Меҳнат бозори инфратузилмасининг тартибга солиш механизмлари - Экономика - Рефераты

Меҳнат бозори инфратузилмасининг тартибга солиш механизмлари

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

159 KB

Меҳнат бозори инфратузилмасининг тартибга солиш механизмлари Режа : 1. Меҳнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солишнинг механизмини асосий шакллари , усуллари ва воситалари 2. Меҳнат шартномаларининг меҳнат бозорини тартибга солишдаги ўрни 3. Меҳнат бозорини тартибга солишнинг минтақавий усуллари 4. Меҳнат бозорини давлат томонидан тартибга солиш йўналишлари

Меҳнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солишнинг механизмини асосий шакллари, усуллари ва воситалари Меҳнат бозорини тартибга солувчи асосий субъект давлат бўлганлиги учун, у меҳнат бозорини тартибга солишни амалга ошира олмайдиган бошқа субъектларнинг умумий ва ўзига хос функцияларини бажаради. Айнан давлат ҳамма мамлакатларда ишсизлик даражасини кўзатади ва тартибга солади. Шундан келиб чиққан ҳолда, давлат томонидан тартибга солиш иқтисодий механизми меҳнат бозорини тартибга солишнинг энг муҳим қисми ҳисобланади. Ушбу механизмни ишлаб чиқиш иқтисодиётни тартибга солишнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Бунда меҳнат бозорини давлат томонидан тартибга солишни иқтисодий механизми меҳнат бозорини турли хил параметрларига давлат таъсирини шакллантиришнинг ижтимоий- иқтисодий усуллари асосида меҳнат муносабатлар шаклланиш тизимини ифодалайди. У меҳнат бозори элементлари ва омилларига, уларга таъсир қилувчи турли хил шакллар, усуллар ва воситалар ёрдамида таъсир қилиш йўлларини акс эттиради. Давлат томонидан тартибга солиш бўйича меҳнат бозоридаги сиёсатининг асосий йўналишларини ишлаб чиқади. Меҳнат бозорини ижтимоий-йўналтирилган тартибга солиш қўйидаги иқтисодий ва ижтимоий давлат тадбирлари билан тавсифланади: 1. Миллий меҳнат бозорида у қўйидагиларни амалга оширади: иш ҳақининг ошишига йўналтирилган рақобатни кучсизлантириш мақсадида юқори даромадли фирмаларнинг даромадини ушлаб туришга ва нисбатан кам даромадли корхона ва фирмаларни қўллаб-қувватлашга йўналтирилган солиқ солишнинг юқори даражасини ўрнатилиши; кичик тадбиркорликни қўллаб- қувватлашга: иш ўринлари сонини кенгайтириш, яъни меҳнатга бўлган талабни рағбатлантириш мақсадида солиқ имтиёзлари ва кредит- лар бериш; турмушни моддий ва ўй-жой шароитларини яхшилаш шарт- лари билан, бўш иш жойлари мавжуд бўлган ҳудудларга ишчи кучи ортиқча бўлган

ҳудудлардан оиласи билан кўчиб ўтишга субсидия ва кредитларни бериш йўли орқали ишчи кучи касбий ҳаракатчанлигини ошириш; глобал молиявий иқтисодий инқироз даврида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ва қайта ишлаш саноати секторларининг асосий маҳсулотларига давлат буюртмасини белгилаш; рақобатбардош бўлмаган қишлоқ ишчиларни давлат томонидан қўллаб- қувватлаш; қишлоқ ишсизларининг умумтаълим даражасини ошириш, меҳнат бозорида турғун талаб мавжуд бўлган касбларга ўқитиш ва қайта ўқитиш. 2. Ҳудудий даражада қўйидагилардан иборат: асосан ёлланган ишчиларнинг ҳимоясиз гуруҳлари учун ҳудудий иш билан бандликни фаоллаштириш йўлларини излаш мақсадида жамоат ишларини ташкиллаштириш; ногиронлар, ёшлар ва бошқалар учун янги иш ўринларини яратаётган корхоналарга имтиёзлар бериш; ҳудуд иқтисодиёти тузилмасини ҳисобга олган ҳолда асосан ишни янгидан бошлаган тадбиркорлар, кичик корхоналар учун солиқ ва кредит имтиёзларини бериш; ҳудудий иқтисодиётнинг талабларини ҳисобга олган ҳолда инсон капиталига қўйилмаларни тартибга солиш. 3. Ички меҳнат бозорида қўйидагилар назарда тутилади: корхоналарнинг молиявий ҳолатидан қатъий назар, тенг меҳнат хизматига тенг иш ҳақи кафолати; иш берувчилар ва ёлланма ишчилар ўртасида иқтисодий рағбатлар бўйича шартномавий муносабатларни тартибга солиш; меҳнатга ҳақ тўлашнинг умумий тарифини яратиш. Шундай қилиб, меҳнат бозорини ижтимоий йўналтирилган тартибга солиниши тўлиқ иш билан бандлик ва ишсизликнинг имкон қадар паст даражасига эришишга йўналтирилган. Янги технологияларни қўлланиши ва ишлаб чиқаришни қайта ташкиллаштириш билан боғлиқ бўлган самарали иш билан бандликкга эришиш меҳнат бозорини ривожлантириш дастурини ишлаб чиқишда давлат ва унинг институтларига кўмаклашишга корхоналарнинг қизиқиши, ушбу турнинг давлат томонидан тартибга солишнинг муҳим хусусияти ҳисобланади. Ижтимоий-йўналтирилган тартибга солишни қўлланадиган мамлакатларда меҳнат бозорини молиялаштириш касбий

тайёргарликка (унга тартибга солиш фаол сиёсатининг ўртача 24% маблағлари ишлатилади), янги иш ўринларини яратишга (фаол сиёсатга ажратилган ҳаражатларнинг 18%), субсидиялар (7%), иш билан бандлик хизматларини молиялаштиришга (10%) ва бошқа ҳаражатларга ажратилади. Қўйидаги вазифаларни бажарилиши ижтимоий йўналтирилган меҳнат бозорининг шаклланишига олиб келади: ишчи кучига талабни ошиши ва унинг таклифини камайишига йўналтирилган тадбирларни оширишни кучайтириш; бандлик хизмати ва унинг инфратузилмасида қудратли ва тез ривожланувчи тизимни яратиш; аҳолининг оқилона иш билан бандлигини шакллантириш; ишсизликни йўл қўйиладиган даражасигача қисқартириш; иш билан банд бўлмаган маҳаллий ходимларнинг малакасини, рақобатбардошлигини, ижтимоий ҳимояси ва экспортини ошириш; меҳнат бозори, иш билан бандлик ва ишсизликни тартибга солишнинг самарали ташкилий-иқтисодий механизмларини яратиш ва ҳ. к. Меҳнат бозорини тартибга солишнинг либерал тури тартибга солишнинг пассив сиёсатини кўпроқ даражада қўллаши билан тавсифланади . У қўйидаги тадбирлар орқали амалга оширилади : энг кам мажбурий иш ҳақини ўрнатилиши ; ишсизлик нафақасини тўлаш ; ҳудудий ва фирмалар ўртасидаги ишчи кучи юқори касбий ҳаракатчанлигини таъминлашни иқтисодий чоралар билан амалга ошириш . Кўпчилик иқтисодчилар тартибга солиш усулларини иқтисодий ва маъмурий турларга ажратишадилар 2 . Иқтисодий ва маъмурий деганда кенгроқ тушунча назарда тутилади , яъни тартибга солиш шакллари ва бун - дан келиб чиқадиган бўлса , меҳнат бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг усулларини қўйидаги мезонлар бўйича таснифлаш мумкин . Меҳнат бозорини тартибга солишнинг вазифалари бўйича усуллар ишсизлик даражасини пасайишига , меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш , ишчи кучига қониқмаган талабни бартараф қилиш , ишчи кучига талаб ва таклифнинг энг мақбул нисбатига ва бошқаларга таъсир қилади . Меҳнат бозорида давлат

фаолияти турли хил вазифаларни амалга ошириши мумкин , у меҳнат бозори элементлари ва бошқа объектларни тартибга солишга йўналтирилган бўлиши мумкин . Тартибга солиш вазифалари улар йўналтирилган тартибга солиш объектлари билан яқиндан боғлиқдир . Тартибга солишнинг мақсадлари ва вазифаларига боғлиқ ҳолда , давлат меҳнат бозорига таъсир қилишнинг қолган усуллари ва воситаларини танлайди . Меҳнат бозорини тартибга солишнинг йўналишлари бўйича усуллар қўйидагиларга ажратлади : меҳнат бозорига тўғридан - тўғри таъсир қилувчи ( масалан , қонунчилик ) ёки унга билвосита таъсир қилувчи ( солиқ , бюджет , пул - кредит сиёсати ; ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солиш ва давлат томонидан нарх шаклланишини тартибга солиш орқали даромадларни тартибга солиш сиёсати ). Билвосита усулларни қўллаган ҳолда , меҳнат бозорини тартибга солишда иш билан бандликни тармоқ ва ҳудудий тузилмасини шакллантириш орқали давлат аҳамиятли рол ўйнайди . Молиявий рағбатлар ва давлат капитал қўйилмалари ёрдамида шаклланган , алоҳида қишлоқ хўжалиги тармоқлари ва ҳудудлар учун нисбатан яхшироқ шароитларни таъминлаши мумкин . Айирим ҳолатларда узоқ чузилган инқироз ҳолатида бўлган ҳудуд ва хўжалик бирликларига ёрдам кўрсатилади; бошқа ҳолатда - ҳудуд ва тармоқ ичида прогрессив силжишларга олиб келувчи, ишлаб чиқариш турлари ва хўжаликнинг янги тармоқларини ривожлантириш маъқулланади. Бу эса уларда иш билан бандликни ўсишини рағбатлантиради. Шу билан бирга тескари мақсадда ишлаб чиқаришни ҳаддан зиёд концентрациясини пасайтириш бўйича ҳам чоралар қабул қилиниши мумкин. Меҳнат бозорини тартибга солишниг кўлами (масштаби) бўйича усуллари миллий, ҳудудий ва ички меҳнат бозорини тартибга солишга йўналтирилган. Кўпгина усуллар меҳнат бозори турларининг бир нечтасини тартибга солади. Мсалан, мамлакат миқёсида амалга ошириладиган пул- кредит ва инвестицион сиёсат ҳудудий ва ички меҳнат бозорлари коньюнктурасига ўз таъсирини ўтказади. Масалан, 2009 йилда республикамиз

миқёсида қабул қилинган умумдавлат “Қишлоқ тараққиёти ва фаравонлиги йили” давлат дастури қишлоқ жойларда янги иш ўринларини яратиш билан боғлиқ чора-тадбирларни янада чуқурлаштиришга олиб келади. Давлат томонидан тартибга солишнинг субъектлари бўйича Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги томонидан марказлашган ҳолда ҳукуматнинг давлат органлари топшириғи асосида меҳнат бозоридаги ҳудудий дастурларни ишлаб чиқилиши, иш берувчилар вакиллик органлари, касаба уюшмалар ва давлат бандлик хизмати ёрдамида амалга оширилувчи усуллар ижтимоий ҳамкорлик механизми асосида амалга оширилади. Таъсир қилиш обеъктлари бўйича тартибга солишда иш кўчига бўлган талаб ёки таклифга, ёки бир вақтнинг ўзида иккаласига ҳам иш ҳақи даражасига, рақобатли муносабатларга, самарали бандликка эришишга, ишсизликка, меҳнат бозори эгилувчанлигига таъсир қилувчи усулларга ажратамиз. Берилган усуллар меҳнат бозорини тартибга солишдаги вазифалар билан узвий (яқин) боғлиқ. Молиялаштириш манбаси бўйича тартибга солиш усулларини биз қўйдагиларга ажратамиз: бюджет, иш берувчилар, аҳоли маблағлари, давлат дастурлари ва бош. Таъсир қилиш даражасига кўра биз қонунчилик, рағбатлантирувчи, чегараловчи, ундовчи, назорат қилувчи, ташкилий-институционал усуллар. Таъсир қилишнинг характерига кўра молиявий ва нарх шакллантирувчи усулларга ажратамиз. Меҳнат бозорини тартибга солишни кўпчилик усулларини бир нечта мезонлар бўйича таснифлаш мумкин, масалан, иқтисодий шаклларга тегишли бўлган кўпчилик усуллар миллий даражада қўлланилади ва меҳнат бозорига билвосита таъсир қилади. Булар иккита мезон бўйича ажралади: солиқ солишнинг юқори даражаси; айирим тармоқларда давлат мулкини ошиши (кўпайиши), бунинг натижасида ишчи кучига бўлган талабнинг ошиши ёки қисқариши, тармоқ бўйича ёки ҳудудда ўртача иш ҳақини ўзгариши мумкин.

Давлат ушбу усуллар ёрдамида билвосита таъсир орқали меҳнат бозоридаги талаб ва таклиф нисбатини керакли йўналишга ўзгартиришга ҳаракат қилади. Мавжуд механизмнинг муҳим таркиби бу тартибга солишнинг воситалари ҳисобланади. Тартибга солиш воситаси сифатида давлатнинг меҳнат бозорини тартибга солинувчи элементларига ўзига хос таъсирнинг дастаки сифатида қўллаши мумкин бўлган ижтимоий-иқтисодий тизимнинг элементлари ёки элементлари йиғиндиси тушунилади. Меҳнат бозорини тартибга солиш воситалари асосан давлат қўлида бўлади. Меҳнат бозорини тартибга солишнинг асосий воситалари қўйидагилар ҳисобланади: ишчиларнинг минимал ва ўртача иш ҳақини тартибга солиш, бюджет-солиқ сиёсати асосида тартибга солиш, давлатнинг даромадлари ва ҳаражатларини ҳамда фуқораларнинг даромадларини тартибга солиш, давлат томонидан дастурлаш ва бошқалар. Давлатнинг меҳнат бозорига таъсир қилувчи воситаларидан бири бютжет- солиқ асосида тартибга солиш ҳисобланади. Тўғридан-тўғри хўжалик юритишни тартибга солиш бюджет ёрдамида амалга оширилади. меҳнат бозорини тартибга солишга давлат ҳаражатларини қоплаш учун молиявий маблағлар билан таъминловчи асосий восита солиқ ҳисобланади. Улар меҳнат бозори субъектларининг фаолиятига таъсир қилиш учун кенг даражада қўлланилади. Солиқлар ёрдамида давлат томонидан тартибга солиш ҳал қилувчи даражада солиқ тизимининг танланишига, солиқ ставкаларининг юқорилигига, ҳамда солиқ имтиёзларининг тури ва ўлчовларига боғлиқ. 1 Солиқлар - давлат томонидан тартибга солишда иккита ролни ўйнайди: давлатнинг меҳнат бозоридаги ҳаражатларининг асосий молиявий манбаи, ҳамда тартибга солиш воситаси ҳам ҳисобланади. Бундан, давлат бюджет органлари вазифаси нафақат бюджетни даромад манбаларига солиқлар солишдан иборат бўлмай, балки меҳнат бозори субъектлари ҳулқига таъсир қилувчи нозик механизмни яратишдир. Меҳнат бозорини тартибга солишнинг бошқа воситаси давлат томонидан дастурлаш ҳисобланади. Инқироз, оммавий ишсизлик шароитида меҳнат бозорини тартибга солиш воситаси сифатида давлат томонидан дастурлаш

қўлланилади. Фавқулодда дастурлар оғир (критик) ҳолатларда ишлаб чиқилади ва улар маъмурий тартибга солиш усуллари орқали амалга оширилади. Амалда барча бозор иқтисодиётли давлатларда мақсадли дастурлар амалага оширилади. Дастурларнинг тузилишига, уларни амалга оширилишига ва улар устидан назоратга жавобгар, давлат муассасалари иқтисодий дастурлашнинг субъектлари ҳисобланади. Дастурлар давлат ҳукумати органлари томонидан ишлаб чиқилади, хусусан, республикамизда, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги томонидан ишлаб чиқилади. Молия вазирлиги ҳам дастурларни молиялаштириш режасини ишлаб чиқади. Дастурларни ишлаб чиқишга касаба уюшмалар вакиллари, тадбиркорлар уюшмаси, марказий банк, савдо-саноат палатаси ҳам кенг даражада жалб қилинади. Миллий даражада аҳоли иш билан бандлигига кўмаклашувчи дастурлар ва молиявий режа ҳар йили Вазирлар Маҳкамаси, ҳудудий даражада бўлса маҳаллий ҳукумат органлари томонидан тасдиқланади. Давлат томонидан иқтисодий дастурлаш меҳнат бозорини тартибга солишнинг бир қатор муаммоларини ечишда етарлича самарали ҳисобланади. Меҳнат бозорини либерал тартибга солишнинг модели шароитида дастурлаш мақсадли тавсиявий-ундовчи характерни ўзида мужассамлаштириши мумкин, шунга қарамай у турли даражадаги иқтисодий ва ижтимоий масалаларни ечишнинг самарали воситаси ҳисобланади. Дастурлар керакли йўналишда меҳнат бозорини иқтисодий ривожланишини таъминлайди. Дастурлаш давлатнинг барча усул- ларини қўллашга ва айирим давлат органларининг тартибга солувчи тадбирларида қарама-қаршиликлар ва келишмовчиликларга йўл қўймасликка имкон беради. Иқтисодий дастурлар доирасида давлат томонидан молиявий рағбатлантириш айирим ижтимоий гуруҳларнинг рақобатбардошлигига сезиларли ва нотекис таъсир кўрсатадилар, ҳамда манфаатлари камситил- ганларнинг қаршиликларини келтириб чиқариши мумкин. Шу сабабли давлат томонидан дастурлаш органларига айирим гуруҳларнинг қарама-қарши манфаатларини акс эттирувчи хилма-хил таъсирлар кўрсатилади, ҳамда уларни мафаатларини ҳисобга олиш уларнинг вазифаси ҳисобланади. Шундай қилиб, иш билан бандликка

кўмаклашиш давлат дастурларини тузишда меҳнат бозорини тартибга солиш механизмини умумий тартибга солиш тизимининг элементи сифатида қараш зарур. Меҳнат шартномаларининг меҳнат бозорини тартибга солишдаги ўрни Меҳнат бозори муносабатларини тартибга солиш комплекс – шартнома тизимининг қайишқоқлиги, шунингдек, муносабатлари соҳасида тенглик ва ижтимоий адолат тамойилларини рўёбга чиқариш ҳақидаги кенг ёйилган тўғри тасаввурларга эга бўлади. Айрим ходим музокараларда ўзидан анча кучли шериги - иш берувчига нисбатан якка тартибда амалга оширадиган хатти-ҳаракатлари билан қаршилик кўрсата олмайди Боз устига, жамоавий шартномага кўра, малакаси паст ҳамда етарли даражада юқори унум билан ишлай олмайдиган ишчи кучининг иш жойи муайян муддатга сақлаб туради. Жамоавий шартнома меҳнат муносабатлари барқарорлигига эришишда муҳим аҳамиятга эга. Жамоавий шартнома тизими меҳнат бозоридаги хўжалик субъектларининг ўзаро муносабатларидаги можароларни ўзича бартараф эта олмайди. Чунки, ушбу можаролар асосини ижтимоий манфаатлар, мақсадлар, интилишлар, талаблардаги фарқлар ташкил этади. Гарчи, жамоавий битимлар тизими манфаатларни келишиб олиш, ўзаро бир қарорга келиш ва можароларни тезлик билан бартараф этиш жараёнларини кўзда тутсада, музокаралар жараёни анча мақбул натижаларга эришиш имкониятини ҳам яратади. Айни пайтда битим шартлари шартнома шаклини олиб, икки томонни мазкур шартлар асосида ижтимоий ва иқтисодий барқарорликни таъминлаш мақсадида охирги чораларни кўрмасдан, яъни, иш ташлаш ёки ишдан бўшатишга йўл қўймай, ҳаракат қилишга мажбур этади. Келажакда жамоавий битимлар, шунингдек, меҳнат бозори фаолиятини, кадрларни ўқитиш ва малакаларини ошириш ҳамда ўзгартириш, уларнинг иш ҳақи ва ишсизларни иш билан таъминлаш кўрсаткичларини тартибга солиш масалаларини ҳам қамраб олади. Шуни қайд этиб ўтиш керакки, асосан жамоавий меҳнат шартномаси тизими ва бевосита давлатнинг тартибга солиш тизим амал қилишига қарамай, ходим билан иш берувчи ўртасидаги муносабатлар якка тартибда ҳам ҳал этилиши мумкин.

Ходим билан тузилган шахсий шартнома иш берувчи учун анча фойдалидир. Шахсий шартнома тизими ёлланувчининг меҳнат шароити ва унга тўланадиган иш ҳақини шу одамга қараб белгилаш имконини беради. Жамоавий битимларга кўра эса, бундай қилиб бўлмайди. Шу билан бирга, тузиладиган шахсий битим кўп ҳолларда ёлланувларни ижтимоий кафолатларнинг каттагина қисмидан маҳрум этади. Меҳнат муносабатларини шахсий услубда тартибга солиш ва бандликнинг қайишқоқ шаклларини жорий этиш - ёлланувлар кучидан фойдаланиш (эксплуатация характерида), кучайтириш ҳамда доимий ишловчи шахслар учун илгари мавжуд бўлган ижтимоий кафолатлардан воз кечилишидан ташқари яна бир қатор салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Жумладан, ривожланган мамлакатлардаги меҳнат бозорларида доимий ишчи кучларини вақтинча ёки тўлиқсиз иш вақтида ишловчи шахслар (ёшлар, хотин-қизлар, ногиронлар ва ҳоказо) билан алмаштириш қоида тусига кирмоқда. Табиийки, мазкур ижтимоий гуруҳларнинг вакиллари ижтимоий жиҳатдан кам муҳофазаланган ва жамоавий шартномалар билан қамраб олинмаган. Шу боис давлат, айниқса, хўжалик юритишнинг бозор муносабатларига ўтиш шароитларида ёллашнинг шахсий шартнома шакллари ривожини назорат қилиб бориши керак. Акс ҳолда, норозилик кучайиши натижасида давлат ишсизлик бўйича ижтимоий тўловларни анча кўпайтиришга мажбур бўлиб қолади . Сўнгги ҳолатни алоҳида ҳисобга олишимиз лозим. Чунки, республикамизда, бир томондан, тадбиркорлик, ишчиларни ёллаб ишлатиш бўйича ҳусусий тадбиркорлик ва бизнес яхши ривожланмаган бўлса, иккинчи томондан эса, кам таъминланган ҳамда ижтимоий жиҳатдан етарли даражада ҳимоя қилинмаган аҳоли орасида ишсизлар сони ошиб боряпти. Буларнинг ҳаммаси меҳнат бозоридаги ижтимоий-иқтисодий муносабатларни тартибга солишнинг янги, самарали ҳудудий усулларини, уларни меҳнат ресурслари ортиқча ва етишмайдиган ҳудудларга бўлган ҳолда, тадқиқ этишни талаб қилмоқда. Меҳнат бозорини тартибга солишнинг минтақавий усуллари

Республиканинг меҳнат ресурслари ортиқча ҳудудлари, аввало, Андижон, Фарғона, Наманган, Тошкент, Самарқанд, Қашқадарё, Сурхондарё, Бухоро ва Хоразм вилоятлари учун мазкур бозорни тартибга солишнинг анча самарали усуллари деб, ишчи кучига бўлган талабнинг ошиши ва унинг таклифи камайишини ҳисоблаш зарур. Мазкур усуллар нималарда ифодаланишини батафсил кўриб чиқайлик. Ишчи кучига талабни ошириш усули. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитларида мулкни хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш, экинларни етиштиришда таркибий тузилмани қайта қуриш, зарар келтириб ишлаётган корхоналарни тугатиш, фан-техника тараққиёти ютуқлари ва интенсив технологияларни жорий этиш ҳисобига асосан қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришидан бўшатилаётган ходимлар сони тез кўпаймокда. Ишчи кучига бўлган талабни оширишни рағбатлантириш усулларини тадқиқ этиш меҳнат ресурсларининг оқилона бандлигини таъминлашга ҳамда мазкур ҳудуд учун самарали тармоқларни ривожлантиришга қаратилгандир. Маҳсулотларни қайта ишлаш, сақлаш ва қайта қилиш ҳамда сервис хизмати кўрсатиш ва шахсий меҳнат фаолияти бўйича иш жойларини яратиш, ишлаб чиқариш кучлари ва бандликнинг ноанъанавий шаклларини ривожлантириш, аграр секторда ишдан вақтинча бўшатилаётган шахслар учун мавжуд корхоналарни кенгайтириш ва қайта таъмирлаш ҳамда янги иш жойларини яратиш мақсадида тўғридан-тўғри инвестициялар - сармоялар ҳажмини кўпайтиришни рағбатлантириш мазкур услубни қўлланишнинг асосий йўналишларидир. Ишчи кучларига талабни оширишни меҳнат ресурсларини қайта тақсимлашдан манфаатдор иқтисодиёт тармоқларида иш жойларини яратиш ҳамда мавжудларини қайта таъмирлаш ва янги, замонавий касбларни эгалга сармояларни тўғридан-тўғри жалб қилиш орқали тартибга солиш мумкин. Дотациялар, субсидиялар ва кредитларни агросаноат мажмуи корхоналарини, айниқса, қайта ишлаш корхоналарини қуриш, техник жиҳатдан қайта қуроллантириш ва реконструкциялашга, шахсий меҳнат фаолиятини ривожлантириш йўли билан хизмат кўрсатиш соҳасини кенгайтиришга,

шунингдек, кўп болали аёллар, меҳнатга лаёқатли пенсионерлар, ногиронлар, ўсмирлар ва ҳоказоларга мос иш жойларини вужудга келтиришга йуналтириш мақсадга мувофиқдир. Шу тариқа ортиқча меҳнат ресурсларини юқорида айтиб ўтилган тармоқларга ва айрим махсус иш жойларига жалб этиш, айни пайтда ишчи кучларининг касбий ва малака таркибига бевосита таъсир ўтказиши мумкин. Муваққат иш жойларини яратиш ва мулкчиликнинг турли шаклларини ривожлантиришни рағбатлантириш - аҳоли бандлигини оширишнинг энг муҳим йўналишларидан бири. У корхоналарнинг иқтисодий манфаатдорлигини ошириш, бюджет тўловлари ва ходимларнинг вақтинча ва қисман бандлиги учун ижтимоий суғурта бадаллариíè камайтириш, уларни ишга қабул қилиш жараёнини енгиллатиш, бандликнинг ноанаънавий шаклларини ташкил этиш билан боғлиқ сарф-харажатларни тўлаш каби чора- тадбирлар ёрдамида амалга оширилади. Ишчи кучларига таклифни камайтириш усули. Ишчи кучларига бўлган таклифни камайтиришга, шунингдек, уларнинг меҳнат бозорига оқиб келишини қисқартириш ва бошқа жойга кетишини рағбатлантириш ҳамда иш вақти ва мавжуд иш жойларини ижтимоий ишлаб чиқаришда банд бўлганлар ўртасида қайта тақсимлаш орқали самарали таъсир этиш мумкин. Республикамиза «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» асосида умумтаълим дастурларини кенгайтириш ва ўқиш муддатини узайтириш билан касбий тайёргарликни яхшилаш, ўқув юртларида кундузги таълим олинадиган ўқóâ ўринларини кўпайтириш ва кечки ҳамда сиртқи ўқувдаги талаба ўринларини қисқартириш, ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда ўқиётганларга стипендиялар миқдорини ошириш, аёлларга бола парвариши учун тўланадиган нафақалар ва бериладиган таътил муддатини кўпайтириш, меҳнат стажини ҳисоблашда уларга имтиёз бериш; пенционерлар, ногиронлар ҳамда уларни парваришлайдиган шахсларнинг пенсияларини ошириш меҳнат бозорида ишчи кучларининг оқиб келишини камайтириш чора-тадбирлари ҳисобланади. Иш билан бандлар орасида иш вақти ва иш жойлари ишчи кучларига бўлган таклифни камайтириш мақсадларида қайта тақсимланади. Меҳнат ресурслари иш

билан бандлигининг хусусий ва вақтинчалик шаклларига ўтишларини рағбатлантиришга уларга ҳам иш билан тўла банд қилинган шахсларга мўлжалланган ижтимоий таъминотнинг ўша турларини, таътиллар ва бошқа ижтимоий кафолатларнинг миқдорларини ўрнатиш, кафолатланган энг кам микдордаги иш ҳақи билан таъминлаш, ҳар йили бериладиган таътилларни ўз вақтида бериш, иш куни ва иш ҳафтаси давомийлигини қисқартириш орқали эришиш мумкин. Мамлакатимизнинг меҳнат ресурслари етишмайдиган минтақалари (Жиззах, Сирдарё вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикаси) да ишчи кучларига талабни камайтириш ҳамда улар таклифини кўпайтириш меҳнат бозорини тартибга солишнинг мақсадга мувофиқ усулларидир. Ишчи кучларига талабни камайтириш усули. Мазкур усулга ҳудудий ҳокимиятларнинг у ёки бу минтақаларда, тармоқлар ёки касб- ҳунарлар бўйича ишлаб чиқарувчи кучларни жойлаштириш ва янги иш жойларини вужудга келтиришни секинлаштиришга оид қуйидаги чора- тадбирлар: ортиқча ишчи кучларидан фойдаланганлик учун кўшимча солиқларни белгилаш; қаттиқ кредит сиёсатини ўтказиш; корхонага ходимни ишга олганлиги учун бир марталик тўловни жорий этиш; ортиқча ишчи ва хизматчиларни қисқартиришни рағбатлантириш ва ҳоказолар киради. Бундан ташқари, ишчи кучларига талабни камайтиришда меҳнат унумдорлигини ошириш ва тежамкорликка эришиш муҳим аҳамиятга эгадир. Ишчи кучлари таклифини кўпайтириш усули. Ҳозирги шарт- шароитларда меҳнат бозорига ишчи кучлари таклифини мутлақ кўпайтириш, умуман, мумкин эмас. Ишчи кучлари таклифини кўпайтиришга саноат ва хизмат кўрсатиш тармоқлари ва шахсий меҳнат фаолияти соҳаларининг ривожи жиддий тўсиқ бўлиши мумкин. Бундан ташқари, ҳозирги пайтда ишчи кучи таклифи на касб, на малака тузилиши бўйича иқтисодиёт тармоқларидаги жонли меҳнатга талабнинг ўсиш суръатига жавоб бермайди. Шу боис ишчи кучи таклифининг сифат кўрсаткичларини ўзгартириш ҳамда уларнинг меҳнат бозоридаги

рақобатбардошлигини ошириш лозим. Бунинг учун эса, бандликнинг давлат хизмати тизимидаги ва бошқа ўқув юртларидаги ходимларнинг малакаларини оширишни ташкил этиш, корхоналарнинг ўзидаги махсус курсларда касб-корга ўргатишни яхшилаш ва уларга солиқ тўловида имтиёзлар бериш маҳаллий кадрлар рақобатбардошлигини оширишнинг мақсадли махсус дастурèни ишлаб чиқиш керак . Ишчи кучлари таклифини рағбатлантириш ходимларни ишга ёллаш ва жойлаштиришга ёрдамлашиш усулларини қўлланиш орқали ҳам амалга оширилади. Бу усуллар ташкилий тусда бўлиб, бўш иш жойлари ва ишга жойлашиш ҳамда қайта ўқитишга муҳтож фуқароларнинг сони ҳақидаги маълумотлар банкини ташкил этишни , аҳолини ишга жойлашиш имкониятлари ҳақидаги ахборотлар билан таъминлашни, ишсизларни рўйхатга ва ҳисобга олишни, касбга йўналтиришга оид чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва ўтказиш каби йўналишларни қамраб олади. Меҳнат ресурсларини қайта тақсимлашнинг анча самарали усуллари орасида турмуш даражасини тартибга солишни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Мазкур услублар ҳудудларнинг молиявий ресурслари ҳисобидан ходимларнинг меҳнат ва уй-жой шарт-шароитларèни ҳамда маданий-маиший хизмат кўрсатиш даражаларини яхшилаш каби тадбирларни ўтказиб, уларни тартибга солиш асосида татбиқ этилади. Меҳнат бозорида ишчи кучларини ёллашда эркин ва самарали рақобат - ёлланувчилар билан иш берувчилар ўртасида ишчи кучларига бўлган эркин талаб ва таклиф тамойилари асосида меҳнат-товарга ўзаро манфаатли баҳони ўрнатиш. Бунда ишга ёллаш бозоридаги унинг сифат кўрсаткичлари ва рақобатбардошлиги, маҳаллий ва хорижий меҳнат биржалари томонидан турли гуруҳлар ва касблар бўйича бўш иш жойлари, ишчи кучларининг нархлари ҳақидаги ҳаққоний ахборотнинг берилиши, иш берувчиларнинг ёлланма ишнинг муддатлари ва характери юзасидан талаблари ва шартлари, меҳнат шартномаларини тузиш ва бекор қилишнинг ижобий ҳàìäà салбий оқибатлари ва ҳоказолар ҳисобга олинади.

Меҳнат бозоридаги эркин рақобатда ишчи кучларигина эмас, балки шахсий ёки жамоавий меҳнат шартномаси асосида фойдали нархда ўзининг «меҳнат қобилияти» ни сотишга муҳтож кадрлар ҳам қатнашиши мумкин. Бу ерда меҳнат ресурслари билан иш жойлари ўртасидаги муносабатларнинг сифат кўрсаткичлари юзасидан эркин рақобат вужудга келади. Меҳнат бозорини давлат томонидан тартибга солиш йўналишлари Ишчи кучи бозори ички регуляторларининг турли-туманлиги ҳамда унинг самарали амал қилиши ижтимоий жиҳатдан аҳамиятга эга эканлиги туфайли меҳнат бозорида уни малакали равишда таритбга солиш талаб этилади. Бандлик соҳасида тартибга солишнинг бундай тизимини яратиш Ўзбекистонда ўтказилаётган ислоҳотларнинг асосий ижтимоий вазифаларидан биридир. Бу борада ҳозирда айрим ишлар қилинганлигини айтиб ўтиш керак: меҳнат бозори ва муносабатларининг янги қонуний асослари (бандлик хизматлари) тузилди, ишсизларни рўйхатга олиш йўлга қўйилмоқда. Бугунги кунда жумҳуриятимизда 200дан зиёд меҳнат биржалари (давлат бандлик хизматлари) фаолият кўрсатмоқда. Улардан меҳнат муносабатлари бўйича 2000 дан ортиқроқ мутахасис аҳолини иш билан таъминлаш ва фаол ижтимоий муҳофаза масалаларини ҳал қилиш билан шуғулланмоқда. Бунда кўпгина ривожланган мамлакатлар (АҚШ, Россия ва ҳ.к.) нинг синалган тажрибасига ҳам суянилмоқ. Ўзбекистон ҳукумати имкони бўлган, ҳуқуқий жиҳатдан асосланган барча дастурлар ёрдамида республикада меҳнат бозори сиёсатини олиб бормоқда. Ҳозирги пайтда меҳнат бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг тўртта асосий йўналишини ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчидан , бу иқтисодиётнинг нодавлат секторида бандликнинг ўсишини рағбатлантириш ва иш жойлари сонини кўпайтириш дастурлари, иккинчидан , иш кучини тайёрлаш ва қайта тайёрлашга йўналтирилган дастурлар ва учинчидан , ишчи кучини ёллашга кўмаклашиш дастурлари. Улардан ташқари, тўртинчидан , ҳукумат ишсизликни ижтимоий суғурта қилиш борасида ҳам дастурлар ишлаб

чиқишга киришмоқда, яъни ишсизларга нафақа бериш учун маблағ жамғармаси тузилди. Шу тарздаги дастурлар доирасида, масалан, АҚШда урушдан кейинги йилларда давлат секторида (ижтимоий хизматлар соҳасида - маориф, тибиий хизмат кўрсатиш, коммунал хўжалик ҳамда ижтимоий бинолар қурилиши ва таъмирлаш-тиклаш ишларида) юз минглаб иш жойлари яратилган эди. 2500 дан кўпроқ маҳаллий агентликларга (меҳнат биржаларига) эга бўлган АҚШ ишга жойлаштириш хизмати ишсизларни рўйхатга олиш билан шуғулланади. Улар бўш иш жойлари топишга ҳаракат қилишади, малакасини аниқлаш мақсадида ишга даъвогарларни тест синовидан ўтказишади ва бошқа шунга алоқадор вазифалар билан шуғулланишади. Кадрларни тайрлаш ва қайта тайёрлаш масаласига келганда эса, АҚШда унинг асосий бўғини бўлиб олий ва ўрта мактаб, хусусий корпорацияларнинг ўқув курслари ва марказлари ҳисобланади. Касбга тайёрлашнинг давлат тизими бу ерда анча заиф ривожланган. Мантиқан олганда услубий жиҳатдан бу йўналишлар қуйидаги тамойилларга суянади (1-расмга қаранг): • давлат бандлик хизматлари воситасида иш билан таъминланмаган аҳолини янги касбларга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш;

• меҳнат муносабатларини ҳуқуқий жиҳатдан узлуксиз тартибга солиб боришни йўлга қўйиш; • ишсиз қолганларни йўналтирилган ижтимоий муҳофаза қилиш. Тадқиқотлар кўрсатяптики, меҳнат бозорини самарали тартибга солишнинг юқорида санаб ўтилган усуллари орасида ишчи кучларига талабни кўпайтириш ва унинг таклифини камайтириш усули етакчи ўринни эгаллайди.

Хулоса: Меҳнат бозорини тартибга солувчи асосий субъект давлат бўлганлиги учун у меҳнат бозорини тартибга солишни амалга ошира олмайдиган бошқа субъектларнинг умумий ва ўзига хос функцияларини бажаради. Айнан давлат ҳамма мамлакатларда ишсизлик даражасини кўзатади ва тартибга солади. Шундан келиб чиққан ҳолда, давлат томонидан тартибга солиш иқтисо- дий механизми Меҳнат бозорини тартибга солишнинг энг муҳим қисми ҳисобланади. Ушбу механизмни ишлаб чиқиш иқтисодиётни тартибга солишнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Бунда меҳнат бозорини давлат томонидан тартибга солишни иқтисодий механизми меҳнат бозорини турли ҳил параметрларига давлат таъсирини шакллантириш ижтимоий- иқтисодий усуллари асосида меҳнат муносабатлар шаклланиш тизимини ифодалайди. Давлат тартибга солишнинг меҳнат бозоридаги сиёсатининг асосий йўналишларини ишлаб чиқади. Меҳнат бозорини ижтимоий-йўналтирилган тартибга солиш бир қатор иқтисодий ва ижтимоий давлат тадбирлари билан тавсифланади Меҳнат бозори муносабатларини тартибга солиш комплекс - шартнома тизимининг қайишқоқлиги, шунингдек, муносабатлари соҳасида тенглик ва ижтимоий адолат тамойилларини рўёбга чиқариш ҳақидаги кенг ёйилган тўғри тасаввурларга эга бўлади. Айрим ходим музокараларда ўзидан анча кучли шериги - иш берувчига нисбатан якка тартибда амалга оширадиган хатти- ҳаракатлари билан қаршилик кўрсата олмайди Боз устига, жамоавий шартномага кўра, малакаси паст ҳамда етарли даражада юқори унум билан ишлай олмайдиган ишчи кучининг иш жойи муайян муддатга сақлаб туради. Республикамизда, бир томондан, тадбиркорлик, ишчиларни ёллаб ишлатиш бўйича ҳусусий тадбиркорлик ва бизнес яхши ривожланмаган бўлса, иккинчи томондан эса, кам таъминланган ҳамда ижтимоий жиҳатдан етарли даражада ҳимоя қилинмаган аҳоли орасида ишсизлар сони ошиб боряпти.

Адабиётлар : 1. Абдураҳмонов Қ.Х. Холмўминов Ш.Р. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси (ўқув қўлланма). -Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти”, 2004. 2. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). -Т.: “Меҳнат”, 2009. 3. Абдураҳмонов Қ.Х., Мамарасулов Ф.У Аҳолининг иш билан бандлигини инфраструктураси.Т.: “ТДИУ”, 2000. 4. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 2001. 5. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Ходимларни бошқариш (дарслик). -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 6. Барр Н. Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. -М.: 1997. 7. Варфоломеева О.А. Становление инфраструктурў рўнка труда в переходной экономике. - СПб., Издательство СПбУЭФ. 2001.

Похожие

Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиши бўйича хорижий ёндашувлар

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш мезонлари ва кўрсаткичлари

Меҳнат бозорини тартибга солиш ва аҳоли бандлиги муаммолари

Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш ҳолати ва унга таъсир этувчи ижтимоий-иқтисодий омиллар

Пул муомаласини ҳуқуқий тартибга солиш. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ҳуқуқий тартибга солиш