Kreditga layoqatlilikning tavsifi - Экономика - Рефераты

Kreditga layoqatlilikning tavsifi

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1350.806640625 KB

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI ,,IQTISODIY TAHLL KAFEDRASI’’ ,,IQTISODIY TAHLIL’’ Fanidan MUSTAQIL ISHI MAVZU: Kreditga layoqatlilikning tavsifi Guruh:_____________ Bajardi: _________________ Qabul qildi: _________________ Toshkent – 202 3 1

Kreditga layoqatlilikni ng tavsifi Reja: Kirish 1. Mijozlarning kreditga layokatliligi tushunchasi, uning mazmun mohiyati. 2. Kreditga layokatlilikning asosiy va qo`shimcha ko`rsatkichlari. 3. Aylanma mablaglardan samarali foydalanish kursatkichlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2

Kirish Kreditga layoqatlilik - bu mijozning moliyaviy faoliyatiga har tomonlama berilgan baho bo’lib, u qarz oluvchining so’ralayotgan kreditni (asosiy qarz summasi va u bo’yicha foidlarni) o’z vaqtida qaytarish va boshqa qarz majburiyatlarini to’lay olish qobiliyatini ko’rsatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik sub’ektlarining, banklar faoliyatining tijoratlashuvi yuzaga keladi. Keyingi yillarda turli xil mulkchilik shakliga asoslangan korxonalar tashkil topdi. Bu korxonalar qaysi mulkchilik shakliga asoslangan bo’lishiga qaramasdan iqtisodiy jihatdan to’liq mustaqil bo’lib, o’z xarajatlarini o’z daromadlaridan qoplaydilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan korxonalarda qo’shimcha pul mablag’lariga ehtiyoj yuzaga keladi va bu ehtiyoj zarur bo’lganda bank kreditlari hisobidan qoplanishi mumkin. SHu sababli, bozor iqtisodiyoti sharoitda kredit va uning muhim elementlaridan biri kreditga layoqatlilikni baholashning o’rni va roli muhim ahamiyat kasb etadi. CHunki banklar ham bozor munosabatlarining mustaqil sub’ektlaridan bo’lib, iqtisodiy jihatdan faoliyat natijalari uchun o’zlari javobgar hisoblanadilar. Biz oldingi paragraflarda ta’kidlaganimizdek, banklarning maqsadi ham korxonalarnikiga o’xshash bo’lib, ular o’z xarajatlarni o’z daromadlari hisobidan qoplab yuqori foyda olishga intiladilar. Banklarning foyda bilan ishlashi ularning yanada keng tarmoqli faoliyat olib borishiga, mijozlarga ko’rsatadigan xizmat turlari va sifatini kengaytirishga, ustav kapitalini oshirishga, bank xodimlarini moddiy rag’batlantirishga, ko’proq mablag’ ajratishga, o’z aksionerlariga ko’proq dividendlar to’lashning va bularning barchasi bankka bo’lgan ishonchning yanada oshishiga imkoniyat yaratadi. Tijorat banklari faoliyatida qo’ygan maqsadga erishish va bergan kreditlarining samara bilan bankka qaytib kelishini ta’minlashi uchun mijozning moliyaviy holatini uning kreditni o’z vaqtida qaytara olishi imkoniyatlarini tekshirib ko’rishi lozim. Kreditlash jarayoni turli xildagi risk omillari bilan bog’liq bo’lib, kreditga layoqatlilik kreditni o’z vaqtida to’lashni o’zida mujassamlashtiradi. SHuning uchun bank ssuda berayotganda kreditga layoqatlilikni o’rganishi, ya’ni qarz 3

oluvchining moliyaviy holatini hamda uning kreditni o’z vaqtida to’liq qaytarib berish qobiliyatini baholashni o’ziga shart deb biladi. Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishning maqsadi qarz oluvchining majburiyatini o’z vaqtida va to’liq qaytarib berish qobiliyatini aniqlashdan iborat. SHu bois bank o’ziga olishga tayyor bo’lgan risk darajasi u taqdim etayotgan kredit hajmi va kredit berish shartlarining qay darajada bajarilishiga bog’liq Bank nafaqat mijozning ma’lum kunlardagi to’lov qobiliyatini baholashi, shu bilan birga, uning kelajakdagi moliyaviy barqarorligini ham prognozlashi zarur. Moliyaviy barqarorlikni va kredit operatsiyalaridagi risk hisobini ob’ektiv baholash, bankka kredit resurslarini samarali boshqarish hamda foyda olish imkonini beradi. 4

1. Mijozlarning kreditga layokatliligi tushunchasi, uning mazmun mohiyati. Bozor munosabatlarining rivojlanishi korxonalarning to’lov qobiliyati va barqarorligini aniqlashda chet el tajribasiga asoslangan buxgalteriya hisobini yuritish zaruratinii tug’dirdi, bunda buxgalteriya balansining yangi tahlilini yuritish asosiy o’rinni egallaydi. Balansdagi aktiv va passivlarni qabul qilingan moddalar bo’yicha guruhlashtirilishi, to’lov qobiliyati va kreditga layoqatlilikni etarli darajada chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi. Bank risklarini kamaytirish va uning daromadini oshirishda kredit jarayonini tug’ri tashkil qilish, mijozning kreditga layoqatliligini aniqlash muhim o’rin tutadi. Mijozga berilgan kredit o’z vaqtida qaytib kelishini xohlaydigan bank avvalambor mijozning kredit zayavkasi va uning kredit tarixini mukammal o’rganib chiqishi lozim. Bu jarayon bank riskini oldini olishning ilk bosqichi hisoblanadi. Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini o’rganish va kredit berilgandan keyin kredit monitoringini muntazam olib borish bank riskini kamaytirish va uning daromadini oshirishning navbatdagi bosqichlaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, kreditlash jarayonini tashkil qilish kredit arizasini ko’rib chiqishdan boshlanadi. Amaliyotda kredit arizalarini ko’rishda nimalarga e’tibor berish zarurligini ta’kidlab utish joiz. Har bir mijozga chuqur e’tibor bilan munosabatda bo’lish, har bir bank xodimining faoliyat ko’rsatish qoidalarining ajralmas qismi bo’lishi kerak. Odatda o’z mijozlariga e’tibor bilan muomala qilmaydigan xodimlari bo’lgan bankning kelajagi xam bo’lmaydi. Jahon amaliyotida kreditlash jarayonini tashkil qilishda bank xodimi mijozlarga kreditlash shartlari haqida ma’lumot beradi va bankning anketa savollariga javob berishni taklif qiladi. CHet el banklarida mijozlar bilan bo’lgan birinchi va undan keyingi uchrashuvlar natijasi hisobotlarda umumlashtiriladi. Bu hisobotlar ma’lum miqdorda savollarning standart yig’imini o’z ichiga oladi. Bunday hisobotga mijozning bankga har tashrifidan so’ng o’zgartirish kiritiladi va yangi ma’lumot bilan to’ldiriladi. Bu hisobotlar kredit inspektoriga kelgusi mijoz to’g’risida uchrashuvlari oldidan kerakli ma’lumotlarni beradi. Kelgusi mijoz kredit inspektori 5

bilan bo’ladigan uchrashuvga olinadigan ssuda, uning ishlatilish maqsadi, summasi, qaytarilish muddati va taqdim qilingan ta’minotini o’z ichiga olgan kredit arizasi bilan keladi. Ko’pgina davlatlarda nufuzli banklar kredit arizasi bilan birga bir necha hujjatlarni ko’rib chiqadi, bularga: Qarz oluvchi kompaniya (korxona) ta’sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxasi; Moliyaviy hisobot, korxona balansi va oxirgi uch yil uchun foyda va zarar hisobotini o’z ichiga oladi. Balans yil oxirigacha tuzilib, unda aktivlar, majburiyatlar va kapital tuzilmasi ko’rsatiladi. Foyda va zarar schyoti bir yillik vaqtni o’z ichiga oladi va kompaniya daromadi va harajatlari, sof daromadi, uning rezervga taqsimlanishi va chegirmalar, dividend to’lovlari va h.k.lar to’g’risida batafsil ma’lumot beriladi. Kassa tushumlari va harakati to’g’risida hisobot. U ikki hisobot muddatida tuzilgan balanslarning solishtirilishiga asoslan - gandir va u har xil bo’limlar va fondlar harakatida bo’ladigan o’zgarishlarni ko’rishga yordam beradi. Hisobot resurslari defitsitini, ishlatilishini, foizlar uchun mablag’lar bo’shash vaqti va kassa tushumlarining defitsitini yuzaga kelishi va h.k. ning umumiy holatini ko’rishga yordam beradi. Ichki moliya hisoboti. Bu hisobot kompaniya moliyaviy holati, 1 yil, kvartal yoki oy davomida resurslarga bo’lgan ehtiyojining o’zgarishlarini aks ettiradi. Ichki operativ hisob bo’yicha ma’lumotlar. Balans tuzish uchun ko’p vaqtni talab qiladi. Lekin kreditor bankga qarz oluvchi kompaniya to’g’risida ba’zi bir operativ hisobot ma’lumotlari kerak bo’lib qolishi mumkin. Moliyalashtirishning prognozi. Bu hisobot kelgusi sotuvni baholash, xarajat, tovarni ishlab chikarish bilan bog’liq harajatlar, debitor qarzdorlik, zaxiralar qaytarilishi, naqd pulga ehtiyoj, kapital qo’yilma va h.k. larni o’z ichiga oladi. Soliq deklaratsiyasi eng kerakli qo’shimcha axborot sifatida. Unda qarz oluvchi soliq to’lovchi sifatida boshqa hujjatlarga kirgizilmagan axborotlar bo’lishi mumkin. 6

Biznes - reja. Ko’pgina kredit zayavkalari hali moliya hisoboti va boshqa hujjatlarga ega bo’lmagan ishni endi boshlayotgan korxonalarni moliyalashtirish bilan bog’liq. Bunday paytda qarz oluvchi kompaniya bankka kreditlanadigan loyiha maqsadi va uni amalga oshirish usullari xaqida ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi batafsil biznes - rejani taqdim etishi kerak. Kredit inspektori kredit arizasi va unga kiritilgan hujjatlarni yaxshilab o’rganib chiqadi. Bundan so’ng u kelgusi qarz oluvchi bilan yana bir bor suhbatlashadi. Suhbat davomida kredit inspektori qarz oluvchi kompaniya (bank) ishlarini har tomonlama o’rganishi shart emas, u kreditor-bankni qiziqtiradigan savollarga kerakli darajada ahamiyat berishi kerak. Ko’zga ko’ringan chet el banklarining amaliyoti shuni ko’rsatadiki, kelgusi mijoz bilan suhbat aniq bir tartibda berilgan quyidagi savollarga bog’liq bo’lishi mumkin. Bank kreditlashning birinchi bosqichida quyidagilarni aniqlashi kerak: A. Qarz oluvchining ishonchliligi va kreditga layoqatliligi, uning sherik sifatidagi faoliyati doimiyligi va samarasi. B. Kredit zayavkasining asoslanganligi va kredit qaytarilishining ta’minlanganlik darajasi. Bank kerak bo’lsa kredit taklifi bo’yicha o’z talablarini ishlab chiqishi va mijozni u bilan tanishtirishi mumkin. V. Kredit taklifining bank kredit siyosati va ssuda portfeli tuzilmasiga to’g’ri kelishi. YAngi kredit berish va kredit portfeli diversifikatsiyasi kredit riskining pasayishiga olib keladimi yoki yo’qmi degan savolga javob topishi lozim. Bankning kredit berish bilan shug’ullanuvchi xodimlari yaxshi bilmaydigan iqtisod tarmoqlaridagi korxonalariga ssuda bermasligi kerak. Lekin bunday hollarda kredit taklifini baholash uchun nufuzli ekspertlarni jalb qilishlari mumkin. Ammo bu bankning qo’shimcha harajatiga olib kelsa - da, kreditlash bilan bog’liq risklarning oldini olishi mumkin. Har qanday ariza va qo’shimcha hujjatlar hamda suhbat natijalarini aniqlashning hal qiluvchi omili bo’lib qarz xarakteri va kreditga layoqatliligini aniqlash hisoblanadi. Kredit inspektori qarz oluvchiga arizani tayyorlash davomida 7

mijozning kreditni qoplashga loyiq qimmatli aktivlarini va daromad miqdorini biladi. Mijozning og’zaki javoblari yozma bergan ma’lumotlariga qaraganda ko’proq ma’lumot beradi. SHu bilan bir vaqtda inspektor mijoz hamkorlik qilgan banklarga murojaat qiladi. Kredit inspektori qarz oluvchi daromadining faqatgina miqdoriga emas, balki barqarorligiga ham e’tibor berish kerak. Ular mijozdan sof daromad haqida ma’lumot olishni istaydilar. Daromadning miqdori va doimiyligi turg’unligining bilvosita ko’rsatkichi bo’lib, mijozlarning depozit hisoblaridagi o’rtacha bir kunlik qoldiq to’g’risidagi ma’lumotlar hisoblanadi. Qarz oluvchi tomonidan berilgan bu ma’lumotlar kredit inspektor tomonidan tegishli bank tomonidan berilgan ma’lumotlar bilan taqqoslanadi. Bank depozit hisoblaridagi salmoqli qoldiqlarni bo’lishi mijoz moliyaviy ahvolining ishonchliligidan, uning moliyaviy intizomliligidan va olingan kreditlarni qaytarish borasidagi intilishlari jiddiyligidan dalolat beradi. Tajribali kredit inspektori ahamiyat beradigan omillardan yana biri mijozning bir joyda uzoq va doimiy faoliyat ko’rsatishi, yashashi hamda mashg’ul bo’lishidir. Ko’pgina banklar odatda ko’rsatilgan joyda bir necha oygina ishlayotgan shaxslar va yaqinda ro’yxatdan o’tgan firmalarga rad javobini beradilar. Kredit inspektorlari "qarzlar piramidasi" deb ataluvchi holatning paydo bo’lishini qo’llab - quvvatlamaydilar. "Piramida" holati bu qarzdor 1 ta bank yoki firmadan olgan qarzini to’lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi. Mijozning kredit kartochkalari bo’yicha qarzining kattaligi, ko’pligi o’zining hisobidan yozib berilgan cheklarning tez tez qaytib kelishiga inspektorlar katta e’tibor beradi. Bunday dalillar asosida mijozning haqikiy moliyaviy ahvoli va uning pul mablag’larini boshqarish qobiliyati haqida xulosa qilinadi. Agar mijoz bilan ishlarni davom ettirish hal qilinsa, unda inspektor kredit dosesini yig’adi va uni kredit bo’limiga yuboradi. Bu bo’limda mijozning kreditga layoqatliligi chuqur o’rganiladi va kredit riskiga baho beriladi. 8

Korxonalarning kreditga layoqatliligini hisobga olgan holda kredit berish, kreditni o’z vaqtida qaytarishning muhim shartidir. Davlat mulkchiligiga asoslangan jamiyatda kreditga layoqatlilik ko’rsatkichi kredit mexanizmda muhim o’rinni egallay olmaydi. Banklar faoliyatiga davlat yakka hukmronligi ularning mustaqil sub’ekt sifatida faoliyat ko’rsatishiga tusqinlik qiladi va kredit resurslari markazlashgan tarzda, reja asosida tasdiqlanadi. Eng xususiyatli tomoni shundaki, banklar beradigan kreditlari bo’yicha foiz stavkalarini mustaqil o’zlari belgilay oladilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, kreditga layoqatlilik ko’rsatkichi kredit berishda e’tibor qilinadigan asosiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib qoladi. CHunki tijorat banki o’z faoliyati natijasi uchun to’liq javobgar hisoblanadi. Kredit uchun foiz esa uning asosiy daromad manbai bo’lib qoladi. Korxonaning kreditga layoqatliligini o’rganish tijorat bankiga kredit berish mumkinligini aniqlashga, uning miqdorini, foiz stavkasining darajasini belgilashga imkon beradi. Bundan tashqari, kreditga layoqatliligini aniqlash ssudani o’z vaqtida qaytarish ehtimolini, eng asosiysi bank riskini kamaytirishga imkon beradi. Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o’zi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu ko’rsatkichlarning tahliliga asoslanib, ular mol etkazib beruvchilar haridorlar va boshqa banklar bilan o’zaro munosabatlarni o’rnatishlari mumkin. Ijobiy kreditga layoqatlilik ko’rsatkichga ega bo’lgan korxonalar hech qanday to’siqlarsiz kredit olishlari va uning hisobidan tovar moddiy boyliklarni sotib olishi, salmoqli mablag’larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, oldindan olingan kreditlar bo’yicha qarzlarni to’lashga yo’naltirishlari mumkin. Salbiy kreditga layoqatlilik ko’rsatkichiga ega bo’lgan korxonalar bankdan kredit ololmasada, o’z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab chiqarish, sotuv hajmini, o’z mablag’lari miqdorini, rentabellilik ko’rsatkichlarini oshirish bo’yicha choralar ishlab chiqish lozimligi to’g’risidagi axborotga ega bo’ladilar. Korxona va banklar uchun kreditga layoqatlilik ko’rsatkichining ahamiyati muhimligini hisobga olib biz kreditga layoqatlilik ko’rsatkichining iqtisodiy mohiyati to’g’risida fikr yuritmoqchimiz. 9

2. Kreditga layokatlilikning asosiy va qo`shimcha ko`rsatkichlari. Iqtisodiy adabiyotlarda bu ko’rsatgichning mohiyati to’g’risida turli ta’riflarni uchratish mumkin. Ko’pgina mualliflar tomonidan kreditga layoqatlilikka, korxonalarning qarz majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajara olish imkoniyati sifatida ta’rif beriladi. Bizning fikrimizcha, bu ta’rif ko’proq korxonaning to’lovga layoqatliligiga berilgan ta’rifdir. Amaliyotda kreditga layoqatlilik ko’rsatkichi ko’proq bankdan qarz oluvchi korxona faoliyatini ifoda qiladi. Kreditga layoqatlilik ko’rsatkichlarini ikki tomonlama ko’rib chiqish mumkin: • qarz oluvchi nuqtai nazaridan kreditga layoqatlilik; • kredit shartnomasini tuzish imkoniyati, olingan kreditlarni o’z vaqtida qaytara olish qobiliyatini ifodalasa; • bank nuqtai nazaridan - korxonaga beriladigan kreditning hajmini to’g’ri aniqlay olish mas’uliyatini bildiradi. Ba’zi iqtisodchilar qarz oluvchining kreditga layoqatlilik ko’rsatkichini baholashda birinchi o’ringa korxonaning daromad olish imkoniyatini qo’yishadi. Bizning fikrimizcha, daromad olish - korxonaning ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyat turining natijasi hisoblanib, shu natijaga erishish maqsadida korxona kreditga muhtojlik sezadi. Agar qarzlarni to’lash miqyosida qaraydigan bo’lsak, kreditga layoqatlilikka nisbatan to’lovga layoqatlilik tushunchasi kengroqdir. CHunki to’lovga layoqatlilik jismoniy va huquqiy shaxslarning barcha qarz va majburiyatlarini o’z vaqtida to’lay olish imkoniyatini ifodalaydi. Kreditga layoqatlilik to’lovga layoqatlilikdan farq qilib, ssuda bo’yicha qarzlarni o’z vaqtida to’lash imkoniyatini ko’rsatadi. Undan tashqari kreditga layoqatlilik to’lovga layoqatlilikdan to’lash manbalari bilan ham farq qiladi. Korxona, tashkilotlar o’z qarz, majburiyatlarini sotishdan tushgan tushum yoki boshqa har xil tushumlar hisobidan amalga oshirsa, kredit bo’yicha qarzlarni to’lash birinchi navbatda mahsulotni sotish hisobidan tushgan tushumdan amalga 11

oshirilishi belgilanadi. Bank kreditini to’lash bo’yicha muammolar yuzaga kelganda, ssudani to’lashning kafolatlik manbalari qo’l kelishi mumkin. Bular: • ssuda bo’yicha garov sifatida olingan mulk; boshqa bank yoki korxonalarning kafolati; • sug’urtalash hisobidan qoplash va boshqalar. YUqoridagilardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki, to’g’ri kredit bergan bank, korxona to’lovga layoqatli bo’lmagan holda ham bergan kreditni, to’liq yoki qisman qaytib olishni mo’ljallashi mumkin. O’zining barcha ahamiyatiga qaramasdan bu ko’rsatkichlar ayrim ma’noda chegaralangan ahamiyatga ega. Birinchidan, ko’pgina ko’rsatkichlar, shu jumladan, moliyaviy ahvolni, kapitalning borligi va boshqalarni xarakterlovchi ko’rsatkichlar asosan o’tmish bilan bog’liq bo’lib, ular o’tgan davr ko’rsatkichlari asosida hisoblanadi, kelajakdagi kreditga layoqatlilikni rejalashtirish esa kelajakda ssudalarni qaytarilish imkoniyatlariga baho beradi. Ikkinchidan odatda bunday ko’rsatkichlar hisobot muddatiga qolgan qoldiq asosida hisoblanadi, vaholanki ma’lum davrdagi oborotlar haqidagi ma’lumotlar ssudalarni qaytarish imkoniyatlarini to’laroq tasvirlaydi. Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishda ma’lumotlarning har xil manbalaridan foydalaniladi: a) bevosita mijozlardan olingan materiallar; b) mijoz haqidagi bank arxivida mavjud bo’lgan materiallar; v) mijoz bilan ish yuzasidan aloqada bo’lgan shaxslar (uning mol etkazib beruvchilari, kreditorlari, uning mijozlari, banklari va boshqalar) tomonidan berilgan ma’lumotlar; g) xususiy va davlat agentliklari va tashkilotlarining hisobotlari va materiallari (kreditga layoqatlilik haqidagi hisobotlari, investitsiya bo’yicha ma’lumotnomalar va boshqalar). Bunday tashkilotlar hozirchalik bizning amaliyotimizda yo’q. Biz oldingi boblarda shunday agentlik zarurligi to’g’risida gapirib o’tgan edik. 12

Bank tomonidan o’rganib chiqilgan materiallarni va mijoz tomonidan berilgan bevosita ma’lumotlarni olgan kredit bo’limining ekspertlari o’z bank arxiviga murojaat qiladi. Agar mijoz oldin ham kredit olgan bo’lsa arxivda uning qarzini kechiktirib to’langanligi va boshqa kamchiliklari haqidagi ma’lumot bo’ladi. Undan tashqari bank boshqa kredit tashkilotlari bilan aloqa o’rnatib, ushbu qarzdor to’g’risida ma’lumot olishi mumkin. Kredit arizasini baholashda kredit bo’limi xodimlari aniq qarz oluvchi bilan bog’liq savollarni ko’rib chiqibgina qolmay, u faoliyat ko’rsatayotgan mintaqa, tarmoqlarda yuzaga kelgan iqtisodiy ahvolni ham hisobga olishlari lozim. Kredit berish bo’yicha sifat tahlili ham bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi: a) qarz oluvchi obro’sini o’rganib chiqish; b) kredit maqsadini aniqlash; v) asosiy qarz va foizlarning qaysi manbalar hisobidan qoplanishini aniqlash; g) bank qisman o’z bo’yniga oladigan qarz oluvchining risklarini baholash. Qarz oluvchining reputatsiyasi sinchkovlik bilan tekshiriladi, bunda mijozning kredit tarixini o’rganib chiqish juda muhimdir. Korxona rahbarining shaxsiy va ish bilan bog’liq bo’lgan xislatlariga ham katta e’tibor beriladi. 3. Aylanma mablaglardan samarali foydalanish kursatkichlari. Korxonalarning kreditga layoqatliligini aniqlashda turli xil ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ko’rsatkichlar soni chegaralanmagan, ya’ni qarz oluvchining faoliyatidan kelib chiqqan holda, har bir tijorat banki uni o’zi mustaqil aniqlaydi. Banklar orqali qarz oluvchining kreditga layoqatliligini baholash turlicha bo’lishi mumkin, lekin ularning hammasi ma’lum bir andozaga tushirilgan moliyaviy koeffitsientlardan foydalanadilar. Ularga: • qoplash koeffitsienti; • likvidlilik koeffitsienti; • mustaqillik(muxtoriylik) koeffitsienti, ya’ni o’z mablag’lari bilan ta’minlanish koeffitsienti kiradi. 13

Likvidlilik mijozning o’z majburiyatlarini o’z vaqtida bajarilishini (qoplanishini) bildiradi. Likvidlilik va qoplash koeffitsientlari qarz oluvchining balans likvidliligini, ya’ni passivdagi majburiyatlarni qoplash uchun aktivdagi pul mablag’larining etarlilik imkoniyatlarini tasvirlaydi. Qoplash va likvidlilik koeffitsientlari balansning aktiv va passivlarini solishtirish yuli bilan hisoblanadi. Likvid mablag’lar o’zining tez pulga aylanishi darajasiga qarab 3 guruhga bo’linadi. Birinchi guruh likvid mablag’larga: • pul mablag’lari, jumladan hisob - kitob varag’i; • valyuta hisob varag’idagi; • boshqa hisob varaqlardagi va kassadagi pul mablag ’ lari kiradi . Ikkinchi guruh likvid mablag ’ lariga tez pulga aylanadigan talablar ( bu talablarning muddati odatda 3 oydan oshmasligi lozim ): • ishonchli debitorlar va ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha hisob - kitoblar; • muddati 3 oygacha bo’lgan avans to’lovlar; • byudjet bilan hisob - kitoblar; • korxonalar bilan qisqa muddatli xarakterga ega bo’lgan boshqa operatsiyalar; • ishchi - xizmatchilar bilan hisoblashishlar; ta’sischilar hamda boshqa debitorlar bilan hisob – kitoblar. Ikkinchi guruh likvid mablag’larning aksariyat qismini yaqin 3 oy ichida to’lanish lozim bo’lgan debitorlar tashkil qiladi. SHuning uchun kredit berishda bu likvid aktivlarning haqiqatta 3 oy ichida pulga aylanish ehtimolini chuqur tahlil qilish lozim. • 3 oy da to’lanishi lozim bo’lgan veksellar; • xorijiy korxonalar bilan hisob - kitoblar; Uchinchi guruh likvid mablag’lariga tez sotiladigan tovar moddiy qimmatliklarining zahiralari bo’yicha talablari kiradi: • ishlab - chiqarish zaxiralari va kelgusi davr xarajatlari; • tugallanmagan ishlab chiqarish; • tayyor mahsulot; 14

• tovarlar; • boshqa zahiralar va harajatlar kiradi. Qisqa muddatli majburiyatlarni aniqlashda: a) o’zgartirishlar kiritmasdan quyidagi ko’rsatkichlar olinadi: • qisqa muddatli qarzlar; • qisqa muddatli kreditlar; • buyurtmachilardan tushgan avanslar; Kreditorlar: • mol etkazib beruvchilar oldidagi qarzlar; • byudjetga qarzlar; • ish haqi bo’yicha qarzlar; • ijtimoiy sug’urta va ta’minot bo’yicha qarz; • mulk va shaxsiy sug’urtalash bo’yicha qarz; • byudjetdan tashqari to’lovlar bo’yicha qarz; • sho’’ba korxonalar bo’yicha qarzlar; uyushma korxonalar bo’yicha qarzlar; • boshqa kreditorlar; b) o’zgartirishlar kiritilib quyidagi ko’rsatkichlar olinadi (yaqin uch oy muddatga): • uzoq muddatli qarzlar; • uzoq muddatli kreditlar; Uchinchi guruh likvid mablag’larini tahlil qilganda, tovar - moddiy boyliklarning haqiqatda ishlab chiqarish uchun zarurligiga e’tibor berish lozim. Kreditga layoqatlilik ko’rsatkichlarini hisobga olganda aylanma aktivlar tarkibiga: • korxona omborida turib qolgan, ishlab chiqarish uchun zrur bo’lmagan tovar moddiy boyliklar; • ishlab chiqarishdan olib tashlangan tovarlar; talab bo’lmagan, sifatsiz tovar - boyliklar; qiyin sotiladigan tovarlar va boshqalar qo’shilmasligi kerak. Agar mijozning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlaridan ikki barobar va undan ortiq, bo’lsa, mijoz moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi. Mijoz balansi va boshqa moliyaviy hujjatlarga asosan kreditga loyoqatlilik ko’rsatkichlari aniqlanadi. 15

Likvidlilik koeffitsienti (Kl) quyidagicha hisoblanadi: Qoplash koeffitsienti (Qp)ni hisoblashda barcha likvid mablag’larning qisqa muddatli majburiyatlarga nisbati olinadi. Qoplash koefitsienti likvidli aktivlar qanchalik darajada qisqa muddatli majburiyatlarni qoplay olishi mumkinligini ifodalaydi. Agar korxonaning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlarini 2 va undan ortiq barobar qoplasa, sub’ektning moliyaviy ahvoli shunchalik barqaror hisoblanadi. Ba’zi hollarda ho’jalik sub’ektlari faoliyatida ehtiyojdan yoki normativdan ortiqcha tovar moddiy boyliklar (ayniqsa, mavsumiy korxonanalarda) zahiralarining yuzaga kelishi yaxshi ishlaydigan korxonalarda ham qoplash koefitsentining past bo’lishiga olib kelishi mumkin. Lekin qoplash koefitsenti 1dan kam bo’lmasligi lozim. Qoplash koefitsentining 1 ga tengligi likvid aktivlar kreditlar va zayomlar hisobidan tashkil qilinganligi va likvid aktivlarni tashkil qilishda korxonaning o’z mablag’lari ishtirok qilmaganligini ko’rsatadi. Qachoki qoplash koefitsenti 1dan kichik bo’lsa , xo’jalik sub’ektining moliyaviy ahvolida muammolar borligi , uning barqaror emasligi to’g’risida xulosa qilish mumkin chunki korxona o’z majburiyatlarini qoplay ololmaydi: Qoplash koeffitsienti mijozning qisqa muddatli majburiyatlarini to’lash uchun barcha turdagi aylanma mablag’larning etarli darajasini aniqlashga imkon beradi. Likvidlilik koeffitsienti qarz oluvchi o’z mablag’lari hisobidan qarzning qancha qismini to’lay olish qobiliyatini ko’rsatadi, ya’ni bu koeffitsientdan mijozning yaqin kelajakda operativ ravishda bankka qarz to’lab berish qobiliyatini prognozlash uchun foydalaniladi. Likvidlilik koeffitsienti qancha yuqori bo’lsa, kreditga layoqatlilik shuncha yuqori bo’ladi. 16

Korxonaning o’z mablag’lari bilan ta’minlanganligi muxtoriylik koeffitsienti umumiy korxona balansi passivining qancha kismi korxonaning o’z manbalaridan tashkil topganligini baholaydi va qarz mablag’lari ichidagi korxona mustaqilligini aks ettiradi. Moliyaviy mustaqillik yoki muxtorlik koeffitsienti (Km) mijozning o’z mablag’larining barcha mablag’lar manbalari ichida tutgan salmog’ini, ya’ni korxona faoliyatining qancha qismi o’z kapitali hisobidan moliyalashtirilishini ko’rsatadi va quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bank uchun kreditga layoqatlilik ko’rsatkichlari kredit shartnomasi tuzilayotganda risk darajasini aniqlash nuqtai nazaridan muhimdir. O’z mablag’lari manbalari va uning hajmi qanchalik katta bo’lsa, mijozning o’z vaqtida qarz majburiyatlarini to’lash qobiliyati shuncha yuqori bo’ladi. Korxonani kreditlash uchun uning o’z mablag’lari manbalari bilan ta’minlanganligi 30 foizdan kam bo’lmasligi kerak. 17

Xulosa Korxona o’z aylanma aktivlarining holatini, ularning samaradorlik ko’rsatkichlarini doimiy nazorat qilib borish lozim. Aylanma aktivlardan foydalanishning samaradorlik ko’rsatkichlari bo’lib: a) aylanma aktivlarning kunlarda aylanishi; b) aylanma aktivlarning aylanish koeffitsienti; v) korxonaning o’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik darajasi; g) korxona oborotida mavjud bo’lgan o’z aylanma mablag’lari kabi asosiy ko’rsatkichlar va bir necha qo’shimcha ko’rsatkichlar mavjud. Aylanma mablag’(aktiv)larning kunlarda aylanishi (Ak.a.) aylanma mablag’lar bir marta aylanishi (ya’ni P-T...i/ch...T'-P'gacha) uchun necha kun ketganligini tavsiflaydi va quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi. Bu erda: Ao’.q. - Aylanma mablag’(aktiv)larning o’rtacha qoldig’i K - hisoblanayotgan davrning kunlar soni (90 kun, 180 kun, 360 kun) S - sotuv hajmi. Aylanma aktivlarning kunlarda aylanish sonining qisqarishi ular aylanishining tezlashuvidan, bu o’z navbatida sotuv hajmi va foydaning ko’payishidan, aksincha holat esa, korxonaning moliyaviy ahvolining tangligidan dalolat beradi. Aylanma aktivlarning aylanish koeffitsienti (Ka) ma’lum bir davr (1 yil, 6 oy, 1 oy) ichida aylanma aktivlari necha marta aylanganidan dalolat beradi va quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: Aylanma aktivlar ma’lum bir davr oralig’ida qancha ko’p aylansa, uning samaradorligi shuncha yuqori bo’ladi, ya’ni shuncha marta daromad olishga erishish mumkin. Har bir xo’jalik sub’ekti o’zida mavjud bo’lgan aylanma mablag’larning tezroq aylanishini ta’minlashi lozim. Bu esa korxona tushumining 18

ko’payishiga, uning mol etkazib beruvchilar, byudjet, bank va boshqa sub’ektlar oldidagi majburiyatlarini o’z vaqtida bajarishga imkon yaratadi. Aylanma aktivlarning samaradorligini ifodalovchi keyingi ko’rsatkich - korxonaning o’z aylanma mablag’lari bilan ta’minlanganlik darajasi yoki muxtoriylik koeffitsienti (Km)dir. Bu ko’rsatkich korxonaning moliyaviy jihatdan mustaqillik darajasini ko’rsatib, o’z mablag’lari manbalarini korxona balansining jami passiviga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. O’zMM - o’z mablag’lari manbasi; Bp - balans passivi. Korxonaning o’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik darajasi 30 foiz dan kam bo’lmasligi lozim. Agar bu ko’rsatkich 60 foizdan yuqori bo’lsa, kreditlash bo’yicha risk minimal bo’lishi mumkin. Korxona oborotida mavjud bo’lgan o’z aylanma mablag’lari miqdori korxonaning likvidliligini ifodalashi mumkin. Bu ko’rsatkich (HMA) quyidagicha aniqlanadi: HMAqO’zMM - Ua. Bu erda: Ua - uzoq muddatli aktivlar (qoplanmagan zararlar). Agar korxonaning uzoq muddatli aktivlari uning o’z mablag’lari manbasidan yuqori bo’lsa, bunday korxonalar "nolikvid korxonalar" deyiladi va ularga kreditlar berilmaydi. Xulosa qilib aytganda, aylanma mablag’(aktiv)lari xo’jalik sub’ektlari faoliyatining asosi bo’lib, bank tomonidan beriladigan kreditlarning aksariyat qismi aylanma aktivlarga yo’naltiriladi. SHu tufayli har bir xo’jalik sub’ekti aylanma aktivlarini to’g’ri tashkil qilmog’i, ulardan foydalanishda samaradorlikka erishmog’i lozim. 19

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 20

Похожие

Kreditga layoqatlilik tushunchasi

Kreditga layoqatlilik tahlili

Mijozlarning kreditga layoqatliligi va kreditlash tartibi

Mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularning tahlili

Aylanma mablag‘lar va mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash usullari