Kreditning turlari va shakllari - Экономика - Рефераты

Kreditning turlari va shakllari

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

Kreditning turlari va shakllari Reja: 1. Kreditning turlari 2. Kreditning asosiy shakllari

Kreditning turlari Kreditning turi – kreditlarni tasniflash uchun foydalaniladigan, tashkiliy- iqtisodiy belgilariga ko`ra mukammal tasnif beriladigan tushunchadir. Kreditlarni tasniflash xalqaro yagona standartlarga mos kelmaydi. Har bir mamlakatda kreditlashning alohida o`ziga xos xususiyatlari mavjud. O`zbekistonda kreditlar kreditning ta’minoti, kreditning tarmoq xususiyatlari, kreditlash ob’ekti, kreditlar takror ishlab chiqarish jarayoni uchun xizmat ko`rsatishi, kreditning muddati, kreditning to`lovliligi hamda kredit foizining mazmuni kabi turlari bo`yicha tasniflanadi. Kredit ayirboshlash kategoriyasi sifatida aholi va xo`jalik yurituvchi sub’ektlar, hukumat va banklar uchun xizmat qiladi. Mahsulot sotishda, tovar ishlab chiqaruvchilarning faoliyati uchun zarur bo`lgan xom ashyo va materiallar, uskunalar va boshqa tovarlarni sotib olishda qo`shimcha to`lov mablag`lariga bo`lgan talab yuzaga keladi. Kredit to`lovning muhim instrumenti sifatida qarz oluvchining talabini ta’minlash maqsadida ishlatiladi. Bu talab nafaqat ayirboshlash jarayonida, hatto to`lov aylanmasining uzulishm yuzaga kelganda yohud takror ishlab chiqarishning turli bosqichlarida paydo bo`ladi. Mahsulot ishlab chiqaruvchi xo`jaliklar ssudadan ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish, xodimlarning mehnat haqlari bilan hisoblashishga bo`lgan talabini ta’minlashda ham foydalanadi. Aholi esa iste’mol ehtiyojlarini ta’minlash maqsadida kredit oladi. Kreditdan yalpi mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilishga bo`lgan talabni ta’minlashda foydalaniladi. Kredit ta’minlanganligiga ko`ra ta’minlanmagan kredit, qisman ta’minlangan kredit va to`liq ta’minlanmagan kredit turlariga bo`linadi. Ta’minot qiymatga ega bo`lmagan yoki ta’minotning real qiymati qarz miqdorining 60 foizidan kam bo`lgan kredit - ta’minlanmagan kredit, qisman ta’minot qiymatiga ega (qiymat jihatdan qarzning 60 foizi miqdorida) bo`lgan, biroq uning real qiymati yoki realizatsiyasi shubhali bo`lgan kredit - qisman ta’minlangan kredit, real qiymati qarzga ekvivalent yoki undan ortiq miqdorda bo`lgan likvidli tarzdagi ta’minotga ega yoki belgilangan tartibda sug`urtalangan yo bank yohud hukumatning kafolatiga ega

bo`lgan kredit - ta’minlangan kredit deb hisoblanadi. Kreditlar ta’minotga ega bo`lmasligi ham mumkin. Bunday kredit - blank (rasmiy qog`oz) krediti deb yuritiladi. Odatda blank krediti tarkibiga ta’minot manabiga ega bo`lmagan kreditlar kiradi. Bunday holatda banklar qarz oluvchiga etarli darajada ishonch bildiradi. Kreditning ta’minotini nafaqat likvidli tovar-moddiy zahiralarining umumiy qiymati sifatida, hatto ularni garov sifatida ham kuzatish mumkin. Qarz oluvchi kreditning qaytarilishini ta’minlash maqsadida tovar-moddiy qiymatliklar, mol- mulklar, uchinchi shaxs kafolati va sug`urta hujjatlarini garovga qo`yadi. Kreditning turlari bo`yicha tasniflash uning ta’minoti bilan o`zaro chambarchas bog`liq. Odatda, kredit - ta’minotning xarakteri, mukammal darajasi va shakliga ko`ra bir nechta turlarga bo`linadi. Ta’minlanganlik xarakteriga ko`ra ssudalar bevosita va bilvosita ta’minotlarga bo`linadi. Bevosita ta’minot, masalan, konkret moddiy ob’ektga berilgan ssuda, tovar-moddiy qiymatliklarning konkret turini sotib olish uchun ushbu ta’minot turlari saqlab turiladi. Bilvosita ta’minot, masalan, to`lov aylanmasida yuzaga kelgan uzulishni to`ldirish maqsadida beriladigan ssuda ushbu ta’minotga ega bo`lishi lozim. Ssuda qarz oluvchining to`lov majburiyatlarini qoplashi uchun yoki bevosita tovar-moddiy qiymatliklar bo`yicha to`lovlarni to`lash uchun beriladi, ular bevosita kreditni inkor etadi, ammo ular o`z mablag`lari manbai hisobidan shakllangan tovar-moddiy zahiralariga bilvosita moddiy ta’minot hisoblanmasligi mumkin. Kredit tarmoq xususiyatiga ko`ra, sanoat krediti, qishloq xo`jaligi krediti, qurilish krediti, transport krediti kabi turlarga bo`linadi. Sanoat korxonalarining kreditga bo`lgan talabini ta’minlash uchun sanoat krediti xizmat qiladi. SHu bilan birga, qishloq xo`jaligi, qurilish, transport, savdo va boshqa sohalarga beriladigan kredit ham mavjud. Iqtisodiyotning tarmoqlari va sohalari uchun tijorat kreditining alohida turlari beriladi. Kreditning kreditlash ob’ektiga ko`ra, tovarni sotib olish uchun berilgan kreditlar, ishlab chiqarish xarajatlarini moliyalashtirish maqsadida beriladigan kredit turlariga bo`linadi. Kredit ko`proq tovarlarni (sanoatda - xom ashyo, materiallar,

yoqilg`i, qurilish materiallari va hokazolar; savdoda - tur xildagi tovarlar assortimenti, uzoq muddatda foydalaniladigan alohida tovarlar) ayirboshlash maqsadida beriladi. Gohida ayrim turdagi tovar-moddiy qiymatliklar kreditdan foydalanishni inkor etishi ham mumkin. Ayrim holatlarda esa kredit ishlab chiqarish xarajatlarini moliyalashtirish maqsadida beriladi. Masalan, qishloq xo`jaligida kreditning katta qismi o`simlikshunoslik yoki chorvachilik xarajatlari uchun, sanoatda mavsumiy xarajatlar (ta’mirlash, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini etishtirsh jarayonlarini yangi mavsumga tayyorlash) uchun beriladi. Kreditlar takror ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko`rsatishiga ko`ra, xom- ashyo va materiallarni sotib olish, to`lov aylanmasidagi uzulishni qoplash va tovarlarni xarid qilish uchun berilgan kredit turlariga bo`linadi. Kreditning kreditlash ob’ekti moddiy-buyumlar shakliga ega bo`lishi mumkin. Qarz oluvchiga kreditlar tovar-moddiy qiymatliklarni to`plash maqsadida xom-ashyo va materiallarni sotib olish uchun beriladi. Bunda kredit xom-ashyo va materiallarning konkret turini inkor qilishga majbur emas. Korxonaning to`lov aylanmasida pul mablag`lari vaqtinchalik etishmagan holatlarda uzulish yuzaga kelganda uni qoplash uchun kredit beriladi, bunda korxonada joriy to`lovlar bo`yicha majburiyatlar shakllanadi. Bu esa korxona xodimlarining mehnati haqi, byudjetga to`lanadigan soliqlar va boshqa turdagi to`lovlarni to`lash bilan bog`liq bo`lgan talablarni yuzaga keltiradi. Ammo vaqtinchalik pul mablag`lari etishmaganda yoki to`lov aylanmasida yuzaga kelgan uzulish paydo bo`lganda ularni qoplash uchun kreditdan foydalniladi. Kreditning muddatiga ko`ra, ular qisqa muddatli, o`rta muddatli va uzoq muddatli kredit turlariga bo`linadi. Qisqa muddatli kreditlar qarz oluvchining aylanma mablag`lari harakatini shakllantirishga bog`liq joriy talab uchun xizmat qiladi. Qisqa muddatli kreditlar xalqaro standartlarga muvofiq qaytarish muddati bir yilgacha belgilangan kreditlar hisoblanadi. Ammo amaliyotda qisqa muddatli kreditlarning muddati bir xil muddat orqali belgilanmaydi. Ular iqtisodiy sharoitlar, inflyasiya darajasini hisobga olgan holda aniqlanadi. Inflyasiya sharoitida qisqa muddatli kreditlar 3 oygacha yoki 6 oygacha muddat bilan beriladi. O`rta va uzoq muddatli kreditlar moddiy

ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, ishlab chiqarishni kengaytirishga safarbar qilinadigan kapital xarajatlar uchun ajratiladi. AQSHda o`rta muddatli kreditlarni qoplash muddati sakkiz yilgacha, Germaniyada esa muddati olti yilgacha belgilangan. Uzoq muddatli kreditlar uchun bir xil muddat belgilanmagan. Hozir O`zbekistonda uzoq muddatli ssudalarni qaytarish muddati 15 yil muddatgacha deb belgilangan. Qar oluvchining xo`jaligida ulardan foydalanish davomiyligiga ko`ra, pulning qadrsizlanishi sharoitida qarz oluvchining xo`jaligida kreditdan qisqa muddatga foydalanish unda saqlangan kapitalning yo`qolishiga olib kelishi mumkin. Kuchli inflyasiya sharoitida kreditlash to`g`risidagi tushunchani kreditlash muddatining mezonini o`zgartirish mumkin. Kreditning to`lovliligiga ko`ra, tekin, arzon va qimmat kredit turlariga bo`linadi. Tarixan, tekin kreditlar cheklangan miqdorda beriladi. Zamonaviy xo`jaliklarda tekin kreditlar ko`proq insayderlar (bank atsionerlari)ni kreditlash uchun yoki do`stonalik shaklida berilishi mumkin. Zamonaviy xo`jalik yuritishda kredit kapital sifatida harakat qiladi. Kreditor ssudaga berilgan qiymatni o`z- o`zidan ko`payadigan qiymat sifatida beradi va unga kredit foizi qo`shib qaytariladi. Olingan mablag`lardan qarz oluvchi shunday maqsad uchun foydlanadiki, bu mablag`lar nafaqat ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlaydi, hatto etarlicha miqdordagi yangi qiymat yaratiladi, dastlab berilgan qiymat bilan ssuda foizi kreditorga qaytarilib beriladi. Kredit shu sababli ham qiymat kategoriyasi sifatida to`lov xarakteriga ega. Kreditlashda tovar (veksel) shaklida foiz bilan birga qaytarib berish kuzatilmaydi. Kredit to`lovi o`zidan-o`zi paydo bo`lmaydi, ammo foiz to`lovi mahsulotning narxiga kiradi, bu uning muddati o`tgan to`lovlar ko`rinishida bo`ladi. Kredit to`lovlar doirasida arzon va qimmat kredit tushunchalari qo`llaniladi. Qimmat kredit foiz stavkasi bilan birga undirish bilan o`zaro bog`liq, uning bozordagi darajasi yuqori. Ssudani qaytarish riskka tortilgan kredit uchun qarz oluvchining kreditga layoqatliligi, shubhali ta’minotga ega ekanligi va boshqalarni hisobga olgan holda foiz stavkasi beligilanadi. Boshqa kreditlar uchun kredit

shartnomasi shartlariga va intizomiga rioya qilinmagan holatlarda o`ziga xos sanksiya (oshirilgan foiz stavkasi) lar qo`llaniladi. Aslida arzon kredit bilan qimmat kredit o`zaro bir-biriga nisbatan nisbiy tushunchalardir. Kreditor to`lov miqdorini kreditning muddati, qarz oluvchining to`lovga layoqatliligi hamda garovga qo`yilgan ta’minotning sifatiga qarab tabaqalashtiradi. To`lovlarni amalga oshirishda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoiti, depressiya, iqtisodiy sikl kabi jarayonlar hisobga olinadi. Masalan, 1990 yillar o`rtalarida iqtisodiy inqiroz sharoitida amaliyot uchun foiz stavkalar miqdori yuqori pozitsiyani egallagan edi, ammo inflyasiyaning oylik yoki yillik darajasi hisobga olingan holda pulning qadrsizlanishi oyiga bir foizdan ikki foizgacha oshganligi kuzatildi. Ularning ta’siri O`zbekiston bank tizimida kredit to`lovlari bo`yicha operatsiyalarda ham kuzatildi. Kredit foizining mazmuniga ko`ra, ular qat’iy belgilangan stavkadagi hamda suzib yuruvchi stavkadagi kredit turlariga ajratiladi. Qat’iy belgilangan stavkadagi kredit qarz mablag`idan foydalaniladigan barcha davr uchun o`zgarmaydigan bir xil darjada o`rnatilgan stavkali kreditdir. Bu tijorat banki uchun noqulay stavkadagi kredit hisoblanadi. Bu holatda bank o`z aktivlarining muayyan bir qismini yo`qotishi mumkin. Masalan, bank 30% stavkadagi bir yillik kredit beradi, deylik. Uch oydan so`ng ssuda kapitali bozorida bir yillik kreditning foiz stavkasi 35%ga ko`tarilsa, bu kredit zarar keltiradi. Suzib yuruvchi stavkadagi kredit – bu o`rta va uzoq muddatli kreditlarga mo`ljallangan kredit bo`lib, kreditning foiz stavkasi pul- kredit bozoridagi kon’yunkturaga bog`liq ravishda tebranib o`zgarib turadi. Kreditning asosiy shakllari Kreditning asosiy shakllari uning tarkibi va kredit munosabatlarining mohiyati bilan o`zaro chambarchas bog`liq. Kredit tarkibiga kreditor, qarz oluvchi va qarzga olingan qiymat kiradi, uni kredit shakllarining xarakteriga bog`liq holda ko`rib chiqish mumkin: kreditor va qarz oluvchi, qarzga olingan qiymat bilan qarz oluvchining muayyan maqsadga qaratilgan talabi.

Kreditning asosiy shakllarini qarzga olingan qiymat asosida kreditning tovar shakli, kreditning pul shakli, kreditning aralash (tovar-pul) shakliga ajratish mumkin. Kreditning tovar shakli tarixan pul shaklidan oldin mavjud bo`lgan. Kredit qiymatning pul shakliga qadar mavjud bo`lgan, ayriboshlash paytida tovarlar (teri, chorva mollari va boshqa predmetlar)dan ekvivalent sifatida foydalanilgan. Kreditor dastlab o`zining iste’molidan ortiqcha predmetga ega bo`lgan sub’ekt sifatida ishtirok etgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko`ra, er egasiga (dehqonga) yangi hosilni yig`ib olgunga qadar don yoki qishloq xo`jaligi mahsulotlari shaklida kredit berilgan. Zamonaviy amaliyotda kreditning tovar shakli kreditning asosini tashki etmaydi. Kreditning pul shakli uning asosiy shakli sifatida harakat qiladi, ammo amaliyotda kreditning tovar shakli ham qo`llaniladi. Kreditning oxirgi shaklidan tovalarni sotish, buyumlarni yoki mulkni ijaraga olish (lizing uskunasi), to`lovlarni qisman to`lash shaklida foydalaniladi. Kreditor tovarga pul shaklida to`lovlarni qisman to`lashda kreditga bo`lgan talabga duch keladi. Bu holatda kreditning tovar shakli harakatda bo`ladi, uning harakati kreditning pul shaklida namoyon bo`ladi. Kreditning pul shakli - zamonaviy xo`jalikda o`ziga xos shaklga ega. Pul - tovar qiymatga ayirboshlanganda, muomala va to`lov vositalarida umumiy ekvivalent sifatida ishtirok etadi. Hukumat, fuqaro va xo`jalik yurituvchi sub’ektlar kreditning bu shaklidan tashqi iqtisodiy aylanmada foydalanadilar. Kreditning tovar va pul shakllari bilan bir qatorda uning aralash shakli ham qo`llaniladi. Kreditning tovar va pul shakli bir vaqtning o`zida harakat qilganda uning aralash shakli yuzaga keladi. Qimmat turadigan uskunani sotib olish uchun nafaqat kreditning lizing shakli, hatto uning pul shakli ham sotib olingan texnikani o`rnatishda va sozlashda talab qilinadi. Kredit nafaqat mablag`lardan vaqtinchalik foydalanish bosqichida, hatto boshqa bosqichlarda ham muayyan natijaga erishadi (masalan, qarzga olingan qiymatni qaytarishda). Agar kredit pul shaklida berilib, pul shaklida qaytarib berish talab etilsa, u holda bu kelishuv kreditning pul shakli deb yuritiladi. Kreditning tovar

shaklini faqat kredit kelishuvida tan olish mumkin, bunda mablag`larni qarzga berish va ularni qaytarib berish jarayonida tovarning qiymat shakli paydo bo`ladi. Agar kredit tovar shaklida berilgan bo`lib, u pul yoki tovar shaklida qaytarib berilgan bo`lsa, u holda kreditning aralash shakli paydo bo`ladi. Kreditning aralash (tovar-pul) shakli rivojlangan davlatlarning iqtisodiyotida tez-tez uchraydi. Ichki iqtisodiyotda to`lovlarni bo`lib-bo`lib to`lash orqali tovarlarni sotish kreditni pul shaklida asta-sekin qaytarib olish holati sodir bo`ladi. Kredit kelishuvida kreditning bank krediti shakli, xo`jalik (tijorat) shakli, davlat shakli, xalqaro shakli, fuqarolik (xususiy, shaxsiy) shakli ishtirok etadi. Kredit kelishuvida ham kreditor ham qarz oluvchi birgalikda, teng huquqli sub’ektlar sifatida qatnashadi. Kreditor ssudani taklif etadi, qarz oluvchi esa ssudani talab qiladi. Agar bank tomonidan, masalan, aholiga kredit berilsa, jismoniy shaxs o`zining jamg`armasini bankdagi depozitlarga joylashtirsa, u holda ishtirokchilar tarkibi shakllanadi. Har ikki tomon ham birgalikda turlicha holatda bo`ladi: birinchi holatda bank kreditor, ikkinchi holatda esa u qarz oluvchi sifatida xizmat qiladi va o`z navbatida, jismoniy shaxs birinchi holatda qarz oluvchi, ikkinchi holatda esa kreditor sifatida ishtirok etadi. Bunda kreditor bilan qarz oluvchining o`rni almashadi, ya’ni kreditor qarz oluvchi, qarz oluvchi esa kreditor sifatida shakllanadi. Bu holatda kreditning shakli bir-biriga o`zaro o`rin almashadi. Kreditning bank krediti shakli eng ko`p tarqalgan shakllardan biri hisoblanadi. Aynan banklar o`zining ssudasini dastlab vaqtinchalik moliyaviy yordamga muhtoj sub’ektlarga beradi. Kreditning bank shaklida ssuda hajmi bo`yicha uning boshqa shakllarida ssudaga berilishi muhim ahamiyatga ega. Bu tasodif emas. Bank o`ziga xos sub’ekt bo`lib, uning asosiy vazifasi kredit ishlarini takshil etadi, u qaytarish sharti asosida pul mablag`larining karrali doiraviy aylanishini amalga oshiradi. Bank krediti shakli bo`yicha dastlabki o`ziga xos xususiyatlar shundan iboratki, bank o`z kapitali bilan emas, balki jalb qilingan resurslari bilan muomala qiladi. Pul bitta sub’ektda mavjud bo`lib, u pul mablag`larini yuridik va jismoniy shaxslarga vaqtinchalik foydalanish maqsadida beradi (qayta taqsimlaydi).

Uning ikkinchi o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, bank vaqtinchalik bo`sh turgan pul mablag`larini o`zida hisobvaraqlar ochgan yoki omonatlarga mablag`larni joylashtirgan xo`jalik yurituvchi sub’ektlarga qarzga beradi. Kredit shaklining uchinchi o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, bank pul mabalag`larini shunchaki ssuda sifatida qarzga bermaydi, balki pul mablag`larini kapital sifatida beradi. Bu esa qarz oluvchining bankdan olingan mablag`lardan maqsadli foydalanish zarurligini, ularni kreditorga qaytarib berish, ssuda foizini to`lash va hatto, etarli darajada foyda olishni ko`rsatadi. Bank krediti shaklining to`lovchanligi uning ajralmas atributi sifatida shakllanadi. Kreditning tijorat shaklida kreditor xo`jalik tashkiloti (korxona, firma, kompaniya) sifatida ishtirok etadi. Kreditning bu shakli tarixan, goh tijorat krediti, gohida veksel krediti deb ham yuritiladi, modomiki uning asosida tovarning muddati o`tgan to`lovlari yoki veksel uning qarz majburiyatlari sifatida berilishi yotadi. Tijorat krediti atamasi mol etkazib beruvchilar bilan xaridorlar o`rtasida yuzaga keladigan qarz munosabatlariga reaksiya sifatida paydo bo`lgan. Tijorat savdo-sotiqqa doir tushunchani bildiradi, ya’ni u tovarni sotishning o`ziga xos xususiyatlari negizida shakllandi. Korxonalar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar evolyusiyasiga nafaqat tovarlarning muddati o`tgan to`lovlari, hatto boshqa shakllari ham sabab bo`ladi. Korxonaning zamonaviy xo`jaligida nafaqat tovar krediti, hatto pul krediti ham o`zaro bir-biriga o`tkazib turiladi. Banklar kredit munosabatalarini amalga oshirishda monopolist sifatida hukmron bo`lib kelgan, amaliyotda esa kreditlar korxonalar va tashkilotlarning bo`sh turgan pul mablag`lari bilan xarakterlanishi mumkin. O`ziga xos xususiyatlarga ega yirik sanoat korxonalari va savdo tashkilotlari o`z sheriklariga pul mablag`larini berib turadi. Tijorat krediti atamasi tovar va pul shaklida korxonalar- kreditorlarga beriladigan xo`jalik krediti sifatida namoyon bo`ladi. Kreditning xo`jalik (tijorat) shakli bir qator o`ziga xos xususiyatlarga ega. Avvalo, kredit manbai band yoki band bo`lmagan kapitalni tashkil etadi. Kreditning xo`jalik (tijorat) shaklida muddati o`tgan to`lovlar mahsulotlarni sotish jarayoni uchun xizmat qiladi, vaqtinchalik bo`sh turgan qiymatga yoki tovarning

muddati o`tgan to`lovlariga ssudalar berilmaydi. Kreditning xo`jalik (tijorat) shakli uning manbai bo`lib, xo`jalik aylanmasida vaqtinchalik bo`sh turgan mablag`lar sifatida namoyon bo`ladi. Tovar xo`jalik kreditida mulkka egalik qilish ob’ekti sotuvchidan - kreditordan o`z navbatida xaridorga o`tadi, pul xo`jalik kreditida qarzga berilgan ssuda qiymatida mulkka egalik qilish ob’ekti kreditordan qarz oluvchiga o`tmaydi va oxir oqibat u faqat mulkka egalik qilgan shaxs qo`lida qoladi. Kreditdan foydalanganlik uchun to`lovlar turlicha amalga oshiriladi. Tovar xo`jalik kreditida muddati o`tgan to`lovlarni to`lash tovarning qiymati bilan amalga oshiriladi, pul xo`jalik kreditida kreditorga to`lanadigan kreditdan tashqari ssudadan foydalanganlik uchun to`lovlar ochiq shaklda undirib olinadi, shu bilan birga qarz oluvchi ssuda foizini to`lab beradi. Xo`jalik krediti o`zining tovar yoki pul shakliga bog`liq bo`lmagan holda qisqa muddatga beriladi, masalan, bank krediti uzoq muddatli xarakterga ega. Kreditning davlat shakli davlat kreditor sifatida kreditni turli sub’ektlarga berish jarayonida yuzaga keladi. Davlat krediti davlatning qarzlaridan farqlanadi, u o`zining majburiyatlarini, obligatsiyalarini joylashtiruvchi davlat - qarz oluvchi sifatida ishtirok etadi. Davlat qarzi ko`proq muayyan davlat dasturlarini (iqtisodiyot, tarmoq va sohalarni rivojlantirish) amalga oshirish maqsadida joylashtiriladi. Qarzlar, qoidaga ko`ra, uzoq muddatga (besh, o`n va hatto, yigirma yil) joylashtiriladi. Davlat qarzi kreditning davlat shaklidan farqi shundaki, uning qo`llanishi cheklangan bo`lib, u banklar orqali beriladi. Mohiyatiga ko`ra, u xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida kreditning xalqaro shakli sifatida shakllanadi. Kreditning xalqaro shaklida kredit kelishuvining ishtirokchilari o`zgarmaydi, kredit munosabatlarida sub’ektlar – banklar (korxonalar), davlat va aholi ishtirok etadi, ammo bu shaklning farq qiluvchi belgisi ishtirokchilardan biri boshqa mamlakatning shaxsi sifatida ishtirok etishi mumkin. Bu holatda tomonlardan biri albatta xorijiy sub’ekt bo`ladi. O`zbekiston xorijiy sub’ektlarga ham kredit beradi, ammo qarz oluvchi kreditorga nisbatan yirik bo`lishi mumkin. Kreditning fuqarolik shakli kredit kelishuvida ishtirkochilar kreditor sifatida fuqaro yoki xususiy shaxslarga asoslanadi. Bu kelishuv ayrim paytlarda kreditning

xususiy (shaxsiy) shakli deb yuritiladi. Kreditning xususiy (shaxsiy) shakli ham pul ham tovar xarakteriga ega bo`lishi mumkin, o`zaro aloqada bo`lgan kredit munosabatalarining boshqa ishtirokchilaridan birontasi bunda ishtirok etishi mumkin. Xususiy shaxslarning bir-bir bilan o`zaro aloqasi ko`pincha do`stona xaraketrga ega bo`ladi. Bu holatda ssuda foizlari banklarga nisbatan past summada belgilanadi, ssuda foizlari ko`piincha unidirilmaydi; kredit shartnomasi tuzilmaydi, qarzga oid tilxat tez-tez ishlatilib turiladi, ammo u tez-tez qo`llanilmaydi. Bu erda ishonch elementi yuqori ahamiyat kasb etadi. Bunda kreditning muddatiga jiddiy e’tibor qaratilmaydi, u shartli xarakterga ega bo`lib turadi. Kredit shakllari qarz oluvchining maqsadli talabi bilan bog`liq holda turlicha bo`lishi mumkin. Ular kreditning foydali va iste’mol shakllaridan iborat. Kreditning foydali shakli kreditordan olingan mablag`lardan foydalanish xususiyatlari bilan o`zaro bog`liq. Kreditning bu shakli ishlab chiqarish va muomala (foydali) maqsadi uchun ishlatiladigan ssudalarga xos bo`lgan shakl sanaladi. Kreditning iste’mol shakli tarixan kredit munosabatlari rivojlanishining boshlarida paydo bo`lgan, bunda bitta sub’ektda iste’mol predmetining ortiqchaligi sezilsa, boshqa shaxslarda ulardan vaqtinchalik foydalanishga bo`lgan talab paydo bo`lgan. Bu shakl vaqtinchalik zamonaviy xo`jaliklarda ham keng doirada tarqalgan shakllardan biri bo`lib, sub’ektning imkoniyati aholining tovarlarga bo`lgan uzoq mudddatli talabini ta’minlash uchun jarayonlarni tezlashtiradi. Kreditning iste’mol shaklining foydali shaklidan farqi shundaki, kredit aholining iste’moli uchun ishlatiladi, u yangi qiymatni yaratishga yo`naltirilmaydi, balki u qarz oluvchining iste’molga doir ehtiyojlarini ta’minlash maqsadini ko`zda tutadi. Iste’mol krediti aholining shaxsiy ehtiyojlarini ta’minlash uchun biroq uni korxonalarda yaratilgan qiymatni iste’mol qilish maqsadida olish mumkin. Zamonaviy kredit ko`proq foydali xarakterga ega. Bank krediti kreditning shakllari ichida asosiy salmoqqa ega. Bu nafaqat qarz oluvchi tomonidan ssudani qaytarishi, balki undan foydalanganlik uchun ssuda foizlarini ham to`lash zarurligini bildiradi. Zamonaviy xo`jalikda kredit pul shaklida qarzga berilgan

ssuda emas, balki pul shaklidagi kapital sifatidagi ssudadir. Pul kapitalning harakati sifatida yoki qiymatning ko`payishi sifatida ssudadan unumli foydalanishni taqozo etadi, u qarz oluvchidan mablag`larning joylashuvini talab etadi hamda ulardan samarali va unumli foydalanishni, yangi qiymat yaratishni, foyda olishni ko`zda tutadi. Ushbu kredit korxona faoliyatida yuzaga kelgan zararlarni qoplashni istisno qiladi. Bu erda kredit shakli uning mazmuniga zid ko`rinishda bo`ladi, natijada kredit qonunlariga rioya qilinmaydi va kredit jarayoni buziladi, kredit iqtisodiyotning rivojlanishida disproporsiyaning keskinlashuviga olib keladi. Kreditning sof shakli, haligacha bir-biridan xolis bo`ladigan shaklga ega emas. Masalan, bank krediti pul shaklida beriladi, ammo amaliyotda uni qoplash tovar shaklida amalga oshirilishi mumkin. Ko`pincha bu holat o`ziga xos jihatlarni keltirib chiqaradi. 90-yillarda zamonaviy moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida qarz oluvchidan kredit tovarga mos summada undirildi. Bu holatda korxona-qarz oluvchi tomonidan bankdan olingan kredtini shakar berish orqali to`lab berildi, bank xodimlari esa ularni mijozlarga arzon narxda sotib yubordi. Bu holat kreditning boshqa shakllari bilan bog`liq. Bank krediti xaraketriga ko`ra foydali kredit bo`lib, u amaliyotda iste’mol xususiyatlarga ega. Fuqarolik kediti – bu iste’mol kreditidan uzoq emas. Fuqaro ssudaga imorat qurish yoki uyni ta’mirlash, qishloq xo`jaligi ishlarida foydalanadigan xo`jalik inventarlarini sotib olishi mumkin. Fuqarolik kediti uning hayot faoliyatini qo`llab-quvvatlash, sog`lig`i bilan jismoniy kuchini tiklash uchun yo`naltirilgan bo`lishi mumkin, shu sababli u bilvosita o`ziga xos foydali xususiyatlarga ega. Ayrim holatlarda kreditning boshqa shakllaridan ham foydalaniladi, jumladan: bevosita va bilvosita; ochiq va yashirin; eski va yangi; asosiy va qo`shimcha; rivojlangan va rivojlanmagan va hokazolar. Kreditning bevosita shakli foydalanuvchilarga ssudalarni bevosita vositasiz xizmat qiluvchi bo`g`inlarga berishda ishtirok etadi. Kreditning bilvosita shakli boshqa sub’ektlarni kreditlash uchun ssuda berishda paydo bo`ladi. Masalan, bankdan savdo tashkilotlari ssudani tovarlarni sotib olish va sotish, fuqarolarni

kreditlash maqsadida oladi. Bank kreditining bilvosita shakli kreditga tovarlarni sotib olishda savdo tashkilotlari bilan fuqaroning ssudani rasmiylashtirishida namoyon bo`ladi. Bevosita kreditlash tayyorlov tashkilotlarini kredit bilan ta’minlashdan kelib chiqqan. Ssuda tayyor mahsulotlarga to`lovlarni amalga oshirish uchun tayyorlov tashkilotlariga berilgan, bu holatda kreditning bevosita shakli kuzatiladi. Qishloq xo`jalik mahsulotlarining kelgusi hosilni garovga olgan holda tayyorlov tashkilotlariga beradigan ssuda ko`rinishidagi bo`naklari kreditning bilvosita shakli sifatida ishtirok etadi. Kreditning ochiq shakli deb oldindan shartlashib qo`yilgan kredit tushuniladi. Kreditning yopiq shakli tomonlarning o`zaro majburiyatlari oldindan ko`rib chiqilmagan maqsadlar uchun foydalanilgan ssuda sifatida ishtirok etadi. Kreditning eski shakli kredit munosabatlari rivojlanishining dastlabki bosqichida paydo bo`lgan kredit shaklidir. Masalan, mulkni garovga qo`yish orqali berilgan kreditning tovar shakli kreditning eski shakli hisoblanadi, undan ijtimoiy rivojlanishning dastlabki bosqichidan boshlab foydalanib keladi. Kreditning sudxo`rlik shakli quldorlik jamiyati uchun xarakterli bo`lib, undan paytlarda keng doirada foydalanilgan. Kredit eski shaklining zamonaviylashuvi zamonaviy xususiyatlarga xos bo`lishi ham mumkin. Kreditning yangi shakliga lizing kreditini kiritish mumkin. Ta’minlash ob’ekti nafaqat an’anaviy ko`chmas mol-mulklar, hatto texnikalarning zamonaviy turlari, yangi tovarlar, zamonaviy hayot belgilari (avtomobil, yaxta, videoapparatura, kompyuter) hisoblanadi. Zamonaviy kredit sudxo`rlik shakli bilan bog`liq holda kreditning yangi shakli sifatida xizmat qiladi. Zamonaviy kreditning asosiy shakli pul kreditining qo`shimcha shakli sifatida ishtirok etadi, ammo ular ikkinchi darajali kredit shakli hisoblanmaydi. Kredit shakllarining har biri muayyan tizimda birinchi shakli ikkinchi shaklini tovar-pul munosabatlarining adekvat darajasiga muvofiq ravishda to`ldirib boradi. Kreditning rivojlangan va rivojlanmagan shakli uning rivojlanish darajasi bilan xarakterlanadi. Ayrim mutaxassislar lombard kreditini alimsoqdan qolgan

kredit, u iqtisodiy munosabatlar darajasiga mos kelmaydigan kredit deb ataydilar. Bu kredit hozirgi vaqtda jamiyatda keng doirada qo`llaniladi, ammo u bank krediti sifatida rivojlanmagan.

Adabiyotlar: 1. Abdullaeva SH. Pul, kredit va banklar. Darslik – T.: Iqtisod-moliya, 2007. 2. Абрамова М.А. Деньги, кредит, банки. – М.: КНОРУС, 2014. 3. Антонов А.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. – М.: Финстатинформ, 1993. 4. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой, Л.П. Кроливецкой. – М.: Высшее образование, 2010. 5. Бункина М.К. Деньги. Банки. Валюта: Учебное пособие. - М.: ДИС, 1994. 6. Банковское дело: / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: ИНФРА, 2014. 7. Деньги. Кредит. Банки: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой. – М.: Высшее образование, 2009. 8. Деньги, кредит и банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2013.

Похожие

Kreditning ta’minoti va uning shakllari

Kreditning ta’minoti va uning shakllari 2

Auditning turlari va shakllari

Turizmning shakllari va turlari

Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari