855.0 25. 0 28.5 26.0 133 230 3. 3 Устама ҳақлар 1754. 9 2142.3 2985.5 14. 6 15.4 11.3 122 170 4 Компенсациял ар 4571. 3 6408.2 12641. 0 15. 6 17.4 20.8 140 276

4. 1 Меҳнат шароитлари учун 320.5 560.7 1120.5 7.0 8.8 8.9 175 350 4. 2 Иш ҳақини ҳудудий тартибга солиш 4250. 8 5847.5 11520. 5 93. 0 91.2 91.1 136 271 5 Бошқа тўловлар 190.0 260.0 320.0 0.6 0.7 0.5 137 168 6 Персонал томо-нидан ишланган Минг-киши- соат 18165 .6 18072. 8 18444. 0 - - - 99. 5 102 7 Соатлик тариф ставкаси (2қ:6қ) 0.69 0.90 1.17 - - - 130 130 8 Соатлик иш ҳақи (1қ:6қ) 1.61 2.04 3.31 - - - 127 162 9 Тариф ҳақга нис-батан рағбатлан- тирувчи тўлов, % (3қ:2қ ∙100) 96 86 123 - - - - - 10 Асосий иш учун мукофотлар, % (3.1қ:2қ ∙ 100) 58 48 77 - - - - -

Мисолда (13.4-жадвал) соатлик тариф ставкаси стабил динамикага эга (130%), ўртача иш ҳақи эса юқори ўсиш суръатига эга (127 %дан 162 %гача). Фикримизча, бунинг сабабини аниқлаш учун ходимлар малака даражаси ҳақидаги маълумотларни ҳамда ишларнинг разрядларига ишчиларнинг разрядларини мос келишини кўриб чиқиш керак деб ўйлаймиз. Энди 13.5.-жадвалда ишланмаган вақт учун сарфланган маблағларга оид кўрсаткичларни кўриб чиқамиз. жадвал Ишланмаган вақт учун маблағлардан фойдаланиш № Кўрсаткичл ар Минг сўм Жамига нисбатан % (5- жадвал, 1.1.1. қ) Ҳисобот давр базисга нисбатан % Бази с давр Ҳисобот давр Бази с давр Ҳисобот давр режа ҳақ- т режа ҳақ-т режа ҳақ-т 1. Ишланмага н вақт учун тўланган ҳақ 4863. 3 5104. 3 10423.4 100 100 100 105 214 1. 1 Навбатдаги таътил ҳақи 2895. 5 4025. 5 6583. 2 59.6 78.9 63 139 227 1.2 Ўқиш таътиллари ҳақи 195.3 280.5 490.8 4 5.5 4.7 144 251 1.3 Ишчининг айбисиз йўқотилган 1592. 5 592.5 3058. 9 32.7 11.6 29.4 37 192

вақтга ҳақ 1.4. Бошқа тўловлар 180.3 205.8 290.5 3.7 4 2.9 114 161 Маълумотларнинг кўрсатишича бундай тўловлар улушининг ошишига сабаб (режадаги 105 % ўрнига 214 %) ходимлар айбисиз юз берган иш вақти йўқотишлари ва унга ҳақ тўлашдир (режадаги 30% ўрнига 192 %). Ундан ташқаври навбатдаги меҳнат ва ўқув таътиллари улушининг ҳам режага нисбатан ўсиши кузатилган (мос равишда 227 % ва 139 %; 251 % ва 144 %) Ўйлашимизча меҳнатни ташкил этиш имкониятларини топиш, ишлаб чиқариш интизомини ошириш, ишлаб чиқариш бошқарувчиларига талабларни ўзгартириш керак. Кейинги босқич бир марталик рағбатлантирувчи тўлорвлар маблағларидан фойдаланишни таҳлил қилишдир, чунки бу тўловлар ходимларнинг меҳнат натижаларидаги моддий манфаатдолигига таъсир қилади.(жадвал)

жадвал Бир марталик рағбатлантириш учун маблағлардан фойдаланиш № Кўрсаткичл ар Минг сўм Жамига нисбатан % (5- жадвал, 1.1.1. қ) Ҳисобот давр базисга нисбатан % Бази с давр Ҳисобот давр Бази с давр Ҳисобот давр режа ҳақ- т режа ҳақ-т режа ҳақ-т 1 . Бир марталик рағбатланти- риш жами 3371. 4 5676 12614.2 100 100 100 168 374 1. 1 Ўта муҳим ишларни бажарганли к учун 590.7 980.5 2900.5 17.5 17.4 23 166 491 1. 2 Тажриба ишлаб чиқаришда қатнашганли ги учун - 850.0 1340.5 - 14.9 10.6 - - 1.3 Йил натижа-лари бўйича мукофот 1950. 7 2600.5 6517.9 57.9 45.8 51.7 133 334 1. 4 Моддий ёрдам 830.0 1245. 0 1855.3 24.6 21.9 14.7 150 224

Ҳар бир келтирилган бир марталик мукофотларнинг рағбатлантирувчи таъсири бир хил эмас. Кўпчилик ходимларга берилган моддий ёрдам рағбатлантирувчи таъсирга эга эмас. У одатда таътил тўловига қўшимча бўлади. Мисолимизда (13.6-жадвал) бу турдаги мукофот камайиш тенденциясига эга (24.6 %дан 14.7 %гача). Корхона фаолияти натижаларига кўра ишловчиларни тақдирлаш йил давомда камайган (57.9 %дан 51.7 %гача бўлиб, режада 45.8 % эди). Бу турдаги мукофот меҳнат натижаларини яхшиланишига кам таъсир қилади, чунки у корхонанинг махсус резерв маблағларидан иборат бўлиши мумкин. Муҳим ишлаб чиқариш вазифаларини бажарганлиги учун мукофот сифатидаги тўловларнинг ошиши ижобий омил ҳисобланиб, ташаббус ва маҳоратнинг ривожланишига фаол таъсир кўрсатади. Ушбу йўналишдаги маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш бўйича чора- тадбирларни ишлаб чиқишда йиллик иш натижалари бўйича ва моддй ёрдам пуллари улушини камайтириб, бир марталик мукофотлар улушини оширишга эришиш зарур. Озиқ-овқат, уй-жой, транспорт учун тўловларни таҳлил қилишда (13.2- жадвал, 4 қатор) қонунчилик томонидан кўзда тутилган ва кўзда тутилмаган, бироқ меҳнат шартномасига киритилган тўловларни ҳисобга олиш керак. Бу қўшимча тўловлар зарарли ишлаб чиқаришда банд бўлганлар учун кўзда тутилган бўлиши мумкин. Мисолимизда келтирилган ушбу турдаги тўловлар камаймоқда (2,1 %дан 1.6 %гача). жадвал Ижтимоий характердаги тўловлар учун маблағлардан фойдаланиш № Кўрсаткичлар Минг сўм Жамига нисбатан % (5- жадвал, 1.1.1. қ) Ҳисобот давр базисга нисбатан %

Базис давр Ҳисобот давр Бази с давр Ҳисобот давр режа ҳақ -т режа ҳақ-т реж а ҳақ- т 1. Ижтимоий характердаги тўловлар, жами 20616. 3 38233. 4 7054. 2 100 100 100 186 34 1. 1 Ишловчиларн и ижтимоий ҳимоялаш учун харажатлар 18649. 5 34990. 5 2854. 0 90. 5 91.5 40.5 186 8.1 1.1. 1 Ишловчиларга суғурта ҳақлари 17459. 1 32959. 7 - 93. 6 94.2 - 189 - 1.1.2 Нодавлат суғурта жамғармалари га бадаллар 1190.4 2030.8 2854. 0 6.4 5.8 100 171 240 1.2. Кутилмаган холатлар бўйича моддий ёрдам 101.3 145.7 234.5 0.5 0.4 3.3 144 161 1. 3 Ишдан бўшатишдаги тўловлар 235.5 379.5 498.6 1.1 1.0 7.1 161 212 1. 4 Касбий тайёргарлик учун тўловлар 290.0 489.2 675.7 1.4 1.3 9.6 168 232 1. 5 маданий- маиший мақсадлар 1248.9 2100.0 2580. 9 6.1 5.5 36.6 168 207

учун ҳаражатлар 1. 6 Бошқа ижтимоий ҳаражатлар 90.2 128.5 210.5 0.4 0.34 3.0 143 233 Ижтимоий характердаги тўловларни таҳлил қилишга алоҳида эътибор бериш керак. Уларнинг жорий ишлаб чиқариш фаолиятига паст даражада таъсир қилишини, ходимлар орасида нотекис тақсимланишини ҳисобга олиш керак. (13.7-жадвал) Нодавлат пенсия жамғармаларига тўловлар ходимлар тўрғунлигига ва қўнимсизликни камайишига фақатгина билвосита таъсир қилиши мумкин. Ишдан бўшатишдаги тўловлар улуши 1.1 %дан 7.1 %гача ошган (режада 1.0 %га камайтириш мўлжалланган), бироқ кейинчалик бу тўловлар тўлиқ иш билан банд бўлмаган ходимларнинг бўшаши ҳисобига иш ҳақининг тежалишидан қопланиши мумкин. Ижтимоий тўловлар ва имтиёзлар бир қанча омилларга боғлиқ бўлади: корхонанинг катта ёки кичиклиги, унинг қайси тармоққа мансублиги, молиявий-иқтисодий ҳолати. Ижтимоий тўловлар ходимларнинг категориялари бўйича даражаланади. Ижтимоий тўловларни давлат томонидан қисқартирилиши шароитида ушбу дастурларни бажарилиши корхона зиммасига юклатилмоқда. Шуни ҳисобгва олиб, давлат корхоналарда ижтимоий тўлов жамғармаларини ривожлантиришни рағбатлантириши лозим. Бунда қисман ёки тўлиқ солиқлардан озод қилинган турли ижтимоий тўлов шаклларини ривожлантиришга йўналтирилган солиқ сиёсати асосий инструмент ҳисобланади. Асосий иш ҳақидан ташқари маълум ижтимоий тўловлар йиғиндисини таклиф қилаётган тадбиркор нималарни мақсад қилиши мумкин? Бу мақсадлар турлича бўлиши мумкин: малакали кадрларни жалб қилиш ва ушлаб қолиш, юқори унумли меҳнатни рағбатлантириш, кадрлар

қўнимсизлигини камайтириш, ишловчиларнинг реал даромадларини ошириш. Ҳеч қайси корхона ўз ҳисобидан ишловчининг барча муаммоларини ҳал этишга қодир эмас, шунинг учун у ишловчига барча тўлов ва имтиёзларни тўлиқ ҳажмда таклиф этолмайди. Бу корхона фаолиятининг мақсади ҳам эмас. Корхонанинг ўз олдига қўйган мақсади ҳамда у ёки бу қўшимча тўлов ва имтиёзларни таклиф этиш билан ишловчилар фаровонлигини ошириш мақсадлари ўртасида фарқ бор. Умуман олганда, баъзи қўшимча тўловлар ҳам корхона талабларини, ҳам унда банд бўлган ишловчилар талабларини қондириши мумкин. Шунинг учун ижтимоий тўлов хажмлари корхона ва ишловчиларнинг қизиқишларига мос келиши керак, бироқ бу мослик ҳеч қачон тўлиқ бўлмайди. Касбий тайёргарлик учун тўловлар самарали бўлиши лозим. Уларнинг улуши 1.4 %дан 9.6% гача ошган (13.7-жадвал, 5.4 қатор), бироқ бундай ижтимоий тўлов корхонада шундай малакадаги ходимга талаб бўлса самарали бўлади. Шунинг учун касбий тайёргарлик учун маблағлар асосланган ҳамда персонал маркетинги дастури бўйича ҳисобланган ва тасдиқланган бўлиши керак.моддий ёрдам тўловлари миқдори эҳтимолий характерга эга бўлади, шунинг учун ҳар бир конкрет холатни ўрганиш талаб этилади. Бизнинг мисолимизга кутилмаган ҳолатлар бўйича моддий ёрдам пулларини тўлаш 0.5 %дан 3.3 %гача ошган (режадаги 0.4 %га камайтирилиши ўрнига). Меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий характердаги тўловларни ҳар бир йўналиш бўйича таҳлил қилинганидан сўнг ушбу харажатларни ходимларнинг асосий категориялари бўйича сарфланишини таҳлил қилиш лозим. Меҳнатга ҳақ тўлаш учун сарфланаётган маблағларни алоҳида орлинган ишлаб чиқариш бўлинмалари бўйича ҳам таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ.

Ушбу бўлимга хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, эркин иқтисодиёт шароитида корхонанинг якуний натижалардан ҳабардор бўлиши кучаяди, бу эса ўз навбатида меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўлов маблағларидан фойдаланишни таҳлил қилишга, меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармалари хажмини прогнозлашда барқарор қонуният ва тенденцияларни аниқлашга эътиборни оширишни талаб этади. 4.Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси маблағлари ва ижтимоий характердаги тўловларидан фойдаланиш самарадорлигини таҳлили Таҳлилнинг мақсади - меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий характердаги тўловлар жамғармаси маблағларининг ўзгариши маҳсулот таннархи ўзгаришига қандай таъсир қилишини аниқлашдан иборат. Меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий характердаги тўловлар жамғармасининг нисбий таҳлилини кейинги мисолда кўриб чиқамиз (13.8- жадвал). Бундай таҳлилни ўтқазишда режа даврида базис даврга нисбатан маҳсулот ҳажми бўйича режанинг бажарилиши фоизи ва иш ҳақи жамғармасининг ўзгариши ҳисобга олинади.

жадвал Иқтисодий кўрсаткичлар Базис ойи Ҳисобот ойи Ҳисобот ойининг базис ойига нисбати, % Таққаслама нархларда маҳсулот хажми, минг сўм 37500 38960 103.9 Иш ҳақи жамғармаси, сўм 496830 486761 97.97 Таҳлил алгоритмини кўриб чиқамиз: 1.Иш ҳақи жамғармасининг базис даврдан абсолют фарқланиши қуйидагича: ±∆ ИҲЖ ═ 486761 – 496830 ═ –10069 (сўм) 2. Маҳсулот ҳажми 3.9 %га ошганлигини ҳисобга олиб, ҳисобот давридаги иш ҳақи жамғармасини маҳсулот хажми ўсиши индексига тўғирлаш керак (1,039): 486761 – (496830 ∙ 1,039) ═ – 29445 (сўм) 3.Маҳсулот хажмидаги ўзгаришларни ҳисобга олган холда иш ҳақи жамғармаси ўзгаришига меҳнатга ҳақ тўлаш суммасидаги ўзгарувчан тўловлар (маҳсулот хажми ўзгаришига тўғри пропорционал ўзгарадиган тўловлар) таъсир қилади. Бизнинг мисолимизда улар 0.57 ни ташкил қилади деб ҳисоблайлик, унда 3.9 % ∙ 0.57 ═2.22 % - тўғирлаш (корректировка) фоизи 4. Нисбий фарқланишни ҳисоблаш қуйидагича:

486761 – (496830 ∙ 1.0222 ) ═ - 21098.6 сўм Маҳсулот таннархидаги иш ҳақи тежалиши 21098.6 сўм бўлган. Иш ҳақи ва ижтимоий тўловлар учун йўналтирилган маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги самарадорлик коэффициенти ёрдамида ҳисобланади. К сам ═ Ж – НЖ / Ж; (13.1.) Бу ерда: Ж – иш ҳақи жамғармаси ва ижтимоий характердаги тўлов маблағлари йиғиндиси; НЖ – иш ҳақи жамғармасидаги унумсиз тўловлар. Иш ҳақи ва ижтимоий тўловлар учун йўналтирилган маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини таҳлил қилишнинг кейинги йўналиши омилларнинг абсолют фарқланишга таъсирини аниқлашдир ±∆ ИҲЖ ═ – 10069 (сўм) (13.8.-жадвал). Иш ҳақи жамғармасига таъсир қилувчи омиллар жами саноат ишлаб чиқариш персонали, алоҳида персонал карегориялари сонининг ўзгариши, уларнинг ўртача иш ҳақи ва даромадларининг ўзгаришидир. (13.9. - жадвал). жадвал № Иқтисодий кўрсаткичлар Сатр № Базис ой Ҳисобот ой Нисбати, % 1. Иш ҳақи жамғармаси Ш.ж.-рўйхатдаги ишловчиларга -ташқи қўшимча ишловчиларга 01 02 03 496830 485785 7045 496761 475511 7050 97.97 97.89 100.07

-рўйҳатдаги таркиб шартномасига кўра Асосий фаолиятдаги ишловчиларга СИП 04 05 4000 461732 4200 457525 105 99.09 2. Ижтимоий характердаги тўловлар, сўм - / - - / - - / - - / - 01 02 03 04 05 7637 7637 - - 7194 7536 7536 - - 7104 98.68 98.68 - - 98.75 3. Ўртача рўйҳатдагилар сони - / - - / - - / - - / - 01 02 03 04 05 475 460 10 5 435 471 456 10 5 430 99.16 99.13 100 100 98.85 4. 5. 6. 7. Жами: Жами даромад (сўм) (1.01қ + 2.01қ) СИП даромади (сўм) (1.05қ + 2.05қ) СИП иш ҳақи (сўм) (1.05қ : 3.05қ) СИП ўртача даромади (сўм) (6қ + 2.05қ : 3.05қ. ) 504467 468926 1061.45 1077.99 494297 464629 1064.01 1080.53 97.98 99.08 100.29 100.24 Ҳисоб-китоб натижалари (13.9. - жадвал) саноат ишлаб чиқариш персонали (СИП) бўйича иш ҳақи жамғармаси тежалиши омилини аниқлаш имконини беради: 1.СИП сонининг ўзгариши ҳисобига ИҲЖ тежалишини аниқлаймиз: ±∆ ИҲЖ ═ (С ҳ – С баз ) ∙ З/ р. баз . (13.2) ±∆ ИҲЖ ═ (430 – 435) ∙ 1061,45 ═ - 5307,25 (сўм)

2. Ўртача иш ҳақининг (З/) ўзгариши ҳисобига ±∆ ИҲЖ тежалишини аниқлаймиз: ±∆ ИҲЖ═ (З/ р.ҳис . – З/ р.баз .) ∙ С ҳ (13.3) ±∆ ИҲЖ═ (1064.01 – 1061.45) ∙ 430 ═ + 1100.8 (сўм) Текшириш: ∆ ИҲЖ═ ∆ ИҲЖ (1) + ∆ ИҲЖ (2) (13.4) 457525 – 461732 ═ - 5307,25 + 1100,8 – 4207 ≈ - 4206,45 ═ - 4207 (сўм) Ҳулоса қиламиз: СИП сонининг 5 кишига қисқариши иш ҳақи жамғармасини 4207 сўмга тежалишига олиб келди. Ҳудди шундай 13.2 -13.4 формулалар ёрдамида саноат ишлаб чиқариш персонали даромадига омиллар (сон ва ўртача даромадларни) таъсирини аниқлаш мумкин (13.9-жадвал): 1. ±∆ Д 1 ═ (430 - 435) ∙ 1077,99 ═ - 5389,95 (сўм); 2. ±∆ Д 2 ═ (1080,53 – 1077,99) ∙ 430 ═ 1092,2 (сўм). Текшириш: 464629 -468926 ═ - 5389,95 + 1092,2 – 4297 ═ - 4297,75 (сўм) Шунга ўхшаб, персоналнинг барча қизиқтирилаётган категориялари бўйича иш ҳақи жамғармаси ва ижтимоий характердаги тўловлардан фойдаланишнинг таҳлили ўтқазилади. Омилли таҳлилда қуйидаги холатларни ҳисобга олиш керак: - маҳсулот ҳажми ўзгариши сабаблари (солиштирма нарҳларда) қуйидагилар бўлиши мумкин: персонал сонининг (асосий ишчилар) ўзгариши; маҳсулот бирлигининг меҳнат сарфи ўзгариши; штатлардаги интизомнинг бузилиши;

- СИП ўртача иш ҳақнинг ўзгариши сабаби қуйидагилар: мукофотлаш, қўшимча тўловлар, устамалар тизимидаги ва иш вақтидан ташқари ишланган ишлар хажмидаги ўзгаришлар. Бунинг ҳақиқий сабабини персонал категориялари бўйича иш ҳақи жамғармаси таркибини таҳлил қилиш йўли билан аниқлаш мумкин. Бундай таҳлил унумсиз тўловларни топиш имконини беради (иш вақтидан ташқари иш учун, нормал шароитлардан четлашганлик учун қўшимча тўловлар, ишчининг айбисиз бўлган брак маҳсулотга ҳақ тўлаш ва ҳ.з.). Унумсиз тўловлар хажмини билиб, персонал категориялари ва жами персонал бўйича иш ҳақи ва ижтимоий харктердаги тўловлар маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини аниқлаш мумкин. (13.1- формула) Иш ҳақи ва ижтимоий харктердаги тўловлар маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини аниқлаш ва таҳлил қилиш учун 13.10- жадвални тузамиз. (бошланғич маълумотлар 13.8, 13.9 - жадваллар). Келтирилган алгоритм бўйича корхона хўжалик фаолиятининг комплекс натижаси коэффициентини аниқлаймиз: К комп . ═ 1.039 ∙ 1.051 ∙ 1.061 ∙ 0.871 ∙ 0.973 ∙ 0.921 ═ 0.907 Иш ҳақи ва ижтимоий харктердаги тўловлар маблағларидан фойдаланиш самарадорлиги К комп нинг ва СИП 1ишловчисининг даромадини тавсифловчи коэффициентнинг нисбати сифатида аниқланади: К сам ═ 0.907 : 1.0024 ═ 0.905 К сам < 1, шундай экан, амалдаги иш ҳақи ва ижтимоий харктердаги тўловлар маблағларидан фойдаланиш тизими самарасиз. жадвал

№ Иқтисодий кўрсаткичлар Базис давр Ҳисобот давр Ўсиш суръати, % 1. Маҳсулот хажми, минг сўм 37500 38960 103.9 2. 1та СИПга маҳсулот ишлаб чиқариш, сўм 86.2 90.6 105.1 3. Фонд қайтими, сўм 2.46 2.61 106.1 4. Материал қайтими,сўм 1.78 1.56 87.4 5. Айланма воситаларнинг айланиши (айланиш сони) 4.07 3.96 97.3 6. Рентабеллик ,% 30.2 27.8 92.1 7. 1та СИПга ўртача даромад, сўм 1077.99 1080.53 100.24 Ушбу параграф якунида шуни айтиш мумкинки, иш ҳақи корхона иқтисодиётининг энг зарур меҳнат кўрсаткичи ҳисобланиб, унинг ёрдамида барча меҳнат кўрсаткичларининг ўзаро алоқадорлиги амалга ошади. 5. Меҳнат унумдорлигининг ўсиш суръатлари билан меҳнатга ҳақ тўлаш даражаси ўртасидаги нисбатни ўрганиш Иш ҳақи жамғармасидан фойдаланишни таҳлил қилишда корхона ходимларининг ўртачa иш ҳақи тўғрисидаги, унинг ўзгариши, шунингдек уни белгиловчи омиллар ҳақидаги маълумотларни ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир. Бинобарин, бундан кейинги таҳлил тоифалари ва касблар бўйича, шунингдек бутун корхона бўйича битта ходимнинг ўртача иш ҳақи ўзгариши сабабларини ўрганишга қаратилиши лозим. Бунда ўртача йиллик иш ҳақи битта ишчининг бир йилда ишлаган кунлари сонига, иш сменасининг давом этишига ва ўртача соатлик иш ҳақига боғлиқ эканлигини ҳисобга олиш зарур: ЙИҲ=К х Д х СИҲ

Бу омилларнинг ходимлар тоифалари бўйича ўртача йиллик иш ҳақи даражасининг ўзгаришига таъсир этишини ҳисоблаш мутлақ фарқлар усули билан амалга оширилади (13.11-жадвал). жадвал Ишлаб чиқариш корхонасида меҳнатга ҳақ тўлаш даражасини таҳлил этиш Ходимлар тоифаси Битта ходим ишлаган иш кунлари сони Иш сменасининг ўртача давом этиши Ўртача соатлик иш ҳақи, минг сўм режа ҳақиқатда режа ҳақиқатд а режа ҳақиқатда Ишбай ишчилар 220 210 7,95 7,8 58,6 64,10 Вақтбай ишловчилар 220 210 7,95 7,8 49,53 51,97 Жадвал Ишлаб чиқариш корхонасида ўртача йиллик иш ҳақи миқдорини аниқлаш Ходимлар тоифаси Ўртача йиллик иш ҳақи, минг сўм Ишчининг режадаги ўртача йиллик иш ҳақидан фарқланиш, минг сўм шу жумладан, қуйидагилар ҳисобига ўзгарган: режа ҳақиқатда четга чиқиш ишланган кунлар сони сменанинг давом этиши ўртача соатлик иш ҳақи Ишбай ишчилар 10250 0 1050000 2500 -4659 -1846 9005 Вақтбай 86625 85121 -1504 -3938 -1560 3994

ишловчилар Ишловчилар ўртача иш ҳақининг бирор вақт ичидаги (йил, ой, кун, соат) ўзгариши унинг индекси ( J ўҳ ) билан ажралиб туради, у ҳисобот давридаги ўртача иш ҳақининг (ЎҲ ҳ ) базис давридаги ўртача иш ҳақига (ЎҲ б ) нисбати билан аниқланади. Меҳнат унумдорлиги индекси ҳам худди шундай ҳисобланади ( J йм ): Келтириб ўтилган маълумотлар таҳлил қилинаётган корхонада меҳнат унумдорлигининг ўсиш суръатлари меҳнатга ҳақ тўлашнинг ўсиш суръатларидан олдинлаб кетган. Олдинлаб кетиш коэффициенти (К ок ) қуйидагига тенг: К ок = J йм : J ўҳ =1,04:1,038=1,00192678227 Меҳнат унумдорлигининг ўсиш суръатлари билан унга ҳақ тўлаш ўртасидаги нисбатларнинг ўзгариши муносабати билан иш ҳақи жамғармасининг тежалиши (- Э) ёки ортиқча сарфланиши (+Э) суммасини аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: Бизнинг мисолимизда меҳнат унумдорлиги ўсиши суръатлари меҳнатга ҳақ тўлашнинг ўсиш суръатларига нисбатан анча юқори бўлиши иш ҳақи жамғармасининг 41,4 млн. сўм тежалишига имкон берди. Инфляция шароитида ўртача иш ҳақининг ўсиш индексини таҳлил қилишда ана шу даврдаги истеъмол товарлари ва хизматлар нархининг ўсиш индексини ҳисобга олиш зарур ( J H ). Масалан, ҳисобот йилида ходимларнинг ўртача йиллик иш ҳақи -106,4 млн.сўм, ўтган йили - 76 млн.сўм бўлган, ана шу даврдаги инфляция индекси 1,5ни ташкил этади: Демак, корхона ходимларининг реал иш ҳақи таҳлил этилаётган даврда кўпаймаган, балки 6,7% камайган.

Хулоса Иш хақи жамғармаси - миллий даромаднинг ходимлар ўртасида улар меҳнатининг миқдори ва сифатига мувофиқ тақсимланадиган ҳамда шахсий истеъмол мақсадлари учун фойдаланиладиган қисмидир. Иш хақи жамғармаси таркибига ҳамма ходимларга - доимий, мавсумий, вақтинча ишлайдиган ходимларга бажарилган иш учун тўланган пул суммалари, шунингдек амалдаги қонунларга мувофиқ ходимларга ишланмаган вақтлари учун тўланган пул суммаси ҳам қўшилади. Маҳсулот таннархига киритиладиган иш ҳақи жамғармаси. Соф фойда ҳисобидан шаклланадиган иш ҳақи. Иш ҳақининг доимий қисмига ишчиларнинг тариф ставкалари бўйича иш ҳақи, хизматчиларнинг окладлар бўйича ҳақи, барча қўшимча тўловлар, носаноат ишлаб чиқариш корхоналари ходимларининг иш ҳақи ва уларга тўғри келадиган таътил суммалари киради Мутлақ фарқланиш меҳнатга ҳақ тўлашга ишлатилган ҳақиқий маблағ миқдорини бутун корхона, ишлаб чиқариш бўлинмаси ва ходимлар тоифалари бўйича режадаги иш ҳақи жамғармаси билан таққослаш асосида аниқланади. Нисбий фарқланиш ҳақиқатда тўланган иш ҳақи суммаси билан режалаштирилган жамғарма ўртасидаги фарқ сифатида ҳисоблаб чиқилади, маҳсулот ишлаб чиқариш режасининг бажарилиш коэффициентига қараб тузатиш киритилади. Меҳнатга ҳақ тўлаш учун ажратилган маблағлардан фойдаланиш самарадорлигига баҳо бериш учун амалдаги нархларда маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми, тушум, иш ҳақининг бир сўми ҳисобига олинадиган ялпи, соф фойда ва бошқа кўрсаткичлардан фойдаланилади. Таҳлил жараёнида уларнинг ўсиши, даражаси бўйича режанинг бажарилиши ўрганилади.

Адабиётлар рўйхати 1. Абдураҳмонов Қ . Ҳ. ва бошқалар «Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси». Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2001. 2. Абдура х м а нов К.Х., Шарифулина Т.А. «Экономика и социология труда» Учебная пособие. М.: - 2002. 3. Абдураҳмонов Қ .Х. «Меҳнат иқтисодиёти (назария ва амалиёт)» Дарслик. – Т.: «Меҳнат» 200 9 . 4. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа. Учебная пособие. – М.: «Инфра-М.» 2001 5. Зайцев Н.Л. Экономика организации. Учебник – М.: «Экзамен», 2004 6. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. 14-е издание – М.: «Инфра-М», 2002 7. Под общей ред. Волгина Н.А., Одегова Ю.Г. Экономика труда (социально- трудовые отношения) –М.: «Экзамен», 2002 8. Холмўминов Ш.Р. ва бошқалар «Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили. Ўқув қўлланма. –Т.: Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 9. Ҳасанов Н.Х. ва бошқалар Корхоналарда иш ҳақи. «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси» Тошкент 2003. 10. Ерохина Р.И. Самраилова Е.К. Анализ и моделирование трудовых показателей на предприятии, - М., «МИК» 2000.

Похожие

Қишлоқ хўжалик корхоналарида меҳнатни меъёрлаш ва меҳнатга ҳақ тўлаш

Корхоналарнинг меҳнат ресурслари ва меҳнатга ҳақ тўлашни таҳлил қилиш

Меҳмонхона ва ресторанларда меҳнатга хақ тўлаш

Меҳнат ҳақ тўлаш ва меҳнат қонунчилиги аудиторлик назорати

Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил этиш методлари