Kreditning zarurligi va mohiyati - Экономика - Рефераты

Kreditning zarurligi va mohiyati

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

143.5 KB

Kreditning zarurligi va mohiyati Reja: 1. Kreditning zarurligi va uni belgilovchi omillar 2. Kreditga bo`lgan talabning paydo bo`lishi 3. Kreditning mohiyati va uning namoyon bo`lish shakllari

Kreditning zarurligi va uni belgilovchi omillar Pul izidan quvish orqali kredit atamasining kashf qilinishi kishilik jamiyatining dohiyona ixtirolaridan biri sanaladi. Kreditdan minnatdor bo`lishimiz kerakki, u vaqt sarflanishining keskin qisqarishiga yordam beradi. Qarz oluvchi (korxona) qo`shimcha qiymat hisobidan o`zining resursini ko`paytirish, xo`jalik faoliyatini tobara kengaytirish, ishlab chiqarishda tezlashuvga erishish imkoniyatlariga ega bo`ladi. Bunda kreditdan foydalanuvchi shaxs ikkita qulay sharoitga: birinchidan , shaxs o`zining faoliyatini kengaytirish orqali erishilgan qo`shimcha resurs hisobidan imkoniyatga ega bo`lishi; ikkinchidan , qo`yilgan maqsadga erishishni tezlashtirish, xoxishiga ko`ra muayyan narsa, predmet yoki qimmatliklarga va o`z navbatida, kelgusida muayyan vositalarga ega bo`lishi mumkin. Zamonaviy iqtisodiyotda kredit kategoriyasi iqtisodiy rivojlanishning ajralmas elementi sifatida rol o`ynaydi. Kreditdan ishlab chiqarish sohasidagi korxonalar, qishloq xo`jaligini ishlab chiqaruvchilar, savdo tashkilotlari, hukumat va hatto, ayrim fuqarolar ham foydalanishi mumkin. Kreditor o`zidagi bo`sh turgan resurslarni qarz oluvchilarga berishi yoki ularni qo`shimcha mablag`lar bilan birgalikda qaytarib olishi mumkin. Bunda beriladigan kredit pul shaklida yangi to`lov vositasi sifatida ishtirok etadi. Kreditning iqtisodiyotning rivojlanishiga bo`lgan ta’siri bir xil ma’noda baholanmaydi. Masalan, ayrim mutaxassislar, kredit shaxslarni qashshoqlikka olib keladi, mol-mulklar va resurslar tanglikka yuz tutadi deb hisoblaydilar. Boshqa ayrim mutaxassislar esa iqtisodiyotning real tarmog`iga qanchalik ko`p kredit yo`naltirilgan bo`lsa-da, u iqtisodiyotning real tarmog`ini zaiflashtiradi, qarz oluvchining moliyaviy ahvoliga putur etkazadi va, natijada ularning inqirozga yuz tutishiga, hatto bankrot bo`lishiga olib keladi degan mazmunni qo`llab- quvvatlaydi. Kreditning iqtisodiyotning real tarmog`iga bo`lgan ta’sirini turlicha ma’noda tushunish uni aniq tasavvur qilishga olib kelmaydi. Kreditning paydo bo`lishini mahsulot ishlab chiqarish sohasidan emas, balki ayirboshlash sohasidan izlash maqsadga muvofiq bo`ladi. Bunda tovar egalari

iqtisodiy munosabatlarda mustaqil yuridik shaxs yoki mulk egasi sifatida bir-biriga qarama-qarshi yoki raqobatda bo`ladi. Tovarlarning bir qo`ldan ikkinchi qo`lgan o`tishi yoki xizmatlar ayirboshlash jarayonida tovarayirboshlash asos bo`lib xizmat qiladi, bu holat kredit xususidagi munosabatlarni yuzaga keltiradi. Qiymatning rivojlanishi – kredit rivojlanishining yadrosini tashkil etadi. Iqtisodiyot asosida kredit munosabatlari paydo bo`ladi va rivojlanadi, bunda kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishi yaqqol namoyon bo`ladi. Har kuni korxonalarda qiymat shaklidagi vositalar va mehnat predmetlari pul yoki ishlab chiqarish yoki tovar shaklida harakat qiladi, ulardan turli maqsadlarda foydalaniladi. Kapitalning doiraviy aylanishining birinchi bosqichida pul ishlab chiqarish sohasiga yo`naltiriladi, bunda ishlab chiqarish vositalari pul mablag`lari hisobidan sotib olinadi. Uning ikkinchi bosqichida (ishlab chiqarish jarayonida) tayyor mahsulot (tovar) yaratiladi, bu holatda ishlab chiqarish shakli tovar shakliga o`tadi, ya’ni ishlab chiqarish vositalarining qiymatiga yangidan yaratilgan qiymat qo`shiladi. Uchinchi bosqichda esa yaratilgan tayyor mahsulot sotiladi. Tovar shakli o`zininig dastlabki pul shakliga qaytadi, bunda pul shaklining miqdori sof daromad ko`rinishda miqdor jihatdan ko`payadi. Pul mablag`larining bir shakldan boshqa shaklga o`tgandagi harakati so`ngra ularning harakatini to`xtatmaydi, bunda pul mablag`lari nafaqat doiraviy aylanadi, balki aylanadi ham. Mahsulot sotishdan tushgan tushumlar yana qaytadan ishlab chiqarishga sarf qilinadi, bunda ishlab chiqarish sohasiga yangi vositalar sotib olinadi, mehnat haqlari to`lanadi, pulning doiraviy aylanishi yana yangidan takrorlanadi, ya’ni mablag`lar yana uzluksiz doiraviy aylanadi. Pul mablag`larining bir shakldan boshqa shaklga ketma-ket o`tishi yoki kapitalning uzluksiz doiraviy aylanishi va aylanishi hamma joyda ham bir xil tarzda bo`lmaydi, ular ishlab chiqarish yoki mahsulotdan foydalanishda namoyon bo`ladi. Mablag`larning doiraviy aylanishi va aylanishi u yoki bu korxonaning ishlab chiqarish faoliyati xususiyati bilan ifodalanadi. Har bir doiraviy aylanish boshqa doiraviy aylanishi bilan chambarchas bog`liq.

Kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishi bir-biridan keskin farq qilgan holda ularning doiraviy aylanishi va aylanishida yuzaga keladigan tebranishlar bir- birini inkor etmaydi. Ularning harakatida mablag`larning ko`payishi yoki kamayishi yohud resurslarga bo`lgan talabni ta’minlash manbaining tebranishi paydo bo`ladi. Resurslarni korxonaning asosiy va aylanma kapitalining harakatida bir-biri bilan aloqador ko`rinishda kuzatish mumkin. Asosiy kapitalning harakatida resurslarning bo`sh turib qolish holatini ham kuzatish mumkin. Ma’lumki, mehnat vositalaridan uzoq muddatli ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladi, bunda ularning qiymati tayyor mahsulotning qiymatiga qisman-qisman o`tkazib boriladi. Asosiy kapital qiymatining asta-sekin tiklab borilishi korxonaning hisobvarag`idagi bo`sh turgan pul mablag`larining kamayib borishiga ta’sir ko`rsatadi. Bunda korxona ulardan foydalanishi yoki eski vositalarini almashtirishi uchun yangi mehnat vositalarini sotib olishda etarlicha mablag`ni jalb qilib borishi taqozo etiladi. Ammo o`zining miqdoriga ko`ra, asosiy kapital qiymatining bo`sh turib qolishi korxonaning yangi partiyadagi vositalarni sotib olishga bo`lgan talabini ta’minlamasligi ham mumkin, shuning uchun yangi texnika (mashinalar, mexanizmlar va boshqalar) ning ayrim qismlarini yoki detallarini emas, balki barcha qismlar va detallarni sotib olishi kerak bo`ladi. Eskirgan mehnat vositalarini yangi vositalar bilan almashtirish amortizatsiya fondida jamg`arilgan amortizatsiya ajratmalari hisobidan amalga oshiriladi. Bu xarajatlar har doim ham uzoq muddat davomida jamg`arib borilgan resurslarning etarliligini talab qiladi. Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishi ularning qiymatini tabiatan tiklashdan yoki notekis harakat qilishidan kelib chiqadi. Notekis o`zgarishlardan shu narsa kelib chiqish mumkinki, bir korxonada bo`sh turgan mablag`lar shakllansa, boshqa korxonada xarajat qilish bilan bog`liq bo`lgan mablag`larning etishmasligi holati paydo bo`lib qolishi mumkin. Bu kabi holatlar aylanma kapitallar harakatida ham uchraydi, bunda kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishida yuzaga kelgan tebranishlar xilma-xil ko`rinishda bo`ladi. Eng asosiysi ular ishlab chiqarish mavsumida yoki ishlab chiqarish vaqtining bir-biriga mos kelmagan holatlarida ro`y beradi. Qo`shimcha

pul mablag`larini jalb qilishga bo`lgan talab import bilan ta’minlash yoki tovar- moddiy qiymatliklarni faqat bir marta olib kelish holatini yuzaga keltirish mumkin. Mablag`lar harakatidagi notekis o`zgarishlar tayyor mahsulotlarni yuklab jo`natish bilan bog`liq jarayonlarni yuzaga keltiradi. Ma’lumki, ko`pincha mahsulotlarni yuklab jo`natish vaqti ularni sotishdan kelib tushgan tushum vaqtiga mos kelmay qoladi. Mahsulotlarni ishlab chiqarish joyining ularni iste’mol qilish joyidan olis masofadaligi qo`shimcha resurslarga bo`lgan talabni yuzaga keltirishi mumkin. Kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishining notekis o`zgarish negizida tabiatan iqtisodiy munosabatlar paydo bo`ladi, ular ishlab chiqarish vaqti bilan mablag`lar muomalasi vaqti o`rtasidagi nomutanosibliklardan cheklanadi, mablag`larning vaqtinchalik kamayishi o`rtasida nisbiy ziddiyatlarni bartaraf qiladi va iqtisodiyotda ulardan foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu munosabat kredit deb ataladi. Kredit tovar xo`jaligining muqarrar belgisi sifatida shakllanadi. Kreditni qarz oluvchilar qashshoq bo`lganliklari uchun qarzga olmaydi, balki kreditni qarz oluvchi kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishini ta’minlash maqsadida o`z resurslarining etishmay qolganligi uchun oladi. Ular har doim uzluksiz harakatda va aylanishda bo`lishi lozim. Jamiyatning manfaatdorligi birinchidan , harakatsiz bo`sh turib qolgan resurslardan qutulganda, ikkinchidan , iqtisodiyot keng doirada uzluksiz rivojlanganda paydo bo`ladi. Kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishi bilan birga kreditning ob’ektiv zaruriyati izohlanib berilishi tqaozo etiladi. Uning doiraviy aylanishi va aylanishining notekis harakat o`zgarishi bir bo`g`inda bo`sh turgan mablag`larni, turli talablarni real ifodalaydi, shuningdek, doiraviy aylanish va aylanish jarayonida kredit munosabatlarining paydo bo`lishga sharoit yaratadi. Buning uchun kredit imkoniyati real bo`lishi, muayyan shartlar, so`nggida esa quyidagi chora-tadbir amalga oshirilishi tqaozo etiladi: • Kredit shunday shakllanish kerakki, qachonki kreditor bilan qarz oluvchining manffaatdorligi ularning muvofiqligidan kelib chiqilsa;

• kredit kelishuvining ishtirokchilari (kreditor va qarz oluvchi) mustaqil yuridik sub’ekt sifatida namoyon bo`lsa yoki majburiyatlar moddiy jihatdan kafolatli bajarilsa. Kredit kelishuvidagi holat uning ishtirokchilari o`rtasida kreditga nisbatan qiziqishni uyg`otadi. Bu qiziqishlar sub’ektiv narsalarning mavjudligida yoki muvofiqlashtirilishida emas, balki ishlab chiqarish munosabatlaridagi ishtirokchilar erkin bo`lgandagina amalga oshadi. Amaliyotda, masalan, korxona kreditning sub’ekti sifatida ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlash uchun qo`shimcha resurslarni jalb qilishga bo`lgan talabni his qilishi mumkin. Ammo qarz oluvchining qo`shimcha resurslarga bo`lgan talabi kreditorning kredit berish bilan bog`liq majburiyatlik omili umuman bo`lmaydi. Banklar umumiy kreditorlar sifatida ssudani qarz oluvchiga berish imkoniyatini tahlil qilib borishga majbur, chunki kredit shartnomasi va mablag`larni qaytarishga qo`yilgan talablarga muvofiq uning kreditga layoqatliligi real aniqlanadi. Kreditga bo`lgan talabning paydo bo`lishi Tovar-pul munosabatlari sharoitida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni natural va pul (mehnat mahsuli va pul harakati) shaklida ifodalanadi. Qiymatning harakatida pul shakli tovar shakliga, tovar shakli unumli tovar shakliga, unumli tovar shakli esa tovar shakliga va tovar shakli yangilangan pul shakliga almashadi. YAlpi ijtimoiy mahsulot qiymatining almashuvi, birinchidan, iqtisodiyotning bitta bo`g`inida pul mablag`larining vaqtinchalik bo`sh turishini, ikkinchidan, boshqa bo`g`inlarda bo`sh turgan pul mablag`lariga bo`lgan talabning shakllanishini kuzatish mumkin. Ijtimoiy mahsulot qiymatining tovar shaklidan pul shakliga o`tshida pul mablag`larining bo`sh turish holati yuzaga keladi. Bunda moddiy ishlab chiqarish sohasi tayyor mahsulot ishlab chiqarish va sotish, muomala sohasi esa tovar shakli bilan xarakterlanadi. Mablag`lar bo`sh turishining iqtisodiy tabiatiga ishlab

chiqarishning mavsumiyligi, mahsulot turlarini tayyorlashning texnologik xususiyatlari, mol etkazib beruvchilardan xaridorlargacha bo`lgan masofaning uzoqligi sabab bo`ladi. Ushbu omillarning ta’siri mablag`lar doiraviy aylanishining tezligiga mos kelmaydi, natijada moddiy vositalar va pul mablag`larining muayyan bir qismi nisbatan bo`lsa-da bo`sh turib qoladi. Iqtisodiyotda vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`larining shakllanishi bilan bir qatorda bu mablag`larga talab paydo bo`ladi. Korxonalar (banklar) - o`zining moliyaviy xo`jalik faoliyatini kengaytirish uchun, aholi – o`zining turmush farovonligini oshirish uchun, davlat - kredit resurslariga bo`lgan talabini ta’minlash uchun pul mablag`larini jamg`arib boradi. Kreditga bo`lgan talab o`z navbatida kishilarning hayotiy vositalariga bo`lgan zaruriyatini belgilovchi ilmiy kategoriya sifatida taraqqiyotning barcha bosqichlari uchun umumiy va doimiy bo`lib kelgan. U hamon mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida harakat qilib keladi. Demak, kreditga bo`lgan talab – bu pul mablag`lari bilan ta’minlangan yoki to`lov qobiliyatiga ega bo`lgan ehtiyoj ekan. Ehtiyoj kerakli miqdordagi pul mablag`lari bilan ta’minlanmas ekan, u keyin ham «xohish» yoki «istak» bo`lib qolaveradi. Pul mablag`lari doiraviy aylanishining birinchi fazasida aylanma mablag`larning pul shaklidan tovar shakliga o`tishida aholi va xo`jalik yurituvchi sub’ektlarda kreditga talab paydo bo`ladi. Bu talab asosan uy- ro`zg`or buyumlari, xom ashyo va materiallar, konstruksiya va detallar, yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar, yoqilg`ilar, ehtiyot qismlar va boshqa mahsulotlar turlari bo`lishi mumkin. Ma’lumki, aholi va xo`jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida minimal zahiralarni shakllantrish uchun etarli darajada aylanma mablag`lar mavjud bo`lishi lozim. Pul mablag`larisiz ular o`zining hayot faoliyatini davom ettirishlari mumkin emas. SHu sababli aholi va xo`jalik yurituvchi sub’ektlar kredit vositalarisiz o`zining oldiga qo`ygan rejali vazifalarini bajarishi mumkin emas. Kredit mavsumiy xom ashyo, uy ro`zg`or buyumalari va boshqa turdagi materiallarni shakllantirish uchun aholi va xo`jalik yurituvchi sub’ektlarning ehtiyojlari uchun beriladi.

Vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`larini jamg`arish va taqsimlash jarayoni tovar-pul munosabatlarining ajralmas tarkibiy qismi bo`lib, ular kredit asosida amalga oshiriladi. Bitta bo`g`indagi harakatsiz pul reurslari iqtisodiyotning boshqa bo`g`inidagi takror ishlab chiqarish xarajatlarining sarfini qoplash uchun ishlatilishi mumkin. Ijtimoiy mahsulot (milliy daromad) ni yaratish va taqsimlash qoidasiga ko`ra, sub’ektlarda iqtisodiy munosabtalarning xilma-xilligi kredit turlari (iste’mol krediti, davlat krediti, bank krediti, xalqaro kredit) ni oldindan belgilab beradi. Kreditning turlari asosida aholi, korxonalar, banklar, hukumat va chet el mamlakatlari o`rtasida o`zaro kredit munosabatalari shakllanadi. Takror ishlab chiqarish jarayonining asosiy sub’ekti – bu iqtisodiyotni tashkil etish funksiyasini bajaruvchi mamlakat bo`lib hisoblanadi. Bu funksiya kredit tizimi va jamiyatning pul mablag`larini boshqarish bilan o`zaro uzluksiz bog`liq. Iste’mol krediti bozor iqtisodiyotining qonunlariga mos ta’sir ko`rsatadi. Iqtisodiyotda bu qonunlarning talabiga ko`ra, aholining turmush farovonligini oshirish darajasi batafsil ta’minlangan bo`lishi kerak. Iste’mol krediti jamiyat a’zolarining shaxsiy talablarini kengaytirish uchun mablag`larni jag`arib borish imkonini beradi. Iste’mol krediti deganda jamiyat a’zolarining shaxsiy ehtiyojlarini ta’minlash uchun beriladigan tovarlar, pul mablag`lari va qarz majburiyatlari tushuniladi. Kreditdan tovar yoki natural shaklida savdo tashkilotlari shaxsiy iste’mol tovarlarini sotish yoki kundalik hayot predmetlarini muddati o`tgan to`lovlar asosida ustama foiz bilan berishda foydalanadi. Savdo tashkilotlari tovarlarni kreditga sotishlari uchun foydalaniladigan aylanma mablag`lar qisqa muddatli bank krediti hisobidan qoplanadi. Pul shaklidagi iste’mol krediti aholiga uy-joy qurilishi, xo`jalikdagi uy- ro`zg`or buyumlari, shaxsiy xo`jaliklarni rivojlantirish va boshqa maqsadlar uchun beriladi. U shahar va qishloqlarning ijtimoiy-iqtisodiy shartoitiga mos holda aholining turmush farovonligi darajasini oshirishni rag`batlantiradi. SHaharda kredit ob’ekti - kooperativ kvartiralar, mebel garniturlar, televizorlar va boshqa turdagi uy ro`zg`or buyumlari; qishloqda esa kredit ob’ekti - yakka tartibdagi uy- joylar,

chorva mollari, parandachilik, baliqchilik va boshqalar bo`lishi mumkin. Iste’mol krediti mamlakat barcha fuqarolarining ehtiyojlari uchun beriladi va aholining turmush farovonligini oshirish uchun xizmat qiladi. Davlat kredit yordamida davlatning qo`lida pul mablag`lari jamg`arib boriladi. Bu kreditning mavjudligi harakatsiz pul mablag`lariga nisbatan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun daromadlarni shakllantirish va ularni sarflashga vaqtinchalik muvofiq kelmasligi sabab bo`ladi. Kredit tizimida davlat krediti yordamida aholi qo`lida, xo`jalik bo`g`inlari va ijtimoiy tashkilotlarda pul zahiralarining jamg`armasi shakllanadi, banklarda esa pul resurslari va bank operatsiyalarining turlari amalga oshiriladi. Xo`jalik bo`g`inlarida pul zahiralarining shakllanishi aylanma mablag`larni to`ldirish, mehnat haqlari bilan hisoblashish va boshqa turdagi to`lovlar bilan o`zaro bog`liq. Bu holat vaqtinchalik pul mablag`lari qoldiqlarining xo`jalik aylanmasida shakllanishi bilan belgilanadi. Davlat jamiyat a’zolarining pul zahiralarini takror ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirish uchun ishlatadi. Aholining pul zahiralari ularning daromadlari asosida shakllanadi, xususan, uning birinchi maqsadi joriy to`lovlarni amalga oshirish; ikkinchisi esa yakka tartibdagi uy-joylar qurilishi, engil avtomobillar, uzoq muddatga foydalanadigan tovarlar va boshqa turdagi vositalarni sotib olish uchun yo`naltiriladi. So`ngra takror ishlab chiqarish jarayonida aholining vaqtinchalik bo`sh turgan pul mablag`laridan foydalanish uchun mustahkam manba yaratiladi. Davlat krediti birinchidan , jamiyatda vaqtinchalik bo`sh turgan pul mablag`larini safarbar qilish, ikkinchidan , banklar pul mablag`laridan kredit tizimining resurslari sifatida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlarini ta’minlash uchun foydalanish maqsadida beriladi. Bank krediti pul mablag`larining doiraviy aylanish qonuniyatiga asoslanadi va takror ishlab chiqarishda pul mablag`larining aylanishini taqozo etadi. Takror ishlab chiqarishning asosiy sohasi moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish sohasi

bo`lib, bunda ishchi kuchi bevosita ishlab chiqarish vositalari bilan birgalikda birlashadi. Bank kreditiga bo`lgan talab sotilgan mahsulotdan tushgan tushum bilan amalga oshiriladigan to`lovlar o`rtasidagi nomutanosiblikning yuzga kelishi oqibatida paydo bo`ladi. Amalga oshirilgan to`lovlar bilan sotilgan mahsulotdan tushgan tushum o`rtasidagi vaqtinchalik tafovut qator sabablarni keltirib chiqaradi. Birinchi sabab - asbob-uskunlarni yangilash va yangi materiallarni yaratish maqsadida aylanma mablag`larni pul resurslari bilan to`ldirib borishdan iborat. Resurslarni belgilangan miqdorda shakllantirish faqat xo`jalik faoliyatini yuritish davrining oxirida yuz beradi. Ikkinchi sabab - qishloq xo`jaligi xom ashyolari bilan faoliyat ko`rsatuvchi sanoat korxonalari mavsumda mahsulotlarni yoppasiga tayyorlash jarayonida xom ashyo zahiralarini jamg`arishda pul mablag`larining etmasligi holati bo`lishi mumkin. Uchinchi sabab - korxonalar minimal talab asosida topshiriqlarni amalga oshirish uchun o`zining pul mablag`lari manbaini taqsimlaganligi sababli qarz mablag`lariga nisbatan doimiy zaruriyat va ehtiyoj sezadi. Xo`jalik bo`g`inlari aylanma mablag`lardan tashqari takror ishlab chiqarishni mablag`lar bilan ta’minlash uchun qarzga olinadigan resurslarga bo`lgan talabini o`zida his qiladi. Korxonada takror ishlab chiqarishni mablag`lar bilan ta’minlash bank kreditining keng doiradagi ishtirokini taqozo etadi. Kreditning rolini iqtisodiyotning oziq-ovqat sanoati, agrosanoat va qishloq xo`jaligi tarmoqlarini rivojlantirishga ta’sirini kuzatish mumkin. Xalqaro kredit jahon xo`jalik tizimida ijtimoiy mehnat taqsimoti va mehnat faoliyati mahsulini ayirboshlash bilan o`zaro bog`liq. Xalqaro kredit - bu Tovar yoki valyuta ko`rinishidagi mablag`larni qaytarib berish, muddatlilik va foiz to`lash shartlari asosida ajratish bilan bog`liq bo`lgan xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ssuda ko`rinishidagi kapitalning harakatidir. Kredit munosabatlarining sub’ektlari sifatida tijorat banklari, Markaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar va xalqaro moliya-kredit tashkilotlari ishtirok etadi. Xalqaro kreditning paydo bo`lishiga ishlab chiqarishning milliy doiradan chiqishi, xo`jalik aloqalari

baynalminallashuvining tezlashuvi, xalqaro kapitallarning markazlashuvi hamda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi sabab bo`ladi. Xalqaro kredit kengaytirilgan takror ishlab chiqarish talablarini ta’minlash uchun ssuda kapitallarini mamlakatlar o`rtasida qayta taqsimlash, haqiqiy pullarni kredit pullarga almashtirish, naqdsiz pul to`lovlarini rivojlantirish va tezlashtirish, naqd valyuta ko`rinishidagi aylanmani xalqaro kredit operatsiyalari bilan ayirboshlash orqali xalqaro hisob-kitoblar muomalasidagi sarf-xarajatlarni iqtisod qiladi, kapitalning jamg`arilishi va markazlashuvini tezlashtirishga ko`maklashadi. Kredit munosbatlari asosida iqtisodiy aloqalar bir tomondan, eksport tarkibining sifatini yaxshilashga imkon beradi, ikkinchi tomondan iqtisodiyotning zamonaviy asbob-uskunalarga, iste’mol tovarlarga bo`lgan talabni to`liq ta’minlash imkonini beradi. Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi ijobiy roli - takror ishlab chiqarish rivojlanishini ta’minlash va kengaytirish orqali namoyon bo`ladi, u tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga turtki bo`lib xizmat qiladi, ishlab chiqarishning baynalminallashuvi va ayirboshlashuviga, jahon bozorining tashkil topishi va rivojlanishiga, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga olib keladi. Xalqaro kreditning salbiy roli - bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda yuz beradigan qarama-qarshiliklarni kuchaytirishda namoyon bo`ladi, natijada iqtisodiyotda nomutanosiblik yuzaga keladi, kreditga tovarlarni ayirboshlash tezlashadi, mamlakatlar o`rtasida ssuda kapitallari qayta taqsimlanadi, iqtisodiy ko`tarilish va davriy pasayish davrida ishlab chiqarish o`ta tezlashadi. Xalqaro kredit ijtimoiy ishlab chiqarishdagi nomutanosiblikni kuchaytiradi, buning natijasida daromadli tarmoqlarning rivojlanishi osonlashadi, xorijiy kapitallar jalb qilinmagan tarmoqlarning rivojlanishini sekinlashtiradi. Kreditning mohiyati va uning namoyon bo`lish shakllari Kredit ko`pincha pul shakli sifatida idrok etiladi. Birinchi qarashda haqiqtan poydevor bordek. Zamonaviy xo`jalik yuritishda qarzlar pul mablag`ining yirik

qismini tashkil etadi. SHunday bo`lsa-da, pul va kredit – nafaqat turli xil tushuncha, hatto turlicha munosabatda hamdir. Aytish joizki, pul va kreditning natural–ashyoviy ko`rinishi emas, balki iqtisodiy ko`rinishlari ham mavjudligini ayrim iqtisodiy adabiyotlarda kuzatish mumkin. Bir ishtirokchi ikkinchi ishtirokchiga pul belgilaridan qancha miqdorda berib turishi yoki ular qaysi kupyuralardan iboratligining ahamiyati yo`q. Pul va kredit iqtisodiy kategoriya bo`langanligi sababli ularning mohiyati to`g`risida tasavvurga ega bo`lish, ularning mohiyatini pul ko`rinishida emas, balki ularni tasnifiga ko`ra iqtisodiy (qiymat) munosabatlari orqali shakllantirish mumkin. Kredit munosabatlarining pul munosabatlaridan birinchi farqi ishtirokchilar tarkibining tafovutlari bilan belgilanadi. Pul umumiy ekvivalent sifatida sotuvchi bilan sotib oluvchi, pul oluvchi bilan to`lovchi o`rtasidagi munosabatlar natijasida paydo bo`ladi. Qiymat javob tariqasida harakatlarni amalga oshiradi: qiymat tovar sotuvchidan sotib oluvchiga, pul oluvchidan to`lovchiga o`tadi. Kredit kelishuvida sub’ektlar sifatida kreditor bilan qarz oluvchi ishtirok etadi. SHuningdek, kelishuvda o`ziga xos manfaatdorligi bor ishtirokchilar tarkibi sifat jihatdan o`zgaradi, bunda o`ziga xos yangi munosabat, ya’ni qiymatni qaytish yuzasidan munosabat yuzaga keladi. Bunda qiymat javob tariqasida harakatni amalga oshirmaydi, balki qiymat kreditordan qarz oluvchiga o`tadi va muayyan vaqt davomida yana qaytadan o`zining egasiga qaytarib keladi. Kredit to`lovlarni kechiktirish bilan ham o`ziga xos xarakterga ega, bunda qiymat vaqtinchalik uning egasiga qaytib keladi va muayyan muddat o`tgandan so`ng u kreditorga qaytariladi. SHunday bo`lsa-da, pul va kredit o`zaro birgalikda uzluksiz harakat qiladi. Ammo bu qiymatning umumiy harakati doirasida – yagona, balki u o`zining mohiyati va jarayonlarning funksional jihatiga ko`ra turlicha bo`lishi mumkin. Bu bitta jarayondan (ekvivalentni to`lash orqali sotib olish – sotish) boshqa jarayonga (kreditni qo`llash orqali sotish) o`tishi munosabatning yangi shakliga, iqtisodiy kelishuv tabiatining o`zgarishiga va bitta iqtisodiy kategoriyadan boshqa iqtisodiy kategoriyaga o`tishi mazmunini izohlab beradi.

Puldan kreditning ikkkinchi farqini u yoki bu tovarning muddati uzaytirilganda kuzatish mumkin. Bu holatda ham kredit ham pul birgalikda to`lov vositasi funksiyasi ko`rinishida ishtirok etadi. SHunday bo`lsa-da, agar to`lovlar bo`lib-bo`lib to`lash sharti asosida rasmiy hujjat orqali amalga oshirilsa, u holda pulning mohiyati kredit kelishuvi bo`yicha to`lovlarda namoyon bo`ladi. Kredit iqtisodiy kategoriya sifatida muddati o`tgan to`lovlarda emas, balki to`lovlar muddatining aynan o`zida uning mohiyati gavdalanadi. SHuni unitmaslik kerakki, pulning rasmiy hujjatda uning mohiyati nafaqat muddati o`tgan to`lov sifatida, balki kreditning harakati bilan aloqadorlikda ifodalanadi. Pul to`lov vositasi sifatida byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni to`lash, undan esa stipendiyalar, nafaqalar va boshqa to`lovlarni to`lashda faoliyat ko`rsatishini kuzatish mumkin. Kreditning puldan uchinchi farqi iste’mol qiymati bilan bevosita bog`liqligidir. Agar pul umumiy ekvivalent sifatida mehnat moddiylashuvining har qanday turida mahsulotlarga aylanish imkoniga ega bo`lsa, u holda kredit munosabatlari ishtirokchilari uchun ham kredit kelishuvi ahamiyatli bo`lib qolaveradi. Kredit faqat kredit kelishuvi ishtirokchilarining vaqtinchalik talablarini qanoatlantiradi, xolos. Kreditning puldan to`rtinchi farqi ularning harakatini ta’qib qilishidir. Kredit pul shaklida ham kredit shaklida ham bo`lishi mumkin. Qachonki, tovar umumiy tovar dunyosidan ajralib umumiy ekvivalent ko`rinishda pul sifatida shakllanadi. Tovar kreditga umumiy ekvivalent bo`lishi shart emas, undan vaqtinchalik foydalanilganda u qiymat va iste’mol qiymat ko`rinishdagi tovar ham bo`lishi mumkin. Kreditning mohiyatini ochib berishdagi eng muhim tavsif ishonch bo`lib hisoblanadi. Kredit munosabatlari nuqtai nazaridan, eng avvalo, shaxslar o`rtasida o`zaro bir-biriga ishonch bo`lishi zarur. Qachonki, qarz oluvchi olgan ssudasini qaytarishi uchun kreditorda ishonch shakllangandagina kredit kelishuvi tuzilishi mumkin. Ishonch kredit munosabatlarini kuzatishda paydo bo`ladi, ularning

echimini topish uchun o`zaro komponentlar shakllanadi. «Kredit» latincha credere so`zidan olingan bo`lib, «ishonch» degan ma’noni anglatadi. Eng avvalo, ishonch kreditning ajralmas xususiyati siftida namoyon bo`ladi. Ammo, u kredit munosabatlari uchun o`ziga xos xususiyatga ega emas, balki u boshqa iqtisodiy munosabatlar uchun ham xarakterlidir. Bu holatda ishonch kredit bilan xrakterlanadi, u o`ziga xos xususiyatlar orqali ifodalanmaydi, kreditning mohiyatini iqtisodiy munosabatlar sifatida batafsil yoritib berish o`ziga xos xususiyatlarni talab qilmasligi mumkin. Haqiqiy hayotda hodisalar tez-tez uchraydi, ular iqtisodiy munosabatlarni eslatib turishi mumkin. Bu esa sarf-xarajatlar va daromadlar bilan o`zaro bog`liq. Misol uchun davriy nashrga a’zo bo`lishga, abonementlar va kommunal xizmatlarga sarf-xarajatlar oldindan to`lanadi, ishlab chiqarish xarajatlarining to`liq kompensatsiyasi esa muayyan vaqt davomida asta-sekin to`lab boriladi. Ekvivalentni qaytarish muddatining o`tishi kreditning o`ziga xos xususiyatlaridan biri, ammo uning mohiyatiga ko`ra to`lovlar kredit munosabatlari bo`lib sanalmaydi. Kredit iqtisodiy hodisalar doirasida narsalarni yoki pul mablag`larine vaqtincha qarzga olib turishda namoyon bo`ladi. Kredit yordamida tovar-moddiy qiymatliklar, mashina va mexanizmlar, aholi uchun to`lovlarni bo`lib-bo`lib to`lash sharti asosida tovarlar sotib olinadi. Kredit hisobidan sotib olish ob’ekti turlicha qimmatliklar (narsalar, tovarlar) bo`lishi mumkin. Ammo kreditning «narsalar» deb izohlanishi iqtisodiy nazariya tahlilining tarkibiga kiradi. Ta’kidlanganidek, pul va kredit to`g`risidagi iqtisodiy fan narsaning o`zini emas, balki narsalar bo`yicha sub’ektlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni o`rganadi. SHu sababli kredit iqtisodiy kategoriya sifatida ijtimoiy munosabatlarning muayyan ko`rinishi sifatida qaraladi. Ammo kredit – har qanday ijtimoiy munosabatlar yig`indisi emas, balki u faqat iqtisodiy aloqalar yoki qiymatning harakati sifatida namoyon bo`ladi. Kreditning mohiyatini qanday aniqlash mumkin? Har qanday holatda kreditning mohiyati uning mazmuni, tabiati va paydo bo`lish sabablari bir xil ma’no bilan tenglashtiriladi. Ammo bu tushunchalar aynan bir xil ma’noga emas. Kreditning

mazmuni ichki bog`liqlik bilan birga uning tashqi bog`liqligi (ishlab chiqarish, muomala, boshqa iqtisodiy kategoriyalar) orqali ham izohlanadi. Kreditning mohiyati uning ichki xususiyatlariga aylanadi va iqtisodiy kategoriyaning asosi sifatida izohlab beriladi. Iqtisodiy hodisalarning mohiyati uning tabiati, kelib chiqishi, kreditning qaysi turdagi qiymatiga mansubligi bilan o`zaro bog`liq. Kreditning tabiati nafaqat uning mohiyatida, balki uning mavjud bo`lish shaklida ham namoyon bo`ladi. Kreditning mohiyati uning zarurligi va kelib chiqish sabablari bilan chambarchas bog`liq, bu holatda aynan o`xshashlik yo`q. Sabab tushunchasi kreditning turlicha iqtisodiy jarayonlari bilan bog`liq ko`rinishda izohlanadi. Sabab turli natijalarni da’vat qilishi, kredit va boshqa iqtisodiy hodisalar bilan bir qatorda hayotga chorlashi ham mumkin, shu sababli u mazkur iqtisodiy kategoriyaning mohiyatiga to`la-to`kis tavsif bera olmaydi. Kreditning mohiyati boshqa iqtisodiy kategoriyalarning mohiyati kabi quyidagi metodologik prinsiplarga tayanadi. Ular quyidagicha bo`lishi mumkin: Kreditning barcha turlari uning mohiyatida mustaqil aks etishi va namoyon bo`lishi lozim. Masalan, ssuda uzoq vaqtga yoki qisqa muddat ichida bo`ladigan talablar (xom ashyo, materiallar, asbob-uskuna sotib olish xarajatlari) uchun xizmat qilishi mumkin. Kredit pul yoki tovar shaklida iqtisodiy aylanma sifatida harakatda bo`ladi, ammo talab bilan bog`liq emas, talab uchun kredit xizmat qiladi, ammo uning mohiyati o`zgarmaydi, kredit uning xarakterli xususiyatlari uchun xizmat qiladi. Kreditning mohiyati to`g`risidagi masalani kredit kelishuvi bo`yicha munosabatlarda ko`rib mumkin. Agar qarz oluvchi kredit kelishuvi bo`yicha kreditni o`z vaqtida qaytarmasa, u holda qaytarish xususiyatlarida kreditning bitta sharti bajarilmay qolishi mumkin. Kredit kelishuvi bitta shartning yo`qolganligi bilan belgilanmaydi, balki kredit o`zining qat’iyatligini yo`qotadi va hatto, boshqa imkoniyatlardan ajrab qolishi mumkin. Kredit mohiyatining tahlili uning konkret tavsifini yoritib berishni maqsad qilib qo`yadi. Buning uchun kreditning tarkibi va uning harakat bosqichlarini

ko`rib chiqish zarur bo`ladi. Bunda uning yaxlitligi asosiy rol o`ynaydi va unga yaqindan yondoshishni maqsad qilib qo`yish mumkin. Kredit tadqiqot ob’ekti sifatida o`zaro bir-biriga ta’sir ko`rsatuvchi elementlardan tarkib topadi. Bu elementlar kredit munosabat-larining sub’ekt bo`lib hisoblanadi. Ular bir-biridan keng doirada muayyan uzoqlikdagi masofada joylashishi mumkin, ammo ular o`rtasidagi majburiyatlar o`z xarakterini o`zgartira olmaydi. Sub’ektlarning kredit kelishuvidagi munosabatlari har doim kreditor bilan qarz oluvchi o`rtasida namoyon bo`ladi. Kreditor bilan qarz oluvchining paydo bo`lishi tovar muomalasining asosidan kelib chiqadi. Tovarning ayirboshlashi jarayonida sotuvchi doimo pul ekvivalentini bir zumda o`ziga qabul qilmaydi yoki sotib oluvchi doimo tovarni tez fursatda sotib olish imkoniyatiga ega bo`lavermaydi, to`lovlar faqat muayyan muddat davomida amalga oshiriladi. Demak, bunda sotuvchi kreditor, sotib oluvchi esa qarz oluvchi sifatida namoyon bo`lar ekan. Tovar muomalasi kreditor bilan qarz oluvchi o`rtasida paydo bo`lishiga yagona sabab bo`lmaydi. Kreditor bilan qarz oluvchi barcha holatda, ya’ni bitta sub’ektdan ekvivalentni olishda uning muddati o`tgan bo`lishi yoki boshqa sub’ektda muddati o`tgan to`lovlar yuzaga kelishi mumkin. Kreditor ssuda beruvchi yoki vaqtinchalik ssudadan foydalanuvchi sub’ekt bo`lishi ham mumkin. Kreditor ssudani berishi uchun mablag`larga ega bo`lishi lozim. Ularning manbai qaysidir sub’ektda takror ishlab chiqarish jarayonida o`zlashtirib olingan resurslar bo`lishi mumkin. Kreditor xo`jaligida ssuda faqat o`z resurslari hisobidan emas, balki jalb qilingan hamda saqlanayotgan mablag`lar hisobidan, shuningdek aksiya va obligatsiyani safarbar qilishga yo`naltirilgan mablag`lardan tarkib topgan bo`lishi mumkin. Bankning paydo bo`lishi jamoaviy kreditorlarning bir joyga to`planishidan shakllangan deb e’tirof etiladi. Aholi bilan korxonalar (bankirlar)ning bo`sh turgan pul resurslari jamoaviy kreditorlarni shakllantirgan. Kreditlash manbai nafaqat resurslardan, balki iqtisodiyotda vaqtincha foydalanilmaydigan mablag`lar hisobidan ham shakllangan bo`lishi mumkin.

Tijorat kreditida, masalan, kreditor qarz oluvchiga (sotib oluvchiga) kreditni tovarlarni sotib olish maqsadida beradi. Kreditor pul resurslarini muayyan muddatga qarz oluvchilar uchun uning xo`jalik faoliyati rivojlanishi uchun beruvchi shaxs sifatida ishtirok etadi. Qoidaga ko`ra, kreditor ixtiyoriy ravishda shakllanadi. Qachonki, ssuda oluvchi olingan kreditni belgilangan muddat ichida qaytarmasa, u ixtiyoriy ravishda kredit kelishuviga rioya qilmagan deb hisoblanadi, bu holatda u qarz oluvchi bilan shafqatsiz munosabat olib boradi. Kreditorning vaqtincha tirikchilik qilish chegarasi kreditning muddati bilan belgilanadi, bu esa takror ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog`liq. Kreditorning o`rnini qarzga berilgan mablag`larga nisbatan ikki taraflama munosabatda kuzatish mumkin. Kreditor pul resurslarini kredit sifatida berganda ham u uning o`z mulki bo`lib qolaveradi. Kreditor tomonidan jalb qilingan va joylashtirilgan mablag`lar korxona bilan aholining mulki bo`lib qolaveradi. Modomiki, banklar asosan jalb qilingan mablag`lar asosida ishlaydi, ular kredit tizimini shakllantiradi, bu holatda jalb qilingan resurslar haqiqiy mulk egalarining talablariga ko`ra qaytarilishi lozim. Bunda kreditorga nafaqat korxona yoki yakka tartibdagi ssuda oluvchi ssudani qaytarib berishi, balki kreditorning o`zi ham mijozlardan olingan kreditni qaytarishga majbur bo`ladi. Kreditor resurslarning bo`sh turgan qismini safarbar qilishi foydali xarakterga ega, modomiki ular daromad keltiradigan pul resurslariga aylanib boradi. Kreditor qarzga berilgan qiymatlarni joylashtirishi uchun ulardan o`z maqsadi uchun unumli foydalanishni xoxlaydi. Qarzdor va qarz oluvchi tushunchalari o`zaro bir-biriga yaqin tushuncha, ammo bir xil ma’noni bildirmaydi. Aholi va korxona kommunal to`lovlarini, soliqlar, sug`urta to`lovlarini to`lashni kechiktirishi mumkin, ammo bu holatda hech qanday kredit munosabatlari paydo bo`lmaydi. Bu holatda kreditor boshqa shaxslarga biron narsani bera olmaydi, mulk egasi faqat sub’ekt bo`lib qolveradi. Qarz tushunchasi - bu nafaqat iqtisodiy munosabat, balki haqiqiy ijtimoiy munosabat hamdir. Qarz

tushunchasi keng doiradagi tushuncha bo`lib, u majburiyatlarni umumiy xarakterlovchi tushuncha bo`lib hisoblanadi. Qarz oluvchi tarixan qo`shimcha resurslarga talabgor sifatida sinalgan shaxs bo`lib kelgan. Bankning paydo bo`lishi bilan bir vaqtda kreditor ham paydo bo`lgan, hatto qarzdorlar tarkibining ko`lami ham kengayib borgan. Hozirgi sharoitda banklarda qarz oluvchilar sifatida korxonalar, aholi va hukumat ishtirok etadi. Odatda banklar jamoaviy qarz oluvchilar sifatida ham shakllanadi, modomiki ular o`zi uchun emas, balki boshqa shaxslar uchun ham xizmat ko`rsatadi. Kredit kelishuvida qarz oluvchining o`rni kreditorning o`rnidan farq qiladi, xususan, birinchidan , qarz oluvchi qarzga berilgan mablag`ning egasi hisoblanmaydi, u faqat mablag`ning vaqtinchalik egasi sifatida ishtirok etadi; qarz oluvchi birovning pul resursidan foydalanadi, resurslar bo`lsa ung tegishli emas. Ikkinchidan , qarz oluvchi muomala va ishlab chiqarish sohasida qarzga berilgan mablag`lardan (materiallar sotib olish, ishlab chiqarishni kengaytirish va modernizatsiyalash) foydalanadi. Kreditor ssudani ayirboshlash davri uchun beradi, bu bevosita ishlab chiqarishga kirmaydi. Uchinchidan , qarz oluvchining xo`jaligida resurslarning doiraviy aylanishi tugaganidan so`ng olingan resurslar qaytarib beriladi. Qarz oluvchi resurslarni kreditorga qaytarishi uchun o`zida bo`sh turgan mablag`lar bilan etarli darajada ta’minlashni tashkil etadi. To`rtinchidan , qarz oluvchi nafaqat vaqtinchalik foydalanish uchun olingan qiymatni qaytarib beradi, balki kreditordan olingan mablag`lardan ortiqchasini to`lab beradi, bunda u ssuda foizini to`lab beruvchi shaxs sifatida ishtirok etadi. Beshinchidan , qarz oluvchi kreditorga tobe sifatida kreditorning amriga bo`ysinadi. Kreditorga nisbatan qarz oluvchining iqtisodiy tobeligi qarzga olingan mablag`lardan foydalanish uchun o`z majburiyatlarini bajarishga majbur bo`ladi. Hatto, qarz oluvchi qarzga olingan mablag`larini qaytarishi va ssuda foizi ko`rinishidagi tenglashtirilgan mablag`larni to`lash uchun qarz bergan shaxsga nisbatan o`zining tobeligini yo`qotmaydi: u avvalgi kreditorning o`rniga yangi kreditor bilan uchrashadi, shu

sababli ssuda to`g`risidagi shartnomada belgilangan barcha majburiyatlar to`liq bajarilishi zarur, bu holat esa keyingi kreditni olishga asos yaratadi. Qarz oluvchining kreditorga bo`lgan tobelik o`rni kredit kelishuvida o`zining ahamiyatini yo`qotmaydi. Qarz oluvchi bo`lmas ekan kreditor ham bo`lmaydi. Qarz oluvchi nafaqat resurslarni olishi, balki undan vaqtinchalik resurs sifatida foydalanishi, shuningdek, o`z qarzini to`liq hisob-kitob qilishi shart. Qarz oluvchi shunday foyda keltiradigan kuchki, u vaqtincha olingan resurslardan optimal foydalanish bilan ham bog`liq. Kreditor bilan qarz oluvchi kredit munosabalarida namoyon bo`lish bilan birgalikda o`zining yagona maqsadi bilan yagona manfaatdorlikini ko`zlaydi. Kreditor bilan qarz oluvchi kredit munosabatlari doirasida o`rin almashishi mumkin: kreditor - qarz oluvchi, qarz oluvchi – kreditor sifatida shakllanadi. Zamonaviy pul xo`jaligida u yoki bu sub’ekt bir vaqtning o`zida ham kreditor ham qarz oluvchi ko`rinishida bo`lishi mumkin. Kreditor bilan qarz oluvchi o`rtasidagi munosabatlar, ularning bir-biri bilan o`zaro aloqadorligi ikkita sub’ektning o`zaro munosabatini bildiradi: ular, birinchidan , mustaqil yuridik shaxslar sifatida; ikkinchidan, kredit munosabatlarida mulk uchun javobgarlikni ta’minlovchi ishtirokchi sifatida; uchinchidan , iqtisodiy manfaatdorlikni shakllantiruvchi sub’ekt sifatida ishtirok etadi. Kredit munosabatlarining sub’ektlar o`rtasida bog`liqligi barqaror va muntazam munosabatlar bilan xarakterlanadi, ular yaxlit tizim sifatida kredit doirasida muayyan xususiyatlar bilan birga o`ziga xos munosabatlar bilan belgilanadi. Qarz oluvchi xoxlagan miqdorda ssuda olishi mumkin emas. Qarz oluvchi nafaqat mustaqil yuridik yoki jismoniy shaxs sifatida namoyon bo`ladi, balki u muayyan turdagi mulk bilan ta’minlangan bo`lishi, kreditorning talabiga ko`ra kreditni qaytarish iqtisodiy jihatdan kafolatlangan bo`lishi lozim. Amaliyotda qarz oluvchi moddiy va pul resurslari ega korxona sifatida, kreditni qaytarish uchun o`zining daromadiga va o`z salohiyatiga ega alohida shaxs bo`lishi zarur. Kreditor bilan qarz oluvchining o`zaro bir-biriga ta’siri yagona ziddiyatli xarakterga ega. Kreditor bilan qarz oluvchi kredit kelishuvining ishtirokchilari sifatida ikki tarafda bo`ladi. Kreditor – bir tarafda ssuda beruvchi, qarz oluvchi – ssudani oluvchi; u yagona maqsad doirasida

o`zining manfaatdorligiga ega bo`lishi mumkin. Masalan, kreditor ssudani yuqori foizda berishdan manfaatdor bo`lishni, qarz oluvchi esa o`ziga arzon kredit olishdan manfaatdor bo`lishni xoxlaydi. Kreditor bilan qarz oluvchilardan tashqari kredit munosabatlari tarkibining elementi ssudani birovga berish ob’ekti sanaladi. Ob’ekt kreditordan qarz oluvchiga, qarz oluvchidan esa kreditorga o`tadi. Ssudani birovga berish ob’ekti qarzga berilgan qiymat bo`lib hisoblanadi. Modomiki, u o`ziga xos amalga oshirilmay qolgan qiymatni anglatadi. Kredit munosabatlari sub’ektlarning birontasida bo`sh turgan mablag`ning sustlashgan harakati bilan yoki ayni paytda yangi xo`jalik siklida namoyon bo`lish imkoniyatiga ega bo`lmagan holat sifatida xarakterlanadi. Qiymat vaqtinchalik o`z harakatini kredit sababli to`xtatadi, yangi mulk egasiga o`tishini davom ettiradi, u ishlab chiqarishda va muomalada foydalanishga bo`lgan talab bilan belgilanadi. Qiymat kredit munosabatalari doirasida qo`shimcha iste’mol qiymatini yaratadi. Iste’mol qiymati aslida o`ziga xos pul yoki tovar, kreditor bilan qarz oluvchi o`rtasida amalga oshiriladigan harakatdir, uning muhim hislati takror ishlab chiqarish jarayonini tezlashtiradi. Qarzga olingan qiymat uning egasining resurslarni yirik hajmda jamg`arishga bo`lgan ishtiyoqini yo`qotadi. Kredit jamg`arishga qo`yilgan to`siqlarni engib chiqadi, ular yordamida navbatdagi xo`jalik siklining harakati davom ettiriladi. Qiymat ishlab chiqarish fondining uzluksiz doiraviy aylanishi uchun asos yaratadi, ular harakatida oddiylik yo`qoladi va oxir oqibatda ishlab chiqarish jarayoni tezlashadi. Kredit, qoidaga ko`ra, daromadlarni shakllantiradi, ular qarz oluvchining xo`jalik faolitida shakllangan bo`lishi mumkin. Amaliyotda qarz oluvchi kreditorga ssuda olish bilan birga o`zida bo`sh turgan mablag`larning mavjud emasligi to`g`risida murojaat qiladi, ammo u ham daromad olishdan manfaatdor. Qiymat byudjet mablag`alari hisobidan yoki xo`jalikning o`z mablag`lari manbai hisobidan xarajatlarni moliyalashtirish paytida namoyon bo`ladi. Mablag`lar nafaqat sarflanadi, hatto oxir oqibatda ulardan daromad olish mumkin yoki qanchadir samaraga erishish mumkin. Mablag`larni sarflash iqtisodiy

jarayonlarning ajralmas xususiyati sifatida gavdalandi, u faqat kredit munosabatlari orqali o`ziga xos xususiyatga ega. U bir qator qo`shimcha shartlar bilan birgalikda paydo bo`ladi. Qiymatning saqlanishi kredit sifatining asosini tashkil etadi. Amaliyotda u har doim ham uzoq muddat davomida amalga oshavermaydi. U inflyasiya jarayonlarini yuzaga keltirishi mumkin, pul muomalasi kanallarini ortiqcha pul belgilari bilan to`ldirishi yoki sotib oluvchining imkoniyatini pasaytirishi mumkin. Qarz oluvchi olingan ssudani nominal miqdorda ustama bilan birga qaytarib beradi. Inflyasiya sharoitida kreditni qaytarish qarzga olingan mablag`larning arzonlashishi bilan bog`liq maxsus kafolat talab etadi. Amaliyotda bunday kafolat ko`proq ssuda foizi ko`rinishida namoyon bo`ladi. Kreditning tarkibi uning yaxlitligi bilan xarakterlanadi. Kredit – bu nafaqat kreditor (bank) yoki nafaqat qarz oluvchi (korxona), balki qarzga olingan qiymatdir. Kreditning tarkibi uning elementlari bilan birgalikda yaxlitlikni talab qiladi. SHu sababli kreditning mohiyati iqtisodiy kategoriya sifatida ko`pincha bank kreditining mohiyati bilan almashtirib qo`yiladi. Kreditning mohiyatini umumlashtirish muayyan bir hodisalardan kelib chiqadi, iqtisodiy hodisaning mohiyatini yoritishda qarzga olingan ssuda ob’ektidagi elementlarga duch kelish mumkin. Bunda kreditning mohiyati yaxlit jarayon sifatida birgina elementning mohiyati bilan almashtiriladi. Qarzga berilgan ssudaning qiymatini quyidagi ko`rinishda ifodalash mumkin: Kredit tarkibidagi o`xshash yagona element boshqa element bilan taqqoslanmaydi, tahlilda qarzga berilgan ssuda qiymatining harakati bosqichini su’niy bo`laklarga ajratish yoki iqtisodiy kategoriya mohiyatining tahlilini yuqori darajaga ko`tarish mumkin emas.

Ko`pincha tahlilda qo`yilgan talablarga rioya qilinmaydi: masalan, kredit – bu mablag`larni berish (joylashtirish), kredit – bu mablag`lardan foydalanish va nihoyat, kredit – bu qarzga berilgan ssudaning qiymatidir. Birgina yondoshuv kredit harakatini to`xtatishi mumkin. Kreditni berish yagona bir maqsad bo`lib qolish kerak emas, u qaytarish jarayoni bilan birgalikda ob’ektiv qonuniyatlarga ham bog`liq, qarzga berilgan ssudaning qiymati qaytarilmasligi mumkin emas. Kreditni berish qarzga berilgan ob’ektning iste’mol xususiyatlariga ega bo`lishi va uni dastlabki holatiga qaytarish mumkin. Kreditni joylashtirish kredit harakatining dastlabki bosqichi bo`lib hisoblanadi. U qoidaga ko`ra, qiymatning jamg`arilishidan oldin beriladi. Buning uchun pul mablag`lari yoki qiymatliklarni kimga berish va ularni jamg`arish kerak bo`ladi. Ssudada qiymat oldindan joylashtirilgan bo`lishi mumkin. Masalan, kreditor ssuda oluvchiga berish paytida unda bo`sh turgan qiymatliklar jamg`arilmagan bo`lishi mumkin, bunda ayirboshlash jarayoni davom etishi kerak. Tovar iste’molchiga kredit vositasi sifatida beriladi, bo`sh turgan qiymat esa ifodalanmaydi. Mablag`lar bo`sh turgan qiymat sifatida hisobga olinmasligi mumkin, qachonki ular ishlab chiqarishga qo`yilmalar hisobidan joylashtirilgan bo`lsa. Kreditni joylashtirish (J k ) amaliyot uchun muhim ahamit kasb etadi. Kreditor «saxiy» bo`lganligi sababli qarzga berilgan barcha qiymatni taqsimlab yuborishi mumkin emas, buning uchun kimga qo`shimcha resurs kerak bo`lgandagina beriladi. Har bir holatda unga nisbatan ishonch bo`lishi kerak. Bank kreditor sifatida kreditning harakatiga qo`yilgan talabiga mos holda undan optimal foydalanishi va belgilangan muddatda qaytarish talabiga muvofiq ravishda kredit beradi. Qarz oluvchining kredit olishi (O k ) uni muayyan maqsadda foydalanish uchun ishlatishi yoki avval shakllangan qarzlarni qoplashi maqsadida ishlatishi mumkin. Amaliyotda qarz oluvchining ssudani olishdagi talabi umumiy talab bilan mos kelmasligi, yangi ssuda olish uchun kreditorga (yangi kreditorga) murojaat qilishi mumkin. Bu kabi holat bu bosqichning asosiy xususiyatlarini yo`qqa chiqarmaydi: qarz oluvchining kredit olishi uning vaqtinchalik talabini ta’minlaydi, shunday

ekan qiymat muayyan vaqtga qarzga olingan ssuda sifatida beriladi. Qiymatning qarz oluvchiga o`tishi kreditdan foydalanish jarayonida (I k ) birovga berish ob’ektining iste’mol qiymatida namoyon bo`ladi. Bo`sh turgan resurslar (V r ) qarz oluvchida qiymatning doiraviy aylanishining yakunlanishi bilan belgilanadi. Bu holatda kreditor vaqtinchalik bo`sh turgan mablag`larni kredit sifatida joylashtirishi oldindan yuz beradi, qarz oluvchining xo`jaligida bo`sh turgan qiymat va uning to`planishi vaqtinchalik qarzga olingan qiymatni qaytarishni talab etadi. Ammo kredit harakatining bu bosqichi kreditor bilan qraz oluvchi o`rtasidagi munosabatdan holi saqlanadi. Qarz oluvchining xo`jaligida bo`sh turgan qiymatdan uning vaqtinchalik manfaatini ta’minlash maqsadida foydalaniladi. Bu holat keyingi fazada kreditning namoyon bo`lishi uchun moddiy asos bo`lib hisoblanadi. Kreditni qaytarish (V q ) qarz oluvchidan kreditorga vaqtincha qarzga olingan qiymatning qaytarilishi bilan izohlanadi. Bunda qarz oluvchining xo`jaligida qiymatga vaqtinchalik egalik qilishi kreditorga «o`tadi». Kredit harakatining bu bosqichida bo`sh turgan mablag`larni qaytarish xarakteri bilan bog`liqligi sifat jihatdan turlicha bo`lishi mumkin. Agar haqiqatda bo`sh turgan mablag`lar qaytarib berilsa, u holda kreditor oldida qarz oluvchining majburiyati real tarzda bajariladi. Bu holatda qarzga olingan mablag`larning qaytarilishi real darajada gavdalanadi. Agar bo`sh turgan qiymat mavjud bo`lmay qolsa, u holda qarz oluvchi o`z majburiyatini qo`shimcha manbalar hisobidan amalga oshiradi va rasmiy ravishda qaytarib beradi. Oxir oqibatda ssudadan foydalanish bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiy samaradorlik hosil bo`lmaydi, shunday ekan bu holatda ssudalar yordamida daromad yoki foyda shakllanmaydi, faqat ssudani berish jarayoni namoyon bo`ladi, xolos. Vaqtinchalik foydalanish uchun berilgan qiymatdan kreditorning foydalanish jarayoni (K q ) kredit harakatining so`nggi bosqichi bo`lib hisoblanadi. Kreditni qaytarish jarayoni (V k ) bilan kreditorning ssudaga joylashtirilgan mablag`lar (K q ) miqdoriga mos kelishi mumkin. Bu holatda mavjud bosqichlar umumlashtiriladi: olingan qarzning muayyan miqdorini qarz oluvchi qaytarib

beradi, kreditor shuncha miqdordagi qarzni (foiz ko`rinishda oshgan qismini) o`ziga kirim qiladi. Ammo kreditor bilan qarz oluvchining manfaatdorligi kredit harakatining so`nggi fazasi bo`ladi. Qarz oluvchi uchun kreditor oldidagi majburiyatlarning bajarilishi va kreditning qaytarilishi shart. Kreditor uchun nafaqat oldin qarzga olingan ssuda qiymatini to`liq qaytarish, balki uning iste’mol sifatini saqlab qolinishi ahamiyatlidir. Qarzga olingan ssuda qiymatining doiraviy aylanish bosqichi muayyan darajada shartli ahamiyatga ega. Kredit iqtisodiy kategoriya sifatida harakat qilish xarakteri bilan birga o`zining yagona mohiyatiga ega. SHuningdek, vaqtinchalik qiymatning dastlabki harakatida qaytarish jarayoni mos kelmay qolishi mumkin. Bu holat boshqa bosqichlardan alohida ajralib qolish imkonini beradi va kredit holatining tafsilotini belgilab beradi. Kreditning barcha bosqichlari nafaqat kredit munosabatalarini, hatto kreditning hatti-harakatini ham belgilaydi. Kredit munosabatalari muomala sohasida paydo bo`ladi. Kreditning mohiyatini bilish uning asosini yoritib berishni taqozo etadi. «Asos» atamasining ma’nosi kredit munosabatlari va uning rivojlanishi deb tushunmoq darkor. Odatda, kreditning moddiy asosini umumiy ko`rinishda tovar ishlab chiqarish, muayyan sub’ektda kapitalning doiraviy aylanishi va aylanish kabi izohlanadi. Kredtning asosi uning terminologik nuqtai nazardan poydevor, zamin degan ma’noni anglatadi. Masalaning bu kabi qo`yilishi sababini aniqlash va uni tahlil qilish kreditning paydo bo`lishini yoritishga undaydi, bizni kreditning mohiyati qiziqtiradi. Tahlilning muayyan jihatlari hodisalarni yuzaga keltiradi, qoidaga ko`ra, asos kredit jarayonlarini bir maromada boshqarish kabi izohlanadi. Ko`pincha asosga kreditlash prinsiplari (kreditning muddatliligi, moddiy ta’minlanganligi) kiritiladi, bunga ayrim mualliflar ustqurma elementi yoki usullar sifatida qaraydi, ular yordamida kredit munosabatining mohiyati ochib beriladi. Tahlil yo`nalishi to`liq huquqqa ega, kreditlash tizimida qandaydir yadro bo`lishi kerak, u tizimning barcha elementlarini oldindan aniqlab beradi. Kreditlash prinsiplari – asos sifatida

izohlanadi, uning mexanizmini tashkil etuvchi qolgan barcha prinsiplar dallil sifatida tasdiqlangan bo`lishi mumkin. Ammo tahlil uchun kredit mohiyatiga bu kabi yondoshuv etarli darajadagi yondoshuv emas. Asosni (kreditlash usullari) bunday tushunish ob’ekt bilan bog`liq kategoriya deb hisoblash mumkin. Bu holatdagi qarash kredit munosabatlarini tashkil etish jarayoniga emas, balki uning bazisiga yondoshiladi. Kreditning asosi – bu kredit munosabatlari mohiyatining teran qismidir, uning mohiyatiga ko`ra «saqlash» degan ma’noni bildiradi. U kreditga xos bo`lgan xususiyatlar bilan birgalikda boshqa xususiyatlar ta’siridan kelib chiqadi. Ayrim mualliflar kredit mohiyatining asosini ssuda foiziga to`lov tashkil etadi deb izohlaydilar. Haqiqatda birinchi yondoshuvga nisbatan jiddiy sabab bor: ssuda foizi kredit bilan o`zaro bog`liq, kredit kelishuvisiz g`ayritabiiylik yuzaga keladi. Demak, foizsiz kredit ham yo`q. Hozirgi paytda ssuda foizi kredit atributini, uning o`ziga xos xususiyatini shakllantiradi. Ssuda foizisiz kredit ham qiymatning doiraviy aylanishi ham bo`lmaydi, ular kapitalning o`ziga xos xususiyatlaridir. Bu xususiyatlar kreditning xususiyatlari emas, balki mablag`larning kapital sifatida ishlatilishidir. Ssuda foizi iqtisodiy munosabatlarni, kreditning tafovutini ifodalaydi, u muayyan sharoitda yuzaga keladigan boshqa iqtisodiy kategoriyalar uchun xizmat qiladi. Kredit ayirboshlash kategoriyasi sifatida, ssuda foizi esa taqsimlovchi kategoriya sifatida izohlanadi. Kreditning rivojlanish tarixida foizsiz ssudaga ko`plab misollar keltirish mumkin. Rimda kredit ssuda ko`rinishda berilgan, ular bo`yicha foiz bilan ssuda to`langan. Hozir zamonaviy bank krediti foizsiz xarakterga (bankning insayder – aksionerlik kreditlari va b.) ega bo`lishi mumkin. Ayrim holatlarda rivojlangan mamlakatlar tomonidan berilgan xalqaro kreditlar foizsiz berilishi mumkin. Zamonaviy kreditlash tizimining belgilaridan biri ssuda bo`yicha foizni undirish bo`lishi mumkin. Bank krediti jalb qilingan mablag`lar asosida beriladi, ular bank uchun to`lov resurslari sifatida namoyon bo`ladi. Banklar tijorat korxonasi sifatida resurslarni to`lash uchun uni sotib olishi mumkin emas. Kreditning to`lovlilik

xarakteri kapital sifatida uni harakat qilishiga sabab bo`ladi. SHu sababli ssuda foizini undirish zamonaviy kreditlash tizimining ajralmas qoidasini shakllantiradi. Fikrimizcha, kreditning asosi uni qaytarish bilan izohlanadi. Kreditni qaytarish qarzga berilgan ssuda qiymatining bosqichlari bian bog`liq emas, u kreditning umumiy xususiyati sifatida gavdalanadi. Qarzga berilgan ssuda qiymatining tahlilidan ko`rinadiki, kreditni qaytarish uning barcha harakatini, harakat bosqichlarini, kreditni joylashtirish va qaytarib olish yoki kreditdan foydalanish, bo`sh turgan qiymat, qiymatni qarz oluvchidan kreditorga o`tkazish kabi bosqichlarni o`z ichiga qamrab oladi. Kredtni qaytarish o`ziga xos xususiyatlarga ega, kredit munosabatlari esa uni aniqlovchi xususiyatlarga ega. Kredtini qaytarish o`zidan-o`zi paydo bo`lib qolmaydi: u moddiy jarayonlarga, qiymatning doiraviy aylanishining to`xtalishiga asoslanadi. Ammo qiymatning doiraviy aylanishining to`xtatilishi faqat bo`sh turgan qiymatni qaytarishga zamin tayyorlaydi. Ma’lumki, ssuda oluvchiga kredit bo`sh turgan mablag`lardan vaqtinchalik foydalanish maqsadida va ularni beligilangan vaqtda qaytarish uchun beriladi. Kreditni qaytarish ikki tomonlama jarayonni izohlaydi: kreditor uchun ham qarz oluvchi uchun ham bir tomonlama bo`lgani muhim. Kreditor uchun qarzga olingan qiymat – bu tortiq qilish uchun emas; kreditor faqat pulni (qiymatni) qarzga beradi, ularning yana qayta kirim qilinishini ko`zda tutadi. Qarz oluvchi uchun kredit olish – bu kreditni tortiq qilish uchun emas, balki bo`sh turgan qiymat bilan ta’minlash va uni o`z vaqtida qaytarib berishga mo`ljallangan mablag`dir. Muayyan muddatga berilgan qiymatga egalik qilish kreditordan qarz oluvchiga o`tmaydi. Kreditga egalik qilish dastlab kreditorda bo`ladi, so`ngra qarz oluvchi qarzga olingan mablag`ning vaqtinchalik egasi bo`ladi. Dastlab qarzga berilgan qiymat qaytariladi, qarz oluvchining xo`jaligida bo`sh turgan mablag`lar doiraviy aylanadi, natijada qarz oluvchi o`z kreditoriga doiraviy aylangan mablag`larini qaytarib beradi. Qarzga berilgan ssudaning qiymati boshqa turdagi iqtisodiy kategoriya bilan bog`liq kreditdan jiddiy farqlanadi. U amaliyot uchun prinsipial ahamiyatga ega. Bank vaqtinchalik bo`sh turgan jamg`arilgan

resurslarni o`zining kapitali sifatida idora qilishi mumkin emas. Bank mablag`larni mulk egasi sifatida kreditlash asosida joylashtiradi. Kredit berish to`g`risidagi har bir qaror unga mos kelishi shart, bank pul mablag`larini qaytarib olishi mumkin, ular kredit ko`rinishida joylashtiriladi. Kreditni qaytarish ob’ektiv xususiyatga ega. Uni jamiyat bekor qilishi, kelishuvning mazmunini o`zgartirishi mumkin emas. Faqat kredit kelishuvining ob’ektivlik negizida kredit oqimini samarali boshqarish mumkin. Bank qaytarib berilmaydigan, jalb qilingan resurslarni joylashtirish huquqiga ega emas, shunday ekan resurslar ularning haqiqiy egasiga qaytarib berilishi lozim. Ta’kidlangandek, kredit ijtimoiy talabning natijasi sifatida izohlanadi. Kreditning ijtimoiy-iqtisodiy asosi uning ijtimoiy xarakterida o`rin oladi. Kredit muayyan maqsad uchun xizmat qiladi. Kredit qarzga olingan ssudalar qiymatini ta’minlashga, kreditor bilan qarz oluvchining manfaatiga muvofiq kelishi lozim. Kredit asosining ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari bir-biri bilan o`zaro chambarchas bog`liq. Kreditning mohiyatini uning asosini tahlil qilish orqali qiymatning harakati sifatida aniqlash mumkin Kredit – bu kreditor bilan qarzdor o`rtasidagi o`zaro munosabatlar; qiymatning qaytarib beriladigan harakati; pul vositalari harakati; qarzga olingan qiymatlar harakati; ssuda kapitali harakati; resurslarni joylashtirish va ulardan foydalanish; zamonaviy pulni kelajakdagi pulga almashtirish va hakozo. Bu kabi tariflarning ahamiyati shundan iboratki, ularning har biri kredit mohiyatining u yoki bu tomonini ifodalab beradi. Ularning har biri muayyan darajada chegaralangan, ular kreditning mohiyatini to`liq ifodalab bermaydi. Kredit munosabatlarining mohiyatini ularning tashqi ko`rinishini yoritib berishga urinib ko`radi. Kreditning izohlanishi 1) pul munosabatlari; 2) mablag`larning farmoyish shakllari; 3) vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`larini jamg`arish va qayta taqsimlash kabilardir. Kredit iqtisodiy kategoriya sifatida mustaqil o`zining mohiyatiga ega, u qaysidir shaklda namoyon bo`ladi. Kreditni tovar shaklida berish uning pul shaklida bo`lishi bilan izohlanmaydi. Kreditning izohi mablag`larning farmoyish

shakli sifatida iqtisodiy kategoriyaning mazmuniy xususiyatlariga ta’sir qiluvchi o`ziga xos element sifatida ifodalanadi. Resurslar farmoyishi nafaqat kredit munosabatlariga xos bo`lgan farmoyish, balki korxona va tashkilotlarning o`z mablag`lari manbai, moliyasi bo`lishi mumkin, ushbu sifat kreditni boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqlay olmaydi, balki uning qiyofasini ochib beradi. Demak, kredit – iqtisodiy kategoriya bo`lib, vaqtinchalik o`z egalari qo`lida bo`sh turgan pul mablag`larini boshqalar tomonidan muayyan muddatga, haq to`lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan moliyaviy munosabatlardir.

Adabiyotlar: 1. Abdullaeva SH. Pul, kredit va banklar. Darslik – T.: Iqtisod-moliya, 2007. 2. Абрамова М.А. Деньги, кредит, банки. – М.: КНОРУС, 2014. 3. Антонов А.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. – М.: Финстатинформ, 1993. 4. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой, Л.П. Кроливецкой. – М.: Высшее образование, 2010. 5. Бункина М.К. Деньги. Банки. Валюта: Учебное пособие. - М.: ДИС, 1994. 6. Банковское дело: / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: ИНФРА, 2014. 7. Деньги. Кредит. Банки: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой. – М.: Высшее образование, 2009. 8. Деньги, кредит и банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2013.

Похожие

Kreditning turlari va shakllari

Kreditning ta’minoti va uning shakllari

Kreditning ta’minoti va uning shakllari 2

Kreditning bahosi va unga ta’sir qiluvchi omillar

Kreditning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli