Меҳмонхона бизнесида нархлаштириш сиёсатини амалга ошириш - Экономика - Рефераты

Меҳмонхона бизнесида нархлаштириш сиёсатини амалга ошириш

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

31.1943359375 KB

Меҳмонхона бизнесида нархлаштириш сиёсатини амалга ошириш Режа: 1. Нархлаштириш механизмлари. 2. Меҳмонхона хизматлари бозорида баҳо ва талаб ўртасидаги ўзаро ҳаракат. 3. Нарх ва таклиф ўртасидаги ўзаро боғлиқлик. 4. Меҳмонхона хизматлари бозорининг тузилмаси ва нархлаштириш . 5. Чет эл меҳмонхоналарида нархлар.

1.Нархлаштириш механизмлари Нарх мураккаб иқтисодий категория ҳисобланади ва унинг иккита асосий назарияси мавжуд. Биринчи назария тарафдор ларининг фикрича, товарнинг нархи (меҳмонхона хизматлари товар ҳисобланади ва улар ушбу товар билан хизматлар бозорига чиқишади) унинг нархида акс эттирилади дейишсалар, иккинчи назария тарафдорлари маълум фойдалилик товар (хизмат) учун харидор тўлашга тайёр бўлган пул суммасидан иборат деб ҳисоблашадилар. Шундай қилиб, меҳмонхона хизматлари нархи – улар қийматининг пулдаги ифодасидир. Нархлаштириш – хизматлар учун нархларни шакллантириш жараёнидан иборатдир. Асосан нархлаштиришнинг иккита тузил маси мавжуд: • марказлаштирилган, меҳмонхона хизматларини ишлаб чиқариш харажатларига асосланган давлат органлари томонидан шакллантиришни кўзда тутадиган; • бозорли, ушбу хизматлар бозоридаги меҳмонхона хизмат ларига талаб ва таклифига асослангани. Биринчи тузилма давлат мулкига асосланган меҳмонхоналар учун иккинчиси қолган мулк шаклларига асосланган меҳмонхоналар учун тавсифлидир. Меҳмонхона хизматларини нархлаштиришнинг муҳим тамойиллари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:  нархларнинг асосланганлиги; • нархларнинг мақсадли йўналтирилганлиги; • нархлаштириш жараёнининг узлуксизлиги; • нархлаштириш ва унга риоя этилишини назорот қилиш жараёнининг бирлиги. Ҳозирги замон бозор муносабатлари шароитида нархлаштириш механизми нархлар ва уларнинг динамикаси орқали шаклланади. Нархлар

динамикаси иккита ўта муҳим омиллар таъсирида шаклланади – стратегик ва тактик. Стратегик омил шунда акс эттириладики, нархлар туризм ва меҳмонхона хизматлари қиймати асосида ташкил топади. Ушбу жараён жуда қийин ва прогнозлаштириш имкониятлари чегараланган ҳисобланади, чунки қиймат атрофидаги нархлар доимо ўзгариб туради. Тактик омил шунда намоён бўладики, аниқ турдаги хизматлар учун нарх, ушбу турдаги хизматлар бозоридаги конъюнктура таъсирида шаклланади. Меҳмонхона хизматлари бозорининг ўта муҳим ва ажралмас қисми ‒ рақобат ва уни кучайтирувчи унсур янги турдаги хизматларнинг жорий этилиши ҳисобланади. Меҳмонхона хизматлари бозори хизматлар сифати, уларнинг мижозлар томонидан талаб этилганлиги, нархлар эгилувчанлигини кескин ҳис этади. Хизмат кўрсатувчи корхоналар рақобатбардошлигининг асосий шарти хизматларнинг юқори сифат даражаси ва бошқарувдаги юқори профессонализм ҳисобланади. Ҳозирги кунда айрим меҳмонхоналар рақобатга дош бера олмасдан инқироз (банкрот)га юз тутмоқда. Улар бошқа қўлга ўтмоқда ва тежамли технологик жараёнларга ўтиш орқали меҳмонхона хизматларини ишлаб чиқариш такомиллаштирилиб борилмоқда. Шуни таъкидлаш лозимки, меҳмонхона хўжалигига бир қанча хусусиятлар хосдир. Ундаги ишлаб чиқариш жараёни маълум меҳмонхона хизматлари шаклида амалга оширилади. Хизматлар комплексини ишлаб чиқариш ва сотиш учун меҳмонхона хўжалиги асосий ва айланма маблағларга эгалик қилишади. Шу билан бирга ишлаб чиқариш ва сотиш вақтга боғлиқ бўлмайди, яъни хизматларни кўрсатишга доимо тайёр туриш лозим.

Меҳмонхона хўжалиги хизматларининг муҳим хусусияти ‒ тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг бўлмаслиги ҳисобланади. Шунингдек, хизматларга бўлган талабнинг доимо бир хил даражада бўлмаслиги сабабли, меҳмонхона хўжалиги томонидан асосий, айланма ва бошқа маблағларнинг зарурий (меъёрий) миқдорда захираларини шакллантиришга эҳтиёж туғилади. Меҳмонхона хўжалигининг яна бир хусусияти шундаки, меҳмонхона хизматларини яратиш ва сотишда воситачиларнинг ёки бошқа сотиш тузилмаларининг кераги бўлмайди. Кайд қилинган меҳмонхона хизматларини ишлаб чиқариш ва сотишнинг хусусиятлари нарх ва унинг даражаси шаклланишига маълум даражада таъсир кўрсатади ва қуйидагиларга боғлиқ бўлади: • хизматлар таннархига; • рақобатчилардаги нархлар даражасига; • талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатга; • хизматчилар иш ҳақларининг даражасига ва бошқаларга. Меҳмонхона хизматларини кўрсатиш шартнома, квитанция ёки бошқа ҳужжат билан расмийлаштирилади ва унда яшовчилар томонидан олинадиган барча турдаги хизматлар кўрсатилиши лозим. Меҳмонхона жойининг нархи меҳмонхона разряди, номер категорияси, хизматлар сифати, маълум турдаги хизматларни кўрсатиш учун чегирмалар ёки қўшимчаларга боғлиқ бўлади. Нархларни шакллантиришда муҳим омил ҳисобланган талабнинг эластиклиги ва унинг нархлар билан таққосланишини инобатга олиш муҳимдир. Чет эл меҳмонхона бизнеси амалиётининг кўпчилик мисоллари шуни тасдиқлайдики, нархларни талабнинг аниқ даражаси билан баланслаштириш зарурияти вужудга келади. Жумладан, агарда талаб минимал даражада бўлса, уни рағбатлантириш учун меҳмонхона нархларни камайтириш йўлларини қидириши, агарда талаб таклифдан илгарилаб кетса,

уларда нархларни максимум даражага кўтаришга барча асослар мавжуд бўлади. Шундай қилиб, меҳмонхона хизматларига нархлаштириш методикасига бир қанча умумий ёндашишларни шакллантириш мумкин: • харажатли нархлаштириш, бунда барча ишлаб чиқариш харажатлари инобатга олинади; • меҳмонхона хизматларини уларнинг истеъмолчилари томонидан қадрланишини ҳис қилиш даражасига асосланган нархлаштириш. Ушбу усул мижозларнинг тўлов қобилиятларини доимий равишда ўрганиш ва таклиф этилаётган хизматларнинг нархланиши билан боғлиқ; • рақобатга асосланган нархлаштириш. У бошқа меҳмон хоналар томонидан таклиф этилаётган хизматлар нархлари билан таққослаштиришни кўзда тутади. Талаб ва таклиф ўртасидаги ўзаро алоқа, нархлар сиёсатининг асосини ташкил этади ва уни маркетинг концепциясини ўзлаштирган ҳар қандай меҳмонхона қурол сифатида олишга мажбурдир. Ушбу сиёсатнинг асосий мақсади меҳмонхона даромадларини талаб ва таклиф нисбатига боғлиқ ҳолда дифференциаллашган нархларни қўллаш йўли билан номер фондининг ўртача тўлдирилишини ошириш ва умумий даромадлар ёки фойдани ошириш ҳисобланади. Нархларнинг дифференциаллашуви одатда турли омилларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади, улар жумласига қуйида гилар киради: • номерларнинг типи, сифати, жойлашиши; • талабнинг мавсумий тебраниши; • мижозларнинг яшаш давомийлиги; • олдиндан тўлаш муддатлари; • хизматлар пакетини харид қилиш (овқатланиш ва бошқа хизматларни қўшган ҳолда);

• сотиш шароитлари (жорий бронлаштириш, қисман ёки тўлиқ аннуляция ҳуқуқи билан жойлар квотаси ва бошқалар). 2.Меҳмонхона хизматлари бозорида баҳо ва талаб ўртасидаги ўзаро ҳаракат Иқтисодиётнинг ҳолати, унинг барча омилларини ривожлан тириш механизми, шу жумладан нарх ҳам талаб ва таклиф каби тушунчалар ёрдамида ёритилади. Меҳмонхона маҳсулотига талаб бозор иқтисодиётининг муҳим категорияси ҳисобланади, чунки айнан у охирги натижада меҳмонхонанинг пуллик асосий ва қўшимча хизматлари нархини аниқлайди. Талаб – бу истеъмолчининг меҳмонхона сервиси неъмат ларидан маълум вақт ва жойда фойдаланиш хоҳиши ва имкониятларидир «хоҳиш» ва «талаб тушунчаларини фарқлаш лозим. Меҳмонхона хизматларидан фойдаланиш бўйича ҳар қандай хоҳиш ҳам талаб бўла олмайди. Хоҳиш талабга фақат меҳмонхона маҳсулоти истеъмолчисининг молиявий имкониятлари билан мустаҳкамланган тақдирдагина айланади. Бошқача қилиб айтганда, бозор харидорнинг тўлов қобилияти билан таъминланмаган талабига эътибор бермайди. Талаб ҳажми – бу меҳмонхона хизматларининг шундай соники, истеъмолчи уни ушбу шароитда ва вақтнинг маълум бўлагида харид қилишга тайёрлигидир. Талаб қонуни ҳар бир турдаги нархлар ўртасидаги алоқани кўрсатади. Бошқа тенг шароитларда паст нархларда юқориларга қараганда кўп хизматларни сотиш мумкин бўлади. Шу сабабли меҳмонхона хизматларининг бозор нархи ва ушбу нарх бўйича сотиб олиниши мумкин бўлган сон ўртасида қаттиқ нисбат ўрнатилади. Ушбу ўзаро алоқани талаб шкаласи шаклида тасаввур қилиш мумкин. У турли нархлар бўйича қанча сонли хизматлар харид қилинишини кўрсатади.

Талабдаги ўзгаришларга қуйидаги сабаблар таъсир кўрсатиши мумкин: • паст нархларда меҳмонхона хизматларини истеъмолчи ларнинг катта сони харид қилиши мумкин; • паст нархлар харидорлар томонидан айнан ушбу хизматларни бошқалардан афзал кўришга мажбурлайди; • агарда меҳмонхона хизматларининг нархлари юқори бўлса, мижозларнинг маълум бир қисми уларни харид қилишдан воз кечишади. Талабнинг ўзгаришига кўпчилик нархсиз омиллар ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Меҳмонхона мижозларининг ўзларини тутишларига муҳим таъсир кўрсатадиганлари қуйидагилар ҳисобланади: • рақобатчи меҳмонхоналарнинг айнан шундай маҳсулот ларига нархлар; • меҳмонхона маҳсулоти истеъмолчилари пул даромадлари нинг даражаси; • меҳмонхона хизматлари истеъмолчиларининг дидлари ва афзалликлари; • истеъмол кутишлари; • меҳмонхона хизматлари харидорларининг сони. 3.Нарх ва таклиф ўртасидаги ўзаро боғлиқлиқ Меҳмонхона хизматларининг бозор нархини ўрнатишда муҳим ролни таклиф эгаллайди, яъни меҳмонхона хизматларининг сотувчилари томонидан харидорга маълум вақт ва жойда таклиф этилиши мумкин бўлган хизматлар сонидир. Сотилган меҳмонхона маҳсулотлари хизматлари нархи ва сони ўртасидаги нисбатдир. Меҳмонхона – ишлаб чиқарувчи хизматлар нархи орқали жамият унинг маҳсулотига муҳтожлик даражаси тўғрисида керакли маълумот олади. Агарда бозорда вужудга келган нархлар даражаси корхона харажатларини

қопласа ва кутилган фойдани таъминласа, бу талабга мос равишда ишлаб чиқариш мақсадга мослигининг муҳим белгисидир. Таклиф ҳажми – бу сотувчи маълум шароитларда сотишни хоҳловчи меҳмонхона хизматларининг (асосий ва қўшимча) сонидир. Таклиф ҳажмига нарх ва нархсиз омиллар таъсир кўрсатади. Аксарият ҳолларда таклиф ҳажми нарх ўзгарган ҳолларда ўзгаради. Таклифнинг ўзгаришига таъсир кўрсатувчи нархсиз омилларга қуйидагилар киради: • ишлаб чиқариш ресурсларига тўловлар. Ишлаб чиқариш ресурсларига тўловларнинг ўзгариши ишлаб чиқариш харажатларига таъсир кўрсатади ва тегишли равишда ишлаб чиқарилаётган меҳмонхона маҳсулотлари ҳажмига ҳам. Ресурсларга тўловларнинг камайиши ва ишлаб чиқариш харажатларининг камайишида товарлар таклифининг ошиши кузатилади: • меҳмонхона хизматларини ишлаб чиқариш технологиясининг даражаси. Технологиянинг такомиллашиши ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш ва ушбу хизматларни сотишни камайтириш имконини беради ва тегишли равишда ҳар қандай нархларда ҳам уларнинг таклифини оширади; • солиқлар ва дотациялар. Меҳмонхоналар солиқларни тадбиркорлик харажатлари тарзида кўришади. Шу сабабли давлат томонидан амалга оширилаётган солиқ борасидаги сиёсат таклифга бевосита таъсир кўрсатади. Солиқларнинг ўсиши билан ишлаб чиқариш харажатлари кўпаяди ва таклиф камаяди; • меҳмонхона хизматлари сотувчиларининг сони. Бозорда меҳмонхона хизматлари сотувчиларининг ошиши, бозор таклифининг ошишига олиб келади ёки тескариси. Талаб ҳажми таклиф ҳажмига тенг бўлгандаги нарх, бозор нархи деб номланади ва айнан ушбу нархда меҳмонхоналарнинг асосий ва қўшимча хизматлари пулга алмашинилади. Талаб ва таклифни таҳлил қилишда катта қизиқишни одатда уларнинг абсолют аҳамияти эмас, балки талаб ва таклиф ҳажмларини

аниқловчи меҳмонхона маҳсулоти нархи ёки бошқа параметрларнинг нарх ўзгаришига жавобининг ўзгариши ҳисобланади. Ҳақиқатда меҳмонхонага омиллар таъсирида (бошқа хизматларга даромадлар ва нархлар) талаб қанчага ўзгариши тўғрисидаги ахборот зарур бўлади. Талаб ва таклифнинг уларни аниқловчи омилларга нисбатан сезувчанлигини сон жиҳатдан ўлчаш имкониятини эластиклик беради. Эластиклик – бу бир ўзгарувчан катталикнинг иккинчисининг ўзгаришига таъсири меъёридир. Бошқача сўз билан айтганда эластиклик шундай сонки, унинг ёрдамида бир ўзгарувчан иккинчи ўзгарувчаннинг 1фоизга ўзгарган ҳолида қанчага ўзгаришини кўрсатади. Асосий аҳамиятни нархлар таъсирида талаб эластиклиги эгаллайди. У нархлар ўзгаришига жавоб тариқасида талаб ҳажмининг реакциясини кўрсатади ва нархларнинг 1 фоизга ўзгаришида талаб катталиги неча фоизга ўзгаришини аниқлайди. Нархли эластиклик меҳмонхона маҳсулотлари истеъмолчиларининг нархлар ўзгаришига сезувчанлигини аниқлайди. 4.Меҳмонхона хизматлари бозорининг тузилмаси ва нархлаштириш Меҳмонхона хизматлари миқдорига таъсир кўрсатувчи муҳим омил ‒ бу рақобатчи меҳмонхоналар хизматларидаги нархлар даражаси ҳисобланади. Мижоз ўзига маъқул бўлган меҳмонхонани танлашда катта эътиборни ундаги хизматлар нархига қаратади, яъни унинг (мижознинг) молиявий имкониятларига мос келишига эътибор беради. Шу сабабли рақобатчи меҳмонхоналар хизматларига нархларни ўрганиш, маркетинг тадқиқотларининг йўналишларидан бирига айланиши лозим. Хар қандай меҳмонхона учун идеал мақсад бўлиб, ундаги нархлар даражасининг рақобатчиларникига қараганда паст даражада ўрнатилиши ҳисобланади. Бу катта ҳаракатларни талаб қилади ва ҳар бир меҳмонхона ўз маркетинг сиёсатида ушбу вазифани қўйиши лозим. Меҳмонхона бизнесидаги нарх сиёсати бозорнинг рақобат тузилмасига боғлиқ бўлади.

Меҳмонхона хизматлари бозорининг тузилмаси – ушбу бозорнинг асосий тавсифли томонларидир ва улар жумласига қуйидагилар киради: • меҳмонхоналар сони, улардаги номер фондининг сиғими ва қулайлилиги (класслилиги); • турли фирмалар товарларининг ўхшашлиги ёки фарқи даражаси; • бозорга янги сотувчиларнинг кириши ва чиқиши осонлиги;  бозор маълумотларини олиш осонлиги. Меҳмонхона хизматлари бозорининг тузилмаси элемент ларининг турли хил вариантлари мавжуд, бошқача қилиб айтганда бозорнинг турли моделлари мавжуд. Уларга боғлиқ ҳолда меҳмонхона бизнесининг ташкилотчилари рақобат курашида қатнашишлари ёки қатнашмасликлари мумкин. Меҳмонхона хизматлари бозорининг тузилмасининг тавсифли хусусияти сифатида рақобат учун асос бўлиб, танлов эркинлиги ҳисобланади ва у максимал пул мукофатини олишга ҳаракатда намоён бўлади. Одатда бозорнинг 4 типи ажратилади: такомиллашган (соф) рақобат, монополистик рақобат, олигаполия, соф монополия. Такомиллашган рақобат ва соф монополия бозор тузилишининг «идеал» (абстракт) моделини ташкил этади ва улар реал амалиётда мавжуд эмас. Монополистик рақобат ва олигаполия кўпчилик меҳмонхона хизматлари бозорларига тавсифлидир. Меҳмонхоналарда хизматлар нархини белгилашда қуйидагилар эътиборга олинади: • мақсадни белгилаш; • меҳмонхона хизматлари сервисига талабни аниқлаш; • меҳмонхона хизматларини ишлаб чиқаришдаги харажатлар таҳлили; • рақобатчи меҳмонхона корхоналари нархларининг таҳлили;

• ишлаб чиқарилаётган меҳмонхона хизматларига нархлаш тириш усулини танлаш; • асосий ва қўшимча турдаги меҳмонхона хизматларига охирги нархларни ўрнатиш. Мақсадни белгилаш. Меҳмонхона хизматини ишлаб чиқаришга киритишдан олдин, ҳар бир меҳмонхона ўз олдида турган мақсадни аниқлайди. Мақсадлар ва меҳмонхона хизматининг бозордаги ҳолати аниқлангандан сўнг, ушбу хизматга нарх белгилаш осон бўлади. Замонавий бозор муносабатларининг нарх сиёсатидаги асосий мақсадлар бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: • жон сақлашнинг таъминланиши; • хизматни сотишдан фойданинг максималлашуви; • меҳмонхона хизматлари бозорини сақлаб туриш. Жон сақлашнинг таъминланиши – қаттиқ рақобат муҳитида ўз хизматини ишлаб чиқарувчи меҳмонхона корхонаси олдида турган асосий вазифадир. Ушбу мақсадни меҳмонхоналар қуйидаги ҳолатларда танлайдилар: • меҳмонхона хизматлари истеъмолчиларининг нархли талабининг эластиклиги; • меҳмонхона ишлаб чиқараётган хизмат бирлигидан даромадни қисман камайтириш йўли билан сотиш ҳажми ва ялпи фойдани максимал оширишга ҳаракат қилишади; • асосий ва қўшимча хизматларга паст нархлар мижозларни чўчитади; • меҳмонхона хизматлари истеъмолчиларининг катта бозори мавжуд; • меҳмонхона кўзда тутадики, меҳмонхона хизмати ҳажмининг ошиши, уни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини нисбатан камайтиради.

Меҳмонхона хизматлари бозорининг катта қисмини эгаллаш ва меҳмонхона маҳсулотини сотиш ҳажмларининг ошишига нархнинг камайиши – кириб бориш нархи имконият яратади. Фойдани максималлаштиришга асосланган мақсадни асослай туриб, меҳмонхона хизматлари нархларининг турли вариантларига мос келадиган ҳолда талаб ва харажатларни аниқлайди ва келгусида максимал фойдани таъминлайдиган вариантда тухтайди. Бозорда ўз ўрнига эга бўлишга асосланган мақсад, меҳмонхона бозоридаги мавжуд ҳолатни сақлашга ёки ўз фаолияти учун қулай шароитларни яратишдан иборат бўлади. Меҳмонхоналар рақобат кучайишининг олдини олиш ва ўз хизматларига бўлган талабнинг қисқаришига йўл қўймаслик учун барча чораларни қўллайди. Кўп йиллардан бўён хизмат кўрсатиб келаётган меҳмонхоналар бозордаги ҳолатни диққат билан нархлар динамикасини, янги хизматнинг пайдо бўлишини, рақобатчилар ҳаракатларини кузатишадир. Улар ўз хизматларига нархларнинг ҳаддан зиёд ошишига ва камайишига йўл қўйишмайдилар ва хизматлар ишлаб чиқариш, сотиш харажатларини камайтиришга интилишади. Талабнинг аниқланиши – нархни ўрнатишнинг кейинги босқичидир. Уни бартараф этиш ёки орқага суриш мумкин эмас, чунки меҳмонхона сервиси хизматларига талабни ўрганмасдан туриб, нархни ўрнатишнинг умуман имкони йўқ. Лекин шуни инобатга олиш лозимки, меҳмонхона томонидан ўрнатилган юқори ёки паст нарх хизматларга талабда бирданига акс этмайди. Бирор бир меҳмонхона талабдаги ўзгаришларни назарга олмаслиги мумкин эмас. Уни аниқлаш бўйича ёндашишлардаги фарқлар бозор типидан келиб чиқади. Ўз маҳсулотига талаб ҳажмини аниқлай туриб, меҳмонхона турли нархларда уни нархлашни амалга оширади ва ўзгариш сабабларини билиши лозим.

Талаб ҳажмига турли омиллар таъсир кўрсатади. Улардан асосийлари меҳмонхона маҳсулотига талаб, рақобатчиларнинг бўлмаслиги, мумкин бўлган харидорларнинг тўлов қобилиятлари ва афзалликлари ҳисобланади. Меҳмонхона сервиси хизматлари нархини талабга мослаштира туриб, шуни эслаш лозимки, талаб нархга турлича таъсир кўрсатади. Харажатлар таҳлили . Меҳмонхона хизматларига талаб, меҳмонхона томонидан ўрнатилган нархнинг юқори даражасини аниқлайди. Меҳмонхона хизматини ишлаб чиқаришнинг ялпи харажатлари (ўзгарувчан ва ўзгармас харажатлар сўммаси) минимал миқдорда, айни пайтда, хизматлар сифатига таъсир этмайдиган даражада бўлиши аҳамиятлидир. Бундай сиёсатни меҳмонхона фақат бозорга кириб боришда қисқа муддатга амалга ошириши мумкин. Харажатлар ва талабдаги ўзгаришлардан келиб чиққан ҳолдаги нархларнинг тез тез қайта кўриб чиқилиши, яхши ўйланган сиёсатдан далолат бермайди. Харажатларни меъёрлар асосида амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Рақобатчилар нархларининг таҳлили. Меҳмонхона хизмат лари нархларига таъсир этувчи муҳим омил ‒ рақобатчиларнинг бўлишлигидир. Шу сабабдан ҳам ҳар бир меҳмонхона рақобатчиларнинг асосий ва қўшимча хизматларга белгилаган нархлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида ахборотларга эга бўлишга, олинган ахборотларни хизматларга нарх белгилаш учун асос қилиб олиши ва рақобатчилар ўртасида ўз ўрнини аниқлашга интилишади. Нархлаштириш усулини танлаш ва охирги нархни белги лаш. Қайт қилинган барча босқичларни ўтгандан сўнг, меҳмонхона ўзининг асосий ва қўшимча хизматлари нархларини аниқлаш тиришга киришиши лозим. Оптимал мумкин бўлган нарх, меҳмонхона хизматини ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва сотишнинг барча харажатларини қоплаши, шунингдек маълум меъёрдаги фойданинг олинишини таъминлаши лозим. Нархларни белгилашнинг 3 варианти бўлиши мумкин: • харажатлар орқали аниқланадиган минимал даража;

• талаб орқали шаклланган максимал даража; • нархнинг оптимал мумкин бўлган даражаси. Нархларни ўрнатишнинг кенг тарқалган усуллари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: • меҳмонхона хизматлари нархларини ишлаб чиқариш харажатлари асосида белгилаш усули; • капиталга даромад усули; • талаб асосида нархни аниқлаш; • жорий нархлар даражаси асосида нархларни белгилаш. Капиталга даромад усули ‒ меҳмонхона хизмати харажатларига асосланади. Бунда меҳмонхона хизмати бирлигини ишлаб чиқариш харажатлари сўммасига киритилган капитал учун фоиз қўшилади. Ушбу усулни қўллашда ишлаб чиқарилган хизмат рентабеллиги ҳисобланади. Капиталга даромад усулининг асосий афзаллиги шундан иборатки, меҳмонхона хизматини ишлаб чиқариш ва сотиш учун зарур бўлган молиявий ресурсларнинг тўловлилигини инобатга олиш имкони вужудга келади. Лекин инфляция даврида кредит учун фоиз ставкаларининг ноаниқликлар даражаси юқорилиги ушбу усулдан фойдаланишни қийинлаштиради. Капиталга даромад усули асосий ва қўшимча хизматлари кўп ва хизматларнинг айримлари эса бозор учун янги бўлган меҳмонхоналар учун мўлжалланган. Талабга йўналтирилган нархларни аниқлаш усули (харидорлар реакциясини нархлаш усули). Бу нархлаштиришнинг энг мақбул усулларидан биридир. Чунки меҳмонхона бизнесининг ташкилотчиларидан кўпчилиги хизматларга нархларни белгилашда ишлаб чиқариш харажатларига эмас, балки харидорларнинг ҳиссиётларига эътибор қаратишади.

Ушбу усулда меҳмонхона хизмати дифференциаллашуви даражаси қанча юқори бўлса, истеъмолчи учун тўғри келадиган нархлар эластиклиги катта бўлади. Нархлаштиришнинг ушбу усулини муваффақиятли амалга ошириш шунга асосланадики, ишлаб чиқарувчи ўзининг мумкин бўлган харидорлари эҳтиёжларини яхши билади, маҳсулотининг ўзига хос хусусиятларига эътибор қарата олади ва рақобатчилар имкониятларини реал нархлай олади. 5.Чет эл меҳмонхоналарида нархлар Хизматларни ишлаб чиқариш таннархи нархлар калкуляция сининг бошланғич базаси ҳисобланади ва меҳмонхонанинг ўз хизматларини яратиш ва сотиш бўйича барча ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш харажатларига ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун зарур бўлган меъёрлаш фойдани қўшиш орқали аниқланади. Меҳмонхона ўз хизматларини ушбу миқдордан паст сота олмайди, чунки бундай ҳолатда зарар кўришни бошлайди. Шу сабабли сотув нархларини ўз мижозларининг харид қобилиятлари даражасигача камайтириш вазифаси меҳмонхоналарни биринчи навбатда ўз харажатларини барқарорлаштириш йўлларини қидиришга ундайди. Чет элларда меҳмонхоналар таннарх ва ўз хизматларига нархлар бўйича катта муаммоларга учрашмоқдалар, чунки у ерларда ҳам Ўзбекистондаги каби ёқилғи энергетика ресурслари, ер участкалари ижараси, ишчи кучи ва солиқлар ортиб бормоқда. Ушбу муаммони ҳал этишни чет эл меҳмонхоналари ходимлар сонини камайтириш, юқори унумли технологияларни жорий этиш, ишлаб чиқариш жараёнларини автоматлаштириш орқали амалга оширадилар. Шунингдек ресурслардан тежамли фойдаланадиган технологияларни кенг қўллаш чоралари ҳам кўрилмоқда. Маълумки чет эл меҳмонхоналарида иш ҳақи фонди умумий харажатларнинг 30 35фоизни ташкил этади. Фақат юқори классли меҳмонхоналар юқори нархлар эвазига бир меҳмонхона номерига бир киши нисбатини сақлаши мумкин. Кўпчилик меҳмонхоналарда ходимлар сонининг ўртача коэффициенти бир номерга 0,3 0,4 ни ташкил этади.

Харажатларни тежаш резервларини қидириш бўйича доимий иш олиб борилиши лозим. Чет элларда кўпчилик меҳмонхоналар мавсум пайтида ходимларни вақтинча ишга ёллайдилар. Бу, ўз навбатида, асосий ходимлар сонини минимумгача камайтириш имконини беради. Мижозларга қулай бўлиш мақсадида хизматлар таннархини камайтиришнинг барча йўллари қидирилмоқда. Янги хизматларга нархларни аниқлаш стратегияси ушбу хизматлар ўз ҳаётий цикли қандай ўтаётганлиги ва бозорда қандай талабга эга эканликларига боғлиқ ҳолда ўзгариши мумкин. Ушбу умумий стратегияга қуйидагилар киради: 1. Обрўли нархлар стратегияси , яъни энг юқори сифатга эга бўлган махсус хизматларни таклиф этиш имконияти орқали юқори нархларнинг ўрнатилиши. 2. “Қаймоқни олиш” стратегияси – бу меҳмонхона хизмат ларига юқори нархларнинг ўрнатилиши, қачонки истеъмолчини нархлар даражаси ва уларнинг ўзгариши қизиқтирмайди. Ушбу стратегия яхши самарани фақат қисқа муддатга бериши мумкин. 3. “Бозорга ҳужум” стратегияси, меҳмонхона дастлабки босқичда бозорга кириш учун, кўпроқ истеъмолчиларни жалб қилиш учун паст нархларни ўрнатади. 4. Хизматлар комплекси учун нархни аниқлаш стратегияси. У умумий хизматлар пакетига киритилган айрим хизматлар нархларини пасайтириш имконидан фойдаланилади. Нархларнинг айрим пасайишидан ўз хизматларини сотишнинг умумий ҳажмини оширишга ва тегишли равишда даромадларнинг камайишини таъминлайди. 5. Нархли тартибга солиш стратегияси. Меҳмонхоналар асосий хизматларга нархларни истеъмолчиларнинг турли категорияларига ва ўзгараётган сотиш шароитларига мослаштириши мумкин, масалан: ҳажм учун чегирмалар, харид вақтига боғлиқ чегирмалар, Ўзбекистон фуқоролари

учун нархлар, чет эл фуқаролари учун нархлар, пенсионерлар ва бошқалар учун нархлар. 6. Психологик нархлаштириш. Улар психологик омиллар бўлиб ҳисобланган обрў, тақдимнома, рақамларни яхлитлаш, нархларни ҳис қилишда охирги рақамни инкор этиш кабиларни ўз ичига олади. Қайд қилинганидек меҳмонхона хизматлари нархини шакллантиришнинг асосини ушбу хизматлар таннархи ташкил этади. Таннарх пул шаклида акс эттирилган жорий меҳнат, моддий ва молиявий харажатлар йиғиндисидан иборат. Меҳмонхона хўжалиги хизматларининг таннархи асосий фондлар, материаллар, электр энергияси ва меҳнат ресурсларидан фойдаланиш билан боғлиқ харажатлардан шаклланади. Меҳмонхона сервиси индустрияси ҳар бир корхонаси моддий техника базаси ва ишлаб чиқариш, меҳнатни ташкил этиш даражасига боғлиқ ҳолда таннархнинг ўз тузилишига эга, яъни харажатлар алоҳида турларининг умумий ҳажмига нисбатига. Ишлаб чиқаришга қараганда меҳмонхона корхонаси эксплутация фаолияти билан боғлиқ, шу сабабли улардаги харажатлар структураси турли хил, лекин умумий элементлар мавжуд: амортизацияга, энергияга, иситишга, сув таъминотига харажатлар ва бошқалар. Бошқариш учун харажатлар. Бошқарувчи компаниялар меҳмонхоналарга турли хизматлар кўрсатишади. Уларни «ишлаб чиқаришни бошқариш» харажатлари сифатида таснифлаштириш мумкин ва уларга қуйидагиларни киритиш мумкин : • бошқарув аппаратини сақлаш харажатлари; • бошқарувнинг техник воситаларини сақлаш ва уларга хизмат кўрсатиш харажатлари; • алоқа хизматларидан фойдаланиш билан боғлиқ харажатлар; • ваколатли харажатлар;

• маслаҳат ва ахборот хизматларига ҳақ тўлаш; • хизмат сафарига харажатлар; • қолган бошқарув харажатлари. Капитал (инвестицион) тавсифидаги бошқарув тизимлари ва воситаларини ташкил этиш ва такомиллаштириш харажатлари маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархига киритилмайди. Бошқарув хизматларининг айрим турларига ҳақ тўлаш харажатларини кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, ишчи кучини танлаш, сотиш, реклама харажатларига киритиш мумкин. Харажатларни иқтисодий элементлар бўйича гуруҳлаштиришга тегишли равишда юқорида қайд қилинган моддалар қолган харажатларга киради. Харажатларнинг ҳақиқий амалга оширилиши шартномалар, тўлов буюртмалари, касса ордерлари ва бошқа ҳужжатлар билан тасдиқланади. Бошқарувнинг техник воситаларини сақлаш ва уларга хизмат кўрсатиш харажатлари бевосита бошқарувнинг техник воситаларини (ҳисоблаш марказлари, алоқа воситалари ва ҳоказолар) сақлаш ва уларга хизмат кўрсатиш харажатларига бевосита киритилади. Уларни харид қилиш, ўрнатиш ва тааллуқли хизматлар, шу жумладан маслаҳатлар капитал қўйилмалар ҳисобланади ва таннархга қўшилмайди. Алоқа тизимларини (телефонлар, радиотелефонлар, коммута торлар, «Интернет» тармоғига уланиш, пейжинг алоқаси ва ҳоказолар) ўрнатиш харажатлари узоқ муддатли тавсифга эга ва капитал тавсифидаги харажатлар сифатида инобатга олинади. Бошқарувчи компаниялар ўз фаолиятлари доирасида меҳмонхоналарга у ёки бу компьютер дастурли воситаларини таклиф этишади. Уларни иш ҳолатида сақлаш учун ишлаб чиқарувчи компаниялар ва тарқатувчилар ўртасида хизмат кўрсатишга шартнома тузилади.

Ваколатчилик харажатлари. Чет элларда тижорат музокара ларини ўрнатиш учун харажатлар таннархга фақат мавжуд қонунчиликка ўзгартиришлар киритилгандан сўнг қўшилади. Делегацияларни қабул қилиш ва уларга хизмат кўрсатиш ваколатчилик харажатларининг мақсади бўлиб ҳисобланади, солиққа тортиш мақсадлари учун меъёрллаштирилиши лозим. Улар шунингдек бошланғич асослаб берувчи ҳужжатлар билан тасдиқланиши шарт. Ахборот ва маслаҳат хизматлари. Ушбу хизматларни маҳсулот таннархига фақат улар бевосита ишлаб чиқариш фаолиятига боғлиқ бўлган ҳолдагина қўшиш мумкин ёки улар ишлаб чиқариш технологиялари ва уни ташкил этиш билан боғлиқ бўлса. Тижорат харажатлари. Меҳмонхоналарда ишлаб чиқариш фаолияти билан бевосита боғлиқ ва унга тавсифли бўлган хизматлар учун харажатлар вужудга келади, жумладан, номерларни бронлаштириш ва бронлаштиришнинг халқаро тизимларига кириш. Кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш харажатлари. Ушбу харажатларга шартнома асосида олий ўқув юртларида мутахассисларни тайёрлаш учун тўловлар киради. Ушбу харажатларга иш ҳақи фондининг 2 фоиз сарфланади. Хизматлар таннархини калкуляциялаштириш усуллари. Улардан нархни аниқлашда фойдаланилади ва одатда улар биринчи навбатда хизматларни ишлаб чиқариш харажатларини ва кейинчалик ушбу хизматларга бозорда вужудга келган талабни акс эттиради. Меҳмонхоналар ўз хизматларига нархларини одатда хақиқий ишлаб чиқариш харажатлари ва хизматлар бозоридаги фойданинг ўртача меъёрига асосланиб ўрнатишадир. Нарх қуйидаги формула бўйича ўрнатилади. Ц = Н+Р+Н(И+Р), Бу ерда, И – ишлаб чиқариш харажатлари; Р – маъмурий харажатлар ва сотиш харажатлари;

Н – меҳмонхона хизматларининг доимий бозоридаги фойда нинг ўртача меъёри. Меҳмонхона бизнеси ташкилотчилари асосан харажатлар усулларидан (тўлиқ ёки охирги) фойдаланишади. Тўлиқ харажатлар усули доимий ва ўзгарувчан харажатларга меъёрлаш фойда миқдоридаги устамани қўшишини кўзда тутади. Ушбу усулнинг афзалликлари қуйидагилардан иборат: • тавсифи ва пайдо бўлишидан қатъи назар барча харажат ларнинг тўлиқ қопланишининг таъминланиши; • мавжуд бозор ҳолатида максимал фойдани олишнинг реал имкониятларининг бўлиши. Ушбу усулнинг камчиликлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: • харажатларни камайтиришнинг захираларини аниқлаш реал имкониятларининг бўлмаслиги, натижада меҳмонхона хизматлари таннархини камайтиришга бўлган қизиқишнинг аниқлаб бўл маслиги; • меҳмонхона сервиси хизматлари нархига таъсир кўрсатувчи омиллар ҳисобининг бўлмаслиги, бу ўз навбатида меҳмонхона корхоналари рақобатбардошлигининг камайишига олиб келади; • талаб даражасининг меҳмонхона хизматларини ишлаб чиқариш жараёнига чекланган таъсири, бу ўз навбатида меҳмонхона хизматлари бозорининг роли камайишига имконият яратади. Меҳмонхона маҳсулотини ишлаб чиқариш харажатларини калкуляциялаштириш аниқлигини кескин равишда оширувчи усул бўлиб, меъёрлаш харажатлар усули ҳисобланади. Айрим ҳолларда ушбу усул ―стандарт костинг деб номланади. Ушбу методика харажатларнинг барча элементлари бўйича ишлаб чиқарилган меҳмонхона маҳсулоти (номерлар ёки койка жойлар) бирлиги ҳисобига харажатларни аниқлашни кўзда тутади. Норматив харажатлар бўлиб 1 номер ҳисобига (1койка жойга) бир суткада унинг қулайлигини ҳисобга олган ҳолда меҳмонхона неъматларини ишлаб чиқаришнинг олиндан аниқланган харажатлари ҳисобланади.

Меҳмонхоналарда ҳисоб китоб йўли билан аниқланган ушбу меъёрлашлар ҳақиқий харажатлар билан таққосланади, олинган натижалар асосий меҳмонхона хизматларини ишлаб чиқаришдаги хато ва камчиликларни аниқлаш, уларни бартараф этиш чораларини қабул қилиш мақсадида таҳлил қилинади. Ушбу усулнинг афзалликлари қуйидагилардан иборат: • меъёрлаш харажатлар ‒ меҳмонхона неъматларини ишлаб чиқаришдаги самарали аниқланган харажатларни кўрсатади ва ҳақиқий харажатларни таққослаш учун эталон вазифасини ўтайди; • меҳмонхона корхоналари раҳбарлари меъёрлаш харажат лардан четланишларни таҳлил қилишадилар; • ҳисоб китоб бўйича ишлар ҳажми камаяди, ушбу харажат ларни назорат қилиш енгиллашади. Меҳмонхона корхоналарининг иқтисодий хизматлари томонидан ишлаб чиқариладиган прогрессив стандарт харажатларга асосланган меҳмонхона хизматларини нархлаш тириш, корхонанинг якка тартибдаги харажатларини «намунавий» ларга таққослаш имконини беради ва шу тариқа таннархни камайтиришга ундайди. Бу ўз навбатида қаттиқ рақобат шароитида ўта муҳим ҳисобланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 2018.  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

Похожие

Меҳмонхона бизнесида меҳнат муносабатлари

Меҳмонхона бизнесида сервис фаолиятининг моҳияти

Меҳмонхона бизнесида маркетинг ва сотувлар

Меҳмонхона бизнесида асосий бошқариш шакллари

Меҳмонхона бизнесида сифатнинг мазмуни ва моҳияти