Aylanma mablag‘lar va mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash usullari - Экономика - Рефераты

Aylanma mablag‘lar va mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

139.5 KB

Aylanma mablag‘lar va mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash usullari Reja: 1. Aylanma mablag‘lar tushunchasi va uning tarkibi. Aylanma mablag‘larni tashkil etish manbalari va kreditning roli. 2. Kreditga layoqatlilik tushunchasi. 3. Mijozning kreditga layoqatliligining asosiy va qo‘shimcha ko‘rsatkichlari. 4. Biznes reja va uni kredit lash jarayonidagi o‘rni . 5. Tijorat banklari tomonidan aylanma mablag‘larni t o‘ ldirish uchun beriladigan kreditlarni rasmiylashtirish tartibi. 6. O‘zbekistonda korxonalarni moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlashda tijorat banklarining roli.

1. Aylanma mablag‘lar tushunchasi va uning tarkibi. Aylanma mablag‘larni tashkil etish manbalari va kreditning roli. Iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish va shu asosda bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tib borishda aylanma mablag‘lar muhim o‘rin tutadi. Hozirgi kunda O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish, pul muomalasini barqarorlashtirish asosida milliy pul birligini mustahkamlashning asosiy yo‘llaridan biri - ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni takomillashtirishdan iborat. Ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va uning samaradorligini oshirish, xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya va boshqa resurslardan to‘g‘ri foydalanish, ularni ishlab chiqarishda qo‘llash , iqtisodlilik tamoyiliga rioya qilish , material xarajatlarini kamaytirish, arzon, lekin sifatli materiallarni ishlab chiqarishda qo‘llash yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. SHu ni ta’kidlashimiz lozimki, ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning samaradorligini oshirish avvalom bor aylanma mablag‘lardan to‘g‘ri foydalanishga bog‘liq. Har bir xo‘jalik o‘z ishlab chiqarishini tashkil qilish, ishlab chiqarish vositalarini sotib olish uchun ma’lum qiymatni avanslashtirishi kerak. Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash uchun esa avanslashtirilgan qiymat ishlab chiqarish va muomala sferalarida doimiy ravishda aylanib turishi zarur. Avanslashtirilgan qiymat mehnat vositalari va predmetlarini sotib olishga sarflanishi mumkin. SHu jihatdan ishlab chiqarish vositalarini ikki shakldagi aktivlarga, ya’ni uzoq muddatli va aylanma aktivlarga bo‘lish mumkin. Uzoq muddatli aktivlar ishlab chiqarishda uzoq yillar davomida qatnashadi. Eskirib borishi bilan uzoq muddatli aktivlar o‘z qiymatini qisman yangi yaratilayotgan mahsulotga o‘tkazib boradi. Aylanma aktivlar uzoq muddatli aktivlardan farq qilib , ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashadi va yaratilgan mahsulotga o‘z qiymatini to‘la o‘tkazadi, shakli o‘zgaradi. Aylanma aktivlar aylanish jarayonida uch bosqichni bosib o‘tadi: pul, ishlab chiqarish va tovarlarni sotish bilan bog‘liq bosqichlar.

Aylanishning birinchi bosqichida ishlab chiqarish vositalari sotib olinadi (P- T(i/v)). Korxonalar ning ajratilgan pul fondlari ishlab chiqarishning ashyoviy omiliga aylanadi. Birinchi bosqichning xususiyati shundaki , bu bosqichda ba’zi korxonalar o‘z mablag‘lari etarli bo‘lmagan hollarda qarzga bank kreditini oborotga jalb qilishlari mumkin. Aylanma aktivlar aylanishning ikkinchi bosqichi - ishlab chiqarish bosqichi (T- i/ch-T ' ) bo‘lib , bunda ishlab chiqarish omillari (ish kuchi va ishlab chiqarish vositalari) qo‘shilishi yuzaga keladi va bu jarayon aylanma aktivlarilari aylanishi iqtisodiy mohiyatini yanada chuqurroq ifodalashga yordam beradi. CHunki , ikkinchi bosqich asosiy va hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Bu bosqich da yangi qiymatga ega bo‘lgan yangi mahsulot yaratiladi. Ikkinchi bosqich , ishlab chiqarishda samaradorlikka erishish omillariga boy bo‘lgan bosqich bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish uchun: ishlab chiqarishni moddiy resurslar bilan to‘liq va o‘z vaqtida ta’minlash; material resurslari ni iqtisod qilgan holda ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini arzonlashtirish; mehnat resurslaridan to‘g‘ri foydalanish zarur. Aylanma aktivlar aylanishining uchinchi bosqichi , (T ' -P ' )da yangidan yaratilgan mahsulot realizatsiya qilinadi. Oxirgi bosqich da aylanma mablag‘lar yana boshlang‘ich shakl - pul shakliga o‘tadi va bu esa aylanish jarayonini boshidan boshlash imkonini ber a di. Aylanma aktivlar aylanishining uchala bosqichi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va ularni o‘rganish katta ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish jarayonini to‘g‘ri tashkil qilish, uning uzluksizligini ta’minlash, aylanish bosqichlari bo‘yicha aktivlarni to‘g‘ri taqsimlash ishlab chiqarishda samaradorlikka, korxonalar moliyaviy faoliyatining yaxshi natijalarga erishishiga olib kelishi mumkin. Fondlar aylanishining asosiy shakli - pul shakli ishlab chiqarishni tashkil qilishda asosiy rol o‘ynaydi. SHuning uchun ular aylanishining asosiy shakli , jarayon boshlanishida pul mablag‘larini avanslashtirish va jarayon tugashida aktivlarning pul shakliga o‘tishidir. Haqiqatda pul mablag‘larini

avanslashtirmasdan turib fondlar aylanishini boshlash mumkin emas va shundan kelib chiqqan holda boshqa bosqichlar o‘z-o‘zidan amalga oshirilmaydi. Korxonalarning avanslashtirilgan mablag‘lari natural-ashyoviy shaklda va boshqa shaklda, ya’ni qiymat shaklida bo‘lishi mumkin. Aktivlarning qaysi bir turini moslashtirishga qarab, ular asosiy va aylanma mablag‘larga bo‘linadi. Avanslashtirishning xususiyati shuki, mablag‘lar korxona oborotida doimiy ravishda bo‘lib turadi va aktivlarning aylanishiga qarab o‘z shaklini o‘zgartirib turadi. Aktiv l arning aylanishi davomida aylanma mablag‘lar pul shaklidan ishlab chiqarish zahiralari shakliga, ishlab chiqarish zahiralari shaklidan tugallanmagan ishlab chiqarish (tayyor bo‘lmagan mahsulot) ga , tugallanmagan ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot shakliga o‘tadi. Oxirgi bosqichda mahsulot sotiladi, ya’ni tovar shaklidan pul shakliga o‘tadi va jarayon boshida avanslashtirilgan mablag‘lar kelib tushgan tushum hisobidan tiklanadi. Aylanma aktivlari va ularning iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida oxirgi yillar ichida birorta ham yirik iqtisodiy adabiyot yozib, chop qilingan emas. SHuning uchun aylanma aktivlar to‘g‘risidagi ba’zi bir munozara bo‘yicha 80-90 yillar adabiyotlarigagina murojaat qilishimiz mumkin. Aylanma aktivlar iqtisodiy kategoriya sifatida bir necha xususiyatlarga ega. SHulardan biri - aylanma ishlab chiqarish va muomala aktivlari uchun avanslashtirilgan qiymatlarni bir iqtisodiy kategoriya - aylanma aktivlar kategoriyasiga birlashishidadir. Ba’zi iqtisodchilar aylanma aktivlarni iqtisodiy kategoriya sifatida qaramaydilar. Ularning fikricha , aylanma fondlargina iqtisodiy kategoriya sifatida tovar ishlab chiqarish jarayonining asosini tashkil qiladi. Aylanma aktivlarning yana bir xususiyati - u lar ning tashkil qilinishi va ulardan foydalanishdir. Aylanma aktivlarning aylanishini boshlash uchun avvalom bor avanslashtirilgan qiymatga ega bo‘lish lozim. Aylanma aktivlar korxona balansining aktiv qismida ko‘rsatilib quyidagi tarkibiy guruhlarga bo‘linadi. I guruh. Tovar-moddiy boyliklar, bularga:

1. i shlab chiqarish zahiralari; 2. tayyor mahsulot; 3. tovarlar kiradi. II guruh. Ishlab chiqarish xarajatlari, bularga: 1. tugallanmagan ishlab chiqarish; 2. k elgusi davr xarajatlari va boshqalar kiradi. III guruh. Pul mablag‘lari, bularga: 1. g‘aznadagi pul mablag‘lari; 2. v alyuta mablag‘lari; 3. hisob-kitob sch yo tidagi pul mablag‘lari; 4. boshqa schyotlardagi pul mablag‘lari kiradi. IV guruh. Debitorlar, bularga: 1. x aridor va buyurtmachilar bilan hisoblashishlar; 2. bo‘nak to‘lovlari; 3. byudjet bilan hisob-kitoblar; 4. xodimlar bilan hisob-kitoblar; 5. shu’ba korxonalar bilan hisob-kitoblar; 6. uyushma korxonalar bilan hisob-kitoblar; 7. ta’sischilar bilan hisob-kitoblar; 8. boshqa debitorlar kiradi. Aylanma aktivlar o‘zining qaysi tarmoqqa qarashli ekanligiga qarab aylanishi davrida ma’lum xususiyatlarga ega bo‘ladi. Aylanma aktivlarning aylanish davridagi xususiyati xo‘jalik sub’ektining qaysi tarmoqqa taalluqli ekanligiga bog‘liq. Mavsumiy tarmoqlar (qishloq xo‘jaligi, tayyorlov, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar)da aylanma aktivlarning aylanishi bir tekisda kechmaydi. CHunki bu tarmoqlarga aylanma aktivlarga bo‘lgan ehtiyoj yilning fasliga, mavsumga qarab turlicha bo‘ladi. Masalan, qishloq xo‘jaligida qish, bahor oylarida aylanma aktivlarga bo‘lgan talab oshishi, kuzga kelib aylanma aktivlarga bo‘lgan talab kamayishi mumkin.

Qishloq xo‘jaligi va shunga o‘xshagan boshqa tarmoqlarda aylanma aktivlarga bo‘lgan talab bank kreditini jalb qilish yo‘li bilan qoplanishi mumkin. Mavsum bilan bog‘liq bo‘lmagan tarmoqlar (sanoat, savdo, ta’minot va boshqalar)da aylanma aktivlarning aylanishi (mahsulot sotib olish, ishlab chiqarish va sotish jarayonini amalga oshirish) bir maromda kechishi mumkin. SHunga qaramasdan nomavsumiy tarmoqlarda ham materiallarning mol etkazib beruvchidan kelib tushishda, tovar ortiqcha yoki kam kelib tushganda, transport bo‘yicha qiyinchiliklar bo‘lganda, import mollar ko‘p miqdorda kelib tushganda, tayyor mahsulotni sotish jarayoni va boshqalarda aylanma mablag‘larga bo‘lgan talab bank krediti hisobidan qoplanishi mumkin. Korxona va tashkilotlar o‘zida mavjud zahira va harajatlar summasini xom cho‘t qilish asosida o‘tgan davrda mavjud mablag‘lar va kutilayotgan o‘zgarishlarni hisob-kitob qilish yo‘li bilan kreditga bo‘lgan talabni aniqlaydilar. Xo‘jalik sub’ektlarining aylanma aktivlari quyidagi manbalar hisobidan tashkil qilinadi: 1. Korxonaning o‘z aylanma mablag‘lari. 2. Bank kreditlari. 3. Kreditor qarzlar 4. Boshqa manbalar Xo‘jalik sub’ektlari ishlab chiqarish va tovarlarni sotish jarayonini normal olib borish uchun tovar-moddiy boyliklar va ishlab chiqarish xarajatlarining minimal miqdorida o‘z aylanma mablag‘lariga ega bo‘lishi kerak. Korxonalarning o‘z aylanma mablag‘lari quyidagi manbalardan tashkil topadi: a) davlat korxonalarida byudjetdan ajratmalar hisobidan; b) yuqori tashkilotlarning ajratmalari; v) ta’sischilarning pay badallari; g) aksiyador korxonalarda aksiyalar chiqarish va sotish yo‘li bilan vujudga keladigan manbalar hisobidan. Korxonaning o‘z aylanma mablag‘lari uning kapitalida o‘z ifodasini topadi. Ustav kapitali asosan foyda hisobidan yoki qo‘shimcha aksiyalar chiqarish va

sotish hisobidan ko‘paytirib boriladi. Korxonaning o‘z kapitalining miqdori qancha yuqori bo‘lsa, uning faoliyati shunchalik boshqa kreditorlarga bog‘liq bo‘lmaydi, ya’ni o‘z aylanma mablag‘larining yuqori salmog‘i korxonaning moliyaviy jihatdan mustaqilligidan dalolat beradi. Aylanma aktivlarning ikkinchi manbasi - bank krediti va boshqa qarz mablag‘lari hisoblanadi. Korxonaning normal faoliyatini olib borish uchun o‘z aylanma mablag‘lari etarli bo‘lmasa, oborotga qisqa muddatli bank kreditlari jalb qilinishi mumkin. Xo‘jaliklar faoliyatida bunday ahvol mavsumiy va vaqtinchalik zahiralar va xarajatlarni qoplash, akkreditiv ochish va boshqa hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonida va boshqa shunga o‘xshash holatlarda yuzaga keladi. Xo‘jalik sub’ektlarining aylanma aktivlarini tashkil qilishda kreditning rolini quyidagilar bilan ifodalash mumkin: 1. Kreditning xo‘jalik oborotida ishtirok etishi aylanma mablag‘larni iqtisod qilishga olib keladi. 2. Kredit xo‘jaliklar faoliyatida uchrab turuvchi mavsumiy ehtiyoj, boshqa holatlar bilan bog‘liq bo‘linishlarning oldini olishga yordam beradi. 3. Kredit ishlab chiqarish, tayyorlov va sotish jarayonini tezlashtiradi va hajmini oshiradi. 4. Kredit o‘z vaqtida hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkoniyat yaratadi. 5. Bank korxonalarga kredit berish yo‘li bilan ularning faoliyatini yaxshilanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Aylanma aktivlarning uchinchi manbasi - kreditor qarzlardir. Kreditor qarz shaklidagi mablag‘lar korxonaga tegishli bo‘lmagan mablag‘lar bo‘lsa - da, ular korxona oborotida doimo ishtirok etadi. SHu tufayli ular aylanma aktivlarning manbai hisoblanadi. Kreditor qarzlarga quyidagilar kiradi: 1. Mol etkazib beruvchilar bilan hisoblar. 2. Byudjet bo‘yicha qarzlar. 3. Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarzlar. 4. Ijtimoiy sug‘urta va ta’minot bo‘yicha qarzlar. 5. Mulkiy va shaxsiy sug‘urta bo‘yicha qarzlar.

6. Byudjetdan tashqari to‘lovlar bo‘yicha qarzlar. 7. SHu’ba korxonalariga qarzlar. 8. Uyushma korxonalariga qarzlar 9. Boshqa kreditorlar. Aylanma aktivlarning boshqa manbalariga moddiy rag‘batlantirish fondi va boshqa fondlar qoldiqlari kirishi mumkin. Korxonalarning moliyaviy ahvoli ijobiy bo‘lsa, u o‘z vaqtida bank kreditini to‘lashi, mol etkazib beruvchilar bilan hisob- kitob qilishi, ish haqini to‘lashi, byudjetga to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirishi mumkin. Korxonaning moliyaviy ahvoli yomonlashganda to‘lanmagan qarzlar hosil bo‘ladi. To‘lanmagan qarzlar: a) bank kreditlari bo‘yicha; b) mol etkazib beru v chilarga o‘z vaqtida to‘lanmagan qarzlar; v) ish haqi bo‘yicha to‘lanmagan qarzlar va boshqalar bo‘yicha yuzaga keladi. To‘lanmagan qarzlarning yuzaga kelish sabablari korxona ko‘zlagan rejalarining amalga oshirilmaganligi, aylanma aktivlardan foydalanishida samaraga erisha olmaslik va boshqalar bo‘lishi mumkin. Aylanma aktivlardan foydalanishda bo‘ladigan kamchiliklar: 1. Korxonalar o‘z aylanma mablag‘lari bilan etarli ta’minlanmagan sharoitida; 2. Aylanma aktivlar aylanishi sekinlashganda; 3. Korxonada talabdan ortiqcha tovar moddiy boyliklar zahiralari yig‘ilib qolganda; 4. Aylanma aktivlar ko‘zda tutilganidan boshqa maqsadlarga ishlatilganda yuzaga keladi Korxona o‘z aylanma aktivlarining holatini, ularning samaradorlik ko‘rsatkichlarini doimiy nazorat qilib borish lozim. Aylanma aktivlardan foydalanishning samaradorlik ko‘rsatkichlari bo‘lib: a) aylanma aktivlarning kunlarda aylanishi; b) aylanma aktivlarning aylanish koeffitsienti; v) Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganlik darajasi;

g) Korxona oborotida mavjud bo‘lgan o‘z aylanma mablag‘lari kabi asosiy ko‘rsatkichlar va bir necha qo‘shimcha ko‘rsatkichlar mavjud. 1. Aylanma mablag‘(aktiv)larning kunlarda aylanishi (Ak.a.) aylanma mablag‘lar bir marta aylanishi (ya’ni P-T...i/ch...T ' -P ' gacha) uchun necha kun ketganligini tavsif laydi va quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi. Ao‘.q.  K Ak.a. =––––––––––– ; S B u erda: Ao‘.q. - Aylanma mablag‘(aktiv)larning o‘rtacha qoldig‘i K - hisoblanayotgan davrni ng kunlar soni (90 kun, 180 kun, 360 kun) S - sotuv hajmi. Aylanma aktivlarning kunlarda aylanish sonining qisqarish i ular aylanishining tezlashuvidan, bu o‘z navbatida sotuv hajmi va foydaning ko‘payishidan, aksincha holat esa korxonaning moliyaviy ahvolining tangligidan dalolat beradi. 2. Aylanma aktivlarning aylanish koeffitsienti (Ka) ma’lum bir davr (1 yil, 6 oy, 1 oy) ichida aylanma aktivlari necha marta aylanganidan dalolat beradi va quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: S Ka = –––––––; Ao‘.q. Aylanma aktivlar ma’lum bir davr oralig‘ida qancha ko‘p aylansa, uning samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi, ya’ni shuncha marta daromad olishga erishish mumkin. Har bir xo‘jalik sub’ekti o‘zida mavjud bo‘lgan aylanma mablag‘larning tezroq aylanish i ni ta’minlashi lozim. Bu esa korxona tushumining ko‘payishiga, uning mol etkazib beruvchilar, byudjet, bank va boshqa sub’ektlar oldidagi majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarishga imkon yaratadi. 3. Aylanma aktivlarning samaradorligini ifodalovchi keyingi ko‘rsatkich - korxonaning o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik darajasi yoki muxtoriylik koeffitsienti (Km)dir. Bu ko‘rsatkich korxonaning moliyaviy jihatdan

mustaqillik darajasini ko‘rsatib, o‘z mablag‘lari manbalarini korxona balansining jami passiviga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. O‘zMM Ka = ––––––– ; Bp O‘zMM - o‘z mablag‘lari manbasi (balans 390 qator) Bp - balans passivi (550- qator) Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganlik darajasi 30 foi z dan kam bo‘lmasligi lozim. Agar bu ko‘rsatkich 60 foiz dan yuqori bo‘lsa, kreditlash bo‘yicha risk minimal bo‘lishi mumkin. 4. Korxona oborotida mavjud bo‘lgan o‘z aylanma mablag‘lari miqdori korxonaning likvidliligini ifodalashi mumkin. Bu ko‘rsatkich (HMA) quyidagicha aniqlanadi: HMAqO‘zMM - Ua Bu erda Ua - uzoq muddatli aktivlar (110 balans qatori - 350 b.q.) (qoplanmagan zararlar). Agar korxonaning uzoq muddatli aktivlari uning o‘z mablag‘lari manbasidan yuqori bo‘lsa, bunday korxonalar « nolikvid korxonalar» deyiladi va ularga kreditlar berilmaydi. Xulosa qilib aytganda, aylanma mabla(g‘aktiv)lari xo‘jalik sub’ektlari faoliyatining asosi bo‘lib, bank tomonidan beriladigan kreditlarning aksariyat qismi aylanma aktivlarga yo‘naltiriladi. SHu tufayli har bir xo‘jalik sub’ekti aylanma aktivlarini to‘g‘ri tashkil qilmog‘i, ulardan foydalanishda samaradorlikka erishmog‘i lozim. 2.Kreditga layoqatlilik tushunchasi. Mijozning kreditga layoqatliligi deganda qarz oluvchining olgan qarzini (asosiy qarzi va uning foizini) to‘la va o‘z vaqtida qaytaraolish qobiliyatini

tushunamiz. Jahon va mamlakatimiz bank amaliyotida mijozning kreditga layoqatliligini belgilovchi quyidagi mezonlar o‘rnatilgan:  mijoz xarakteri (fe’l-atvori);  mablag‘ni qarz olish qobiliyati;  joriy faoliyat davomida qarzni uzish uchun mablag‘ ishlab topish qobiliyati;  mijoz kapitali;  kreditning ta’minlanganligi;  kredit operatsiyasini bajarish chog‘idagi sharoitlar;  qarz oluvchi faoliyatining qonuniy jihatlarini nazorat qilish darajasi. Mijozning fe’l-atvori deganda uning yuridik shaxs, yoxud menejer sifatida o‘zini ko‘rsataolish, qarzni o‘z vaqtida qoplashdagi mas’uliyati, kreditni olishdan maqsad va uning bank kredit siyosatiga mosligini aniq bilishi kabilar tushuniladi. YUridik shaxs sifatida o‘zini ko‘rsata olishi esa mijozning yuritayotgan faoliyatini mukammal bilishi, o‘z korxonasidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarning mazkur tarmoqning o‘rtacha ko‘rsatkichlariga mos kelishligi, ishbilarmonlar (ishlab chiqaruvchilar va etkazib beruvchilar, kreditorlar) doirasidagi bilimdonligi kabilar bilan belgilanadi. Menejer sifatida o‘zini ko‘rsata olishi mijozning quyidagi jihatlarida namoyon bo‘ladi:  o‘z kasbini mukammal bilishi (ma’lumoti, ish tajribasi);  axloqi;  shaxsiy va oilaviy moliyaviy holati;  bank bilan rahbarlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlardagi o‘rni. Mijozning qarz olish qobiliyati uning kredit olish bo‘yicha buyurtmaga va kredit shartnomasiga imzo chekish huquqiga yoki vakolatiga ega ekanligi, o‘zaro kelishuv va bitimlarni tuzish yoshiga etganligida namoyon bo‘ladi. Mijoz kapitalini baholashda quyidagi ikkita mezonga e’tibor beriladi:  ustav fondining minimal darajasiga (aksioner kapitaliga) nisbatan qo‘yiladigan talabga mijoz kapitalining javob bera olishi, uning etarliligi va moliyaviy leveraj koeffitsientlari darajalari;

 kreditlanayotgan operatsiyaga o‘z kapitalini qo‘yish darajasi. Bu ko‘rsatkich bank bilan qarz oluvchi o‘rtasida riskning taqsimoti to‘g‘risida dalolat beradi. O‘z kapital qanchalik ko‘p qo‘yilsa, shunchalik qarz oluvchini kredit riski omillarini sinchkovlik bilan kuzatishga majbur etadi. Kreditning ta’minlanganligi deganda qarz oluvchi aktivining qiymati va qarzni uzish bo‘yicha aniq ikkilamchi manbalar (garov, kafolat, sug‘urta kabilar)ning kredit shartnomasida o‘z aksini topganini tushunamiz. Agar aktiv qiymati va qarz majburiyatlarining nisbati qarz oluvchi bankrot bo‘lganligi to‘g‘risida xabar qilgan holda bank ssudasini uzish uchun ahamiyatli bo‘lsa, aniq ikkilamchi manbalarning sifati esa moliyaviy tanglik holatida mijozning o‘z majburiyatlarini bajarish kafolatini ta’minlaydi. Garov sifati, kafolatning puxtaligi, sug‘urta ham bank mijozlari va pul oqimi kamayib ketganda, bank balansida likvidlik muammosi tug‘ilganda yoki kapitalning taqchilligi sezilgan hollarda o‘ta muhimdir. Kredit operatsiyasini bajarish chog‘idagi sharoitlarga mamlakatdagi va uning mintaqalaridagi, shuningdek, tarmoqdagi iqtisodiy holat va siyosiy omillar kiradi. Bu sharoitlar bankning tashqi riski darajasini belgilaydi. Aynan shularga asoslanib pul oqimi, balansning likvidligi, kapitalning etarlilik darajasi, qarz oluvchining menejerlik mahorati kabilarga baho beriladi. Nihoyat, mijozning kreditga layoqatliligini belgilovchi so‘nggi mezoni, ya’ni qarz oluvchi faoliyatining qonuniy jihatlarini nazorat qilish darajasi bankirni quyidagi savollarga javob olishga undaydi:  qarz oluvchining kredit olishi va kredit tadbirlarini amalga oshirishi uchun huquqiy va me’yoriy asoslari mavjudmi?  qonunchilikda kutiladigan ehtimoliy o‘zgarishlar (masalan, soliqda) qarz oluvchining faoliyati natijalariga qanchalik ta’sir o‘tkazadi?  qarz oluvchining ssuda, kredit olishi bo‘yicha tuzgan biznes-rejasida, shartnomada ko‘rsatgan talabnomasi qanchalik darajada kredit siyosatiga mos keladi?

Qayd etilgan mezonlar mijozning kreditga layoqatliligi va uning mohiyatini baholash usullarini aniqlashga yordam beradi. Bunday usullar qatoriga quyidagilar kiradi:  riskni baholash;  menejmentni baholash;  moliyaviy koeffitsientlar asosida mijozning moliyaviy barqarorlik darajasini baholash;  pul oqimini tahlil qilish;  mijoz to‘g‘risida ma’lumotlar yig‘ish;  mijozning ish faoliyatini kuzatish va h.k. Garchi baholash usullari va mezonlar yagona tarzda qo‘llanilsada, yuridik va jismoniy shaxslarning kreditga layoqatliligini tahlil qilishda ularning kichik, o‘rta va yirik ekanliklariga alohida e’tibor beriladi. SHunga binoan u yoki bu usullarni kompleks holda qo‘llash zaruriyati tug‘iladi. 3 .Mijozning kreditga layoqatliligining asosiy va qo‘shimcha ko‘rsatkichlari. Korxonalarning kreditga layoqatliligini aniqlashda turli xil ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Ko‘rsatkichlar soni chegaralanmagan, ya’ni qarz oluvchining faoliyatidan kelib chiqqan holda, xar bir tijorat banki uni o‘zi mustaqil aniqlaydi. Banklar orqali qarz oluvchining kreditga layoqatliligini baholash turlicha bo‘lishi mumkin, lekin ularning hammasi ma’lum bir andozaga tushirilgan moliyaviy koeffitsientlardan foydalanadilar. Ularga:  qoplash koeffitsienti;  likvidlilik koeffitsienti;  mustaqillik(muxtoriylik) koeffitsienti, ya’ni o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffitsienti kiradi. Likvidlilik mijozning o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarilishini (qoplanishini) bildiradi. Likvidlilik va qoplash koeffitsientlari qarz oluvchining

balans likvidliligini, ya’ni passivdagi majburiyatlarni qoplash uchun aktivdagi pul mablag‘larining etarlilik imkoniyatlarini tasvirlaydi. O‘oplash va likvidlilik koeffitsientlari balansning aktiv va passivlarini solishtirish yuli bilan hisoblanadi. Likvid mablag‘lar o‘zining tez pulga aylanishi darajasiga qarab 3 guruxga bo‘linadi. Birinchi guruh likvid mablag‘larga : 1. pul mablag‘lari (balansning 170-qatori), jumladan hisob-kitob varag‘i; 2. valyuta hisob varag‘idagi (180 - q), 3. boshqa hisob varaqlardagi va kassadagi pul mablag‘lari (190 - q) kiradi; Ikkinchi guruh likvid mablag‘lari ga tez pulga aylanadigan talablar(bu talablarningmuddati odadta 3 oydan oshmasligi lozim): - ishonchli debitorlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha hisob-kitoblar (200- 220 - q); - muddati 3 oygacha bo‘lgan avans to‘lovlar (230 - q); - byudjet bilan hisob-kitoblar (240 - q); - korxonalar bilan qisqa muddatli xarakterga ega bo‘lgan boshqa operatsiyalar (260-270 - q) ; - ishchi- xizmatchilar bilan hisoblashishlar (250 - q); 4. ta’sischilar hamda boshqa debitorlar bilan hisob-kitoblar (280-290 - q); Ikkinchi guruh likvid mablag‘larning aksariyat qismini yaqin 3 oy ichida to‘lanish lozim bo‘lgan debitorlar tashkil qiladi. SHuning uchun kredit berishda bu likvid aktivlarning haqiqatta 3 oy ichida pulga aylanish ehtimolini chuqur tahlil qilish lozim. 1. 3 oy da to‘lanishi lozim bo‘lgan veksellar; 2. xorijiy korxonalar bilan hisob-kitoblar; Uchinchi guruh likvid mablag‘lari ga tez sotiladigan tovar moddiy qimmatliklar i ning zahiralari bo‘yicha talablar i kiradi: - ishlab - chiqarish zahiralari va kelgusi davr harajatlari (120 - q); - tugallanmagan ishlab-chiqarish (130 - q); - tayyor maxsulot (140 - q);

- tovarlar (150 - q); - boshqa zahiralar va harajatlar kiradi. Qisqa muddatli majburiyatlarni aniqlashda: a) o‘zgartirishlar kiritmasdan quyidagi ko‘rsatkichlar olinadi: - qisqa muddatli qarzlar (420 - q); - qisqa muddatli kreditlar (430 - q); - buyurtmachilardan tushgan avanslar (440 - q); Kreditorlar: - mol etkazib beruvchilar oldidagi qarzlar (450 - q); - byudjetga qarzlar (460 - q); - ish haqi bo‘yicha qarzlar (470 - q); - ijtimoiy sug‘urta va ta’minot bo‘yicha qarz (480 - q); - mulk va shaxsiy sug‘urtalash bo‘yicha qarz (490 - q); - byudjetdan tashqari to‘lovlar bo‘yicha qarz (500 - q); - sho‘‘ba korxonalar bo‘yicha qarzlar (510 - q); - uyushma korxonalar bo‘yicha qarzlar (520 - q); - boshqa kreditorlar (530 - q); b) o‘zgartirishlar kiritilib quyidagi ko‘rsatkichlar olinadi (yaqin uch oy muddatga): - uzoq muddatli qarzlar (400 - q); - uzoq muddatli kreditlar (410 - q); YUqoridagilardan kelib chiqqan holda pul mablag‘lari =170+180+190 balans qatorlari. Tez sotiladigan talablar =200+220+230+240+250+260+270+ +280+290 balans qatorlari. Tez sotiladigan zaxiralar =120+140+150 balans qatorlari. Qisqa muddatli majburiyatlar = 420+430+440+450+460+470+ 480+490+500+510+530+(400+410 o‘zgartirishlar bilan) balans qatorlari. Uchinchi guruh likvid mablaglarini tahlil qilganda, tovar – moddiy boyliklarning haqiqatta ishlab chiqarish uchun zarurligia e’tibor berish

lozim.Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlarini hisobga olganda aylanma aktivlar tarkibiga : 5. Korxona omborida turib qolgan, ishlab chiqarish uchun zrur bo‘lmagan tovar moddiy boyliklar ; 6. Ishlab chiqarishdan olib tashlangan tovarlar; 7. Talab bo‘lmagan ,sifatsiz tovar-boyliklar, 8. O‘iyin sotiladigan tovarlar va boshqalar qo‘shilmasligi kerak. Agar mijozning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlaridan ikki barobar va undan ortiq , bo‘lsa, mijoz moliyaviy ji h atdan barqaror h isoblanadi. Mijoz balansi va boshqa moliyaviy hujjatlarga asosan kreditga loyoqatlilik ko‘rsat k ichlari aniqlanadi. Likvidlilik koeffitsienti (Kl) quy i dagicha hisoblanadi: 1,2 va 3 guruh likvid mablag‘lar Kl = ––––––––––––––––––––––––––––––– qisqa muddatli qarz majburiyatlari Qoplash ko e ffits i enti (Qp) ni hisoblashda barcha likvid mablag‘larning qisqa muddatli majburiyatlarga nisbati olinadi. O‘oplash koefitsienti likvidli aktivlar qanchalik darajada qisqa muddatli majburiyatlarni qoplay olishi mumkinligini ifodalaydi. Agar korxonaning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlarini 2 va undan ortiq barobar qoplasa, sub’ektning moliyaviy ahvoli shunchalik barqaror hisoblanadi. Ba’zi hollarda ho‘jalik sub’ektlari faoliyatida ehtiyojdan yoki normativdan ortiqcha tovar moddiy boyliklar ( ayniqsa mavsumiy korxonanalarda) zahiralarining yuzaga kelishi yaxshi ishlaydigan korxonalarda ham qoplash koefitsentining past bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Lekin qoplash koefitsenti 1dan kam bo‘lmasligi lozim. O‘oplash koefitsentining 1 ga tengligi likvid aktivlar kreditlar va zayomlar hisobidan tashkil qilinganligi va likvid aktivlarni tashkil qilishda korxonaning o‘z mablag‘lari ishtirok qilmaganligini ko‘rsatadi. O‘achonki qoplash koefitsenti 1dan kichik bo‘lsa, xo‘jalik sub’ektining

moliyaviy ahvolida muammolar borligi, uning barqaror emasligi to‘g‘risida xulosa qilish mumkin, chunki korxona o‘z majburiyatlarini qoplay ololmaydi. 1 va 2-guruh likvid mablag‘lari Kl= –––––––––––––––––––––––––––––––– qisqa muddatli qarz majburiyatlari Qoplash koeffitsienti mijozning qisqa muddatli majburiyatlarini to‘lash uchun barcha turdagi aylanma mablag‘larning etarli darajasini aniqlashga imkon beradi. Likvidlilik koeffitsienti qarz oluvchi o‘z mablag‘lari hisobidan qarzning qancha qismini to‘lay olish qobiliyatini ko‘rsatadi, ya’ni bu koeffitsientdan mijozning yaqin kelajakda operativ ravishda bankga qarz to‘lab berish qobil i yatini prognozlash uchun foydalaniladi. Likvidlilik koeffitsienti qancha yuqori bo‘lsa, kreditga layoqatlilik shuncha yuqori bo‘ladi. Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganligi muxtoriylik koeffitsienti umumiy korxona balansi passivining qancha kismi korxonaning o‘z manbalaridan tashkil topganligini baholaydi va qarz mablag‘lari ichidagi korxona mustaqilligini aks ettiradi. Moliyaviy mustaqillik yoki muxtorlik koeffitsienti (Km) mijozning o‘z mablag‘larining barcha mablag‘lar manbalari ichida tutgan salmog‘ini, ya’ni korxona faoliyatining qancha qismi o‘z kapitali hisobidan moliyalashtir il ishini ko‘rsatadi va quyidagi formula orqali aniqlanadi O‘z mablag‘lari manbalari Km= –––––––––––––––––––––––– *100  balans summasi Bank uchun kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari kredit shartnomasi tuzilayotganda risk darajasini aniqlash nuqtai nazaridan muhimdir. O‘z mablag‘lari manbalari va uning hajmi qanchalik katta bo‘lsa, mijozning o‘z vaqtida qarz

majburiyatlarini to‘lash qobil i yati shuncha yuqori bo‘ladi. Korxonani kreditlash uchun uning o‘z mablag‘lari manbalari bilan ta’minlanganligi 30 foizdan kam bo‘lmasligi kerak. Xo‘jalik ob’ektlarinig o‘z mablag‘lari manbalari tarkibiga quyidagilar kiradi:  ustav fondi;  rezerv fondi;  boshqa tashkil qilingan fondlar;  o‘tgan va hisobot yillaridagi taqsimlanmagan foyda. Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganligi 30% dan kam bo‘lmasligi kerak. Aylanma aktivlarining aylanish tezligi va korxona faoliyatidan kelib chiqqan holda bu ko‘rsatkich ozgina past bo‘lishi ham mumkin. Agar bu ko‘rsatkich 60% dan yuqori bo‘lsa, kredit bo‘yicha riskni minimal deb qarash mumkin. YUqoridagi ko‘rsatkichlarning natijasi me’ yo riy talablar bilan taqqoslanadi va korxonaning moliyaviy ahvoli aniqlanib, kredit berish mezonlari belgilanadi. Kredit berish bo‘yicha sinflarga ajratishda quyidagi talablar hisobga olinadi. -jadval Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlariga qarab mijozlarni sinflarga ajratish bo‘yicha talablar № Ko‘rsatkichlar I sinf II sinf III sinf 1 . Qoplash koeffitsienti (Kq) Kq  2, 0 2,0>Kq  1, 0 1,0> Kq 2 . Likvidlilik koeffitsienti (Kl) Kl  1, 5 1,5>Kl  1, 0 1,0> Kl 3 . Muxtorlik koeffitsienti (Km) Km  60% 60%>Km  30% 30% >Km

Kreditga layoqatlilikning har bir sinfdagi korxonalarga banklar xar xil kredit munosabatlari to‘za oladilar. 1-sinfga mansub qarz oluvchilarga bank kredit liniyasi ochishi, kontokorrent hisob rakami bo‘yicha kredit berishi, boshqa qarz oluvchilarga nisbatan past foizlarda ishonchli kreditlar berishi, kreditlar bo‘yicha ta’minganlik talab qilinmasligi mumkin. 2-sinfga mansub qarz oluvchiga esa umumiy asoslarda va odatdagi tartibda, ya’ni majburiyatni muvofik shaklda ta’minlanishi (kafolat, garov, kafillik) sharoitida kredit beriladi., agar uning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari ijobiy holda bo‘lsa, unda unga imtiyozlar berilishi mumkin, ammo ishonchli kreditlar berilmaydi. Agar qo‘shimcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha kamchiliklar bo‘lsa, uning moliyaviy ahvoli nobarqaror deb topilishi va uni yaxshilash uchun choralar ko‘rishni talab qilish, kredit bo‘yicha garovni mustahkamlash, foiz stavkalarin oshirishi, ssudaning summasini va muddatini cheklash choralarini ko‘rish mumkin. Bank uchun 3-sinfga mansub korxonalarni kreditlash jiddiy risklar bilan bog‘liqdir. SHuning uchun ular kamdan kam holatlarda va yuqori turadigan korxonalar kafolati hamda mulkni garovga qo‘ygan holatda eng yuqori foizlarda kreditlanadilar. Agarda tahlil bo‘yicha mijozning moliyaviy holatida qoplash koeffitsienti 0,5dan (k k <0,5) kichik bo‘lsa, likvid mablag‘lari juda kam bo‘lsa yoki umuman mavjud bo‘lmasa va uning o‘z mablag‘lari miqdori ham kam bo‘lsa, u nolikvid balansga ega bo‘lgan, moliyaviy holati nochor korxona deb qaraladi va uni 4- sinfga kiritish mumkin va bunday korxonlarga odatda umuman kredit ajratilmaydi. Mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashning muhim bir xususiyati shundaki, yuqorida ko‘rsatilgan ko‘rsatkichlar korxonaning kreditga layoqatliligini baholashning yakuniy ko‘rsatkichlari hisoblanmaydi. Mijozlar faoliyati va ularning moliyaviy ahvolini yanada chuqurroq ko‘rib chiqishda, hamda kreditga layoqatliligining asosiy ko‘rsatkichlari bo‘yicha mijoz turli xil sinflarga taalluqli bo‘lib chiqsa, u holda moliyaviy ahvoli haqida tug‘ri xulosaga kelish uchun kreditga layoqatlilik darajasini baholashning qo‘shimcha ko‘rsatkichlarini tahlil qilish lozim bo‘ladi.

Kreditga layoqatlilikni baholashning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari YUqorida ta’kidlaganimizdek, mijozning moliyaviy holatini baholashda aniq bir xulosaga kelish uchun kreditga layoqatlilikning asosiy ko‘rsatkichlariga qo‘shimcha sifatida kreditga layoqatlilikning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi. Korxonaning kreditga layoqatlilikning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari asosan mijozning aylanma aktivlari holatini yanada chuqurroq tahlil qilishni ko‘zda tutadi. Ma’lumki, qisqa muddatli kreditlar xo‘jalik sub’ektlarining aylanma aktivlariga beriladi. SHuning uchun mijozning kreditni o‘z vaqtida bankka qaytara olish qobiliyati ham uning aylanma aktivlaridan foydalanishidagi samaradorlik darajasiga qarab belgilanadi. Xo‘jalik sub’ektlari aylanma aktivlardan qanchalik samarali foydalanayotgan bo‘lsa va aylanma aktivlarning aylanish tezligi qanchalik yuqori bo‘lsa, kreditdan foydalanish samarasi va uni o‘z vaqtida bankka to‘lash imkoniyati ham shunchalik yuqori bo‘lishi mumkin. Biz aylanma mablag‘larning samaradorlik ko‘rsatkichlari to‘g‘risida oldingi paragraflarimizda kengroq to‘xtalgan edik. SHu bois biz qisqacha bo‘lsada kreditga layoqatlilikning qo‘shimcha ko‘rsatkichlarni keltirib o‘tmoqchimiz. Bu ko‘rsatkichlardan biri bu aylanma aktivlarning aylanish koeffitsienti hisoblanadi. Aylanma mablag‘larning aylanishi koeffitsienti (Kl) joriy aktivlarning aylanish tezligi va aktivlarga qo‘yilgan mablag‘larning pul mablag‘lariga aylanish tezligini harakterlab, u ma’lum davr(oy, kvartal, yil) ichida aylanma mablag‘lari necha marta aylanganligini ifodalaydi : Realizatsiya qilingan mahsulot xajmi Kob =–––––––––––––––––––––––––––––––––––– aylanma mablag‘larning o‘rtacha xronologik qoldig‘i Kob. ni hisoblash aylanishni prognozlash va kreditlash muddatini aniqlashga imkon yaratadi. Aylanma aktiv larning aylanishi koeffitsienti aylanma aktiv larning harakati tezligini ifodalaydi va tahlil qilinayotgan davrda mahsulotni sotishdan

tushumlarning cheklanishi hamda aylanma aktiv larning o‘rtacha qiymatini hisoblab borishga imkon yaratadi. SHuningdek, aylanma aktiv larning kunlarda aylanishini ham hisoblash mumkin. Bu ko‘rsatkich korxona aylanma mablag‘larining bir marta aylanishi (P- T-I/CH-T-P) uchun necha kun ketishini ko‘rsatadi. (O kunlarda Aylanma mablag‘larining o‘rtacha qoldig‘i x 360 kun aylanishi) A k = –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––; realizatsiya hajmi Aylanma aktiv lar aylanishiga qancha kam kun ketsa, korxonaning foyda olishi, binobarin kreditni bankka to‘lashi shuncha tez amalga oshiriladi. Bu erda aylanma aktivlarning o‘rtacha qoldig‘i, o‘rtacha xronologik usulda aniqlanadi. Mijozning moliyaiviy ahvolini xarakterlovchi yana bir muhim ko‘rsatkich – bu ularning o‘z aylanma mablag‘larining haqiqiy mavjudligini tasdiqlovchi ko‘rsatkich hisoblanadi. O‘z aylanma mablag‘larining mavjudligi ko‘rsatkichi (O‘AyMM) Quyidagicha aniqlanadi: O‘AyMM= O‘z mablag‘lari manbalari - Uzoq muddatli aktivlar (110-330 balans qatorlari) qoplanmagan zararlar Agar korxonaning asosiy aktiv lari o‘z mablag‘lari manbalaridan yuqori bo‘lsa, u holda korxona balansi nolikvid ekanligini ko‘rsatadi. Nolikvid balansga ega bo‘lgan korxonalar bank kreditlaridan foydalanish huquqidan mahrumdirlar. Korxonalarga kredit berishda uning kreditga layoqatliligini baholashda quyidagi jadvalda keltirilgan ko‘rsatkichlar hisob-kitob qilinishi lozim.

jadval № Ko‘rsatkichlar Davrlar 1 kv 1/2 yil 9 oy yil 1. Qoplash koeffitsienti 2. Likvidlilik koeffitsienti 3. Muxtorlik koeffitsienti 4. O‘z aylanma mablag‘lari mavjudligi dinamikasi 5. Foydalilik 6. To‘lanmagan qarzlar A) bank ssudalari bo‘yicha B) hisob kitoblar bo‘yicha 7. Aylana mablag‘lar aylanishi A)aylanish koeffitsienti B)kunlarda aylanishi Mijozning moliyaviy holatini yanada chuqurroq tahlil qilish uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan ham foydalanish mumkin . Mijozning qarz mablag‘lari salmog‘i . Qarz mablag‘lari koeffitsienti Q a r z m a b l a g ‘ l a r B a r c h a m a b l a g ‘ l a r Mijozning o‘z mablag‘lari salmogi = O‘z mablag‘lari Barcha mablag‘lar O‘z mablag‘larining aylanuvchanligi koefitsenti. O‘zlik mablag‘lar aylanuvchanlik koeffitsienti = Realizatsiyadan tushum O‘z mablag‘lar Qarz mablag‘lar aylanuvchanligi ko‘rsatkichi.

Qarz mablag‘lar aylanuvchanlik koeffitsienti = Realizatsiyadan tushum Qarz mablag‘lar Firmaning o‘z qarzdorlari (debitor) hisob raqamlari hisobidan qanchalik tez to‘lovlarini amalga oshirishini ko‘rsatuvchi koeffitsent. Debitorlik qarzlari Realizatsiyadan tushum aylanuvchanlik koeffitsienti = Debitorlik qarzlari Firmaning qanchalik kreditorlar oldida o‘z majburiyatlarini qoplay olishini ko‘rsatuvchi ko‘rsatkich : Kreditorlik qarzlari aylanuvchanlik koeffitsienti = Realizatsiyadan tushum Kreditorlik qarzlari Asosiy vositalar aylanishini ifodalovchi ko‘rsatkich: Asosiy aktivlar aylanuvchanlik koeffitsienti = Realizatsiyadan tushum Asosiy aktivlar Har bir so‘m o‘zlik mablag‘lariga to‘g‘ri keluvchi foyda miqdorini ko‘rsatuvchi ko‘rsatkich: O‘zlik mablag‘lar rentabelligining koeffitsienti = Foyda o‘zlik mablag‘lar 4.Biznes reja va uni kredit lash jarayonidagi o‘rni . Biznes-reja korxonaning rivojlanish strategiyasini belgilab beradigan asosiy hujjatlardan biri bo‘lib, u: - rahbarlarga strategiya holatini aniqlab bilishga yordam berib uni samarali boshqarishga olib keladi; - bozor iqtisodiyoti sharoitida biznesni qanday rejalashtirish va amalga oshirishni o‘rgatadi;

- haqiqiy faoliyatni rejalashtirilgan ko‘rsatkichlar bilan taqqoslashga hamda o‘z vaqtida ularga o‘zgartirishlar kiritishga yordam beradi; - korxona bo‘yicha kerakli axborotlarni tadbirkorlarga, investorlarga,banklarga va kreditorlarga taklif etadi. YAxshi ishlab chiqilgan biznes reja korxona faoliyatining o‘sib borishini ta’minlash, uning istiqbollarini belgilab olish, yangi xizmat turlarini yaratish, moliya bozorida o‘z mavqeini egallab olish va mo‘ljallangan boshqa maqsadlarga erishishga yordam beradi. Biznes reja doimiy hujjat bo‘lib, muntazam ravishda yangilab boriladi, unga ham bankni ichida, ham iqtisodiyotdagi sharoitlarga qarab o‘zgartirishlar kiritib turiladi. Odatda har bir korxona biznes reja tuzadi, lekin uni tayyorlash imkoniyatlari barchda ham mavjud bo‘lmasligi mumkin. SHuning uchun biznes rejani ishlab chiqish uchun konsalting tashkilotlari mutaxassislarini jalb etishlari mumkin. Biznes-reja korxonaning muayyan moliya bozordagi faoliyatining aniq yo‘nalishini o‘rganish maqsadida o‘tkaziladigan tadqiqotlar va tashkiliy ishning natijasi bo‘lganligi uchun u quyidagilarga asoslanadi: - moliya bozorini yangi turdagi xizmatlarni taklif etish; - korxonaningning zaif va kuchli tomonlarini aniqlab, o‘ziga xos xususiyatlarni va o‘ziga o‘xshash boshqa banklardan farqlarini bilib olish maqsadida har tomonlama o‘tkaziladigan ishlab chiqarish-xo‘jalik va tijorat tahlili; - aniq vazifalarni amalga oshirish uchun qo‘llaniladigan moliyaviy, texnik- iqtisodiy va tashkiliy mexanizmlar. Biznes-reja taщkilotning rivojlanish strategiyasi va istiqbolini belgilab beradigan asosiy hujjatdir. SHu bilan birga u strategiyaning iqtisodiy va moliyaviy jihatlarini bir muncha batafsil bayon etadi. Aniq, tayin chora-tadbirlarni texnik- iqtisodiy jihatdan asoslab beradi. Strategiyani amalga oshirish texnik-tashkiliy va iqtisodiy o‘zgarishlarni ma’lum vaqtgacha o‘zaro bog‘langan butun bir tizimi sifatida tuzilgan keng investitsiya dasturlariga asoslanadi. Biznes reja investitsion dasturning odatda bir necha yil ichida amalga oshirilishi kerak bo‘lgan qismini o‘z

ichiga oladi. Biznes-reja bir qancha vazifalarni hal qilishga imkon beradi. Bularning asosiylari quyidagilardir: - korxona taraqqiyoti (strategiyasi, konsepsiyalari, loyihalari) yo‘nalishlarining iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini aniqlash: - faoliyatdan kutilayotgan moliyaviy natijalar, birinchi navbatda xizmat hajmlari, olinadigan daromad va foydaning miqdorini aniqlash; - tanlab olingan strategiyani amalga oshirish uchun kerakli mablag‘lar manbaini belgilash; - mazkur rejani amalga oshiradigan xodimlar malakasi, soni va ularga to‘lanadigan asosiy va qo‘shimcha to‘lovlarni aniqlash. Biznes-reja bo‘lg‘usi sheriklar bilan muzokaralar olib borilayotganda biznes taklifi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. SHu bilan birgalikda u xodimlarni faoliyatiga jalb qilish uchun ham asosdir. Biznes-rejadan bankdan kredit olish jarayonida juda muxim vostita sifatida foydalaniladi. Bunda banklar kredit berishdan avval uni har tomonlama o‘rganib, puxta ishlab chiqilganligiga ishonch hosil qilishlari kerak. Biznes-rejada asosiy muhim masalalar yoritilgan, uning hujjatlari ravon va tushunarli qilib bayon etilgan bo‘lishi kerak. U har xil toifadagi odamlarga, hatto bank xizmatlari va bozor to‘g‘risidagi bilimlari cheklangan kishilarga ham tushunarli bo‘lmog‘i lozim. Korxonalar faoliyatinini rivojlantirish uchun biznes rejaning muhimligi, yuqorida ko‘rsatilganlardan tashqari, yana quyidagi ikkita vaziyat bilan belgilanadi: - birinchidan, iqtisodiyotimizga yangi tadbirkorlar avlodi kirib kelmoqda. Ularning ko‘pchiligi hech qachon mustaqil ish yuritmaganlar, korxona boshqarmaganlar. SHu sababli ular bozor iqtisodiyotida vujudga keladigan muammolarni tasavvur ham qila olmaydilar. Banklar bunga tayyor bo‘lib ularga yordam berishlari va o‘zlari ham bu masalani to‘liq bilishlari kerak. - ikkinchidan, butunlay o‘zgarib borayotgan xo‘jalik faoliyati sohasi katta

tajribaga ega bo‘lgan bank rahbarlarini ham ishdagi har bir qadamni boshqacha bosishni, hozirgacha bizga yot bo‘lgan raqobatga tayyor turishni taqozo etadi. Xulosa qilib aytganda, yaxshi tuzilgan biznes reja korxonaning holatini chuqur tahlil qiladi hamda uning kelajakdagi rivojlanishiga xolisona va ob’ektiv baho beradi. Har qanday biznes reja doimiy ravishda qayta ko‘rib borilishi shart. Aniq va samarali reja ham tashqi muhit sharoitlarini o‘zgarishi hisobiga maqsadini yo‘qotishi mumkin. Biznes rejaning maqsadi va vazifasi tashqi va ichki omillar hisobiga o‘zgarishi mumkin, ya’ni umumiqtisodiy ahvol, mijozning holati, raqobat, ichki omillar, yuqori malakali kadrlar yo‘qotish va hokazo. Bundan tashqari bozordagi, tarmoqdagi va mijozdagi barcha o‘zgarishlarni hisobga olmoq kerak. CHunki bu o‘zgarishlar biznes rejani bajarilishiga ta’sir etishi e’tibordan holi emas. SHuning uchun rahbarlar tomonidan tegishli o‘zgarishlar kiritilib borilishi maqsadga muvofiqdir. Rahbar bozor sharoitidan kelib chiqib rejaga nisbatan farqlanishni tushinishi va to‘g‘ri baholashi lozim. Rahbarning bunday yondashuvi reja topshiriqlarini bajarish va maqsadga erishishda to‘g‘ri yo‘lni tanlaganligini bildiradi va o‘z navbatida muvaffaqiyat garovi ham bo‘lib qoladi. YUqoridagi maqsadga erishishning birdan bir to‘g‘ri yo‘li, uning etarli axborot manbasiga bo‘lishidir Kredit mexanizmi xo‘jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo‘lib, o‘z ichiga kreditlash shartlarini, usullarini va kreditni boshqarish tamoyillarini oladi. Kredit mexanizmi yordamida bank tiz i mining kredit siyosati amalga oshiriladi. Kreditlash jarayonini tashkil qilish kredit zayavkasini ko‘rib chiqishdan boshlanadi. Biz amaliyotda kredit zayavkalarini ko‘rishda nimalarga e’tibor berish zarurligini ta’kidlamoqchimiz. Har bir mijozga chuqur diqqatli li k bilan munosabatda bo‘lish , har bir bank xodimining faoliyat ko‘rsatish qoidalarining ajralmas qismi bo‘lishi kerak. Odatda o‘z mijozlariga diqqat bilan muomala qilmaydigan xodimlari bo‘lgan bankning , bizning fikrimizcha , kelajagi bo‘lmaydi. Bizning banklarimiz bilan mijozlar

o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning aksariyat jihatlari bizga ma’lum bo‘lganligi bois biz amaliyotimizda bank bilan mijoz o‘rtasida mavjud kredit munosabatlarga to‘xtalmasdan , jahon amaliyotida kredit jarayonining tashkil qilinish asoslariga qisqacha to‘xtalamiz. Jahon amaliyotida kreditlash jarayonini tashkil qilishda bank xodimi mijozlarga kreditlash shartlari haqida ma’lumot beradi va bankning anketa savollariga javob berishni taklif qiladi. CHet el banklarida mijozlar bilan bo‘lgan birinchi va undan keyingi uchrashuvlar natijasi hisobotlarda umumlashtiriladi. Bu hisobotlar ma’lum miqdorda savollarning standart yig‘imini o‘z ichiga oladi. Bunday hisobotga mijozning bankga har tashrifidan so‘ng o‘zgartirish kiritiladi va yangi ma’lumot bilan to‘ldiriladi. Bu hisobotlar kredit inspektoriga kelgusi mijoz to‘g‘risida uchrashuvlari oldidan kerakli ma’lumotlarni beradi. Kelgusi mijoz kredit inspektori bilan bo‘ladigan uchrashuvga olinadigan ssuda, uning ishlatilish maqsadi, summasi, qaytarilish muddati va taqdim qilingan ta’minotini o‘z ichiga olgan kredit zayavkasi bilan keladi. Ko‘pgina davlatlarda nufuzli banklar kredit arizasi bilan birga bir necha hujjatlarni ko‘rib chiqadi, bularga: 1) q arz oluvchi kompaniya (korxona) ta’sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxasi ; 2) moliyaviy hisobot, korxona balansi va oxirgi uch yil uchun foyda va zarar hisobotini o‘z ichiga oladi. Balans yil oxiriga cha tuzilib, unda aktivlar, majburiyatlar va kapital tuzilmasi ko‘rsatiladi. Foyda va zarar schyoti bir yillik vaqtni o‘z ichiga oladi va kompaniya daromadi va harajatlari, sof daromadi, uning rezervga taqsimlanishi va chegirmalar, dividen d to‘lovlari va h.k.lar to‘g‘risida batafsil ma’lumot beriladi. 3) Kassa tushumlari va harakati to‘g‘risida hisobot. U ikki hisobot muddatida tuzilgan balanslarning solishtirilishiga asoslan-gandir va u har xil bo‘limlar va fondlar harakatida bo‘ladigan o‘zgarishlarni ko‘rishga yordam beradi. Hisobot resurslari defitsitini, ishlatilishini, foizlar uchun mablag‘lar bo‘shash vaqti va kassa tushumlarini ng defitsitini yuzaga kelishi va h. k .ni ng umumiy holatini ko‘rishga yordam beradi.

4) Ichki moliya hisoboti. Bu hisobot kompaniya moliyaviy holati, 1 yil, kvartal yoki oy davomida resurslarga bo‘lgan ehtiyojini ng o‘zgarishlarini aks ettiradi. 5) Ichki operativ hisob bo‘yicha ma’lumotlar. Balans tuzish uchun ko‘p vaqtni talab qiladi. Lekin kreditor bankga qarz oluvchi kompaniya to‘g‘risida ba’zi bir operativ hisobot ma’lumotlari kerak bo‘lib qolishi mumkin. 6) Moliyalashtirishni ng prognozi. Bu hisobot kelgusi sotuvni baholash, xarajat, tovarni ishlab chikarish bilan bog‘liq harajatlar, debitor qarzdorlik, zaxiralar qaytarilishi, naqd pulga ehtiyoj, kapital qo‘yilma va h.k.larni o‘z ichiga oladi. 7) Soliq deklaratsiyasi eng kerakli qo‘shimcha axborot sifatida. Unda qarz oluvchi soliq to‘lovchi sifatida boshqa hujjatlarga kirgizilmagan axborotlar bo‘lishi mumkin. 8) Biznes-reja . Ko‘pgina kredit zayavkalari hali moliya hisoboti va boshqa hujjatlarga ega bo‘lmagan ishni endi boshlayotgan korxonalarni moliyalashtirish bilan bog‘liq. Bunday paytda qarz oluvchi kompaniya bankka kreditlanadigan loyiha maqsadi va uni amalga oshirish usullari xaqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi batafsil biznes-planni taqdim etishi kerak. Kredit inspektori kredit zayavkasi va unga kiritilgan hujjatlarni yaxshilab o‘rganib chiqadi. Bundan so‘ng u kelgusi qarz oluvchi bilan yana bir bor suhbatlashadi. Suhbat davomida kredit inspektori qarz oluvchi kompaniya (bank) ishlarini har tomonlama o‘rganishi shart emas, u kreditor-bankni qiziqtiradigan savollarga kerakli darajada ahamiyat berishi kerak. Ko‘zga ko‘ringan chet el banklarining amaliyoti shuni ko‘rsatadiki , kelgusi mijoz bilan suhbat aniq bir tartibda berilgan quyidagi savollarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bank kreditlashning birinchi bosqichida quyidagilarni aniqlashi kerak: A. Qarz oluvchining ishonchliligi va kreditga layoqatliligi, uning partnyor sifatidagi faoliyati doimiyligi va samarasi. B. Kredit zayavkasini ng asoslanganligi va kredit qaytarilishining ta’minlanganlik darajasi. Bank kerak bo‘lsa kredit taklifi bo‘yicha o‘z talablarini ishlab chiqishi va mijozni u bilan tanishtirishi mumkin.

V. Kredit taklifining bank kredit siyosati va ssuda portfeli tuzilmas iga to‘g‘ri kelishi. YAngi kredit berish va kredit portfeli diversifikatsiyasi kredit riskini ng pasayishiga olib keladimi yoki yo‘qmi degan savolga javob topishi lozim. Bankning kredit berish bilan shug‘ullanuvchi xodimlari yaxshi bilmaydigan iqtisod tarmoqlaridagi korxonalariga ssuda bermasligi kerak. Lekin bunday hollarda kredit taklifini baholash uchun nufuzli ekspertlarni jalb qilishlari mumkin. Ammo bu bankning qo‘shimcha harajatiga olib kelsa - da, kreditlash bilan bog‘lik risklarning oldini olishi mumkin. Har qanday ariza va qo‘shimcha hujjatlar hamda suhbat natijalarini aniqlashning hal qiluvchi omili bo‘lib qarz x arakteri va kreditga layoqatliligini aniqlash hisoblanadi. Kredit inspektori qarz oluvchiga arizani tayyorlash davomida mijozning kreditni qoplashga loyiq qimmatli aktivlarini va daromad miqdorini biladi. Mijozning og‘zaki javoblari yozma bergan ma’lumotlariga qaraganda ko‘prok ma’lumot beradi. SHu bilan bir vaqtda inspektor mijoz hamkorlik qilgan banklarga muroja a t qiladi. Kredit inspektori qarz oluvchi daromadining faqatgina miqdoriga emas, balki barqarorligiga ham e’tibor berish kerak. Ular mijozdan sof daromad haqida ma’lumot olishni istaydilar. Daromadning miqdori va doimiyligi turg‘unligining bilvosita ko‘rsatgichi bo‘lib, mijozlarning depozit hisoblaridagi o‘rtacha bir kunlik qoldi q to‘g‘risidagi ma’lumotlar hisoblanadi. Qarz oluvchi tomonidan berilgan bu ma’lumotlar kredit inspektor tomonidan tegishli bank tomonidan berilgan ma’lumotlar bilan taqqoslanadi. Bank depozit hisoblaridagi salmoqli qoldi q larni bo‘lishi mijoz moliyaviy ahvolining ishonchliligidan , uning moliyaviy intizomliligidan va olingan kreditlarni qaytarish borasidagi intilishlari jiddiyligidan dalolat beradi. Tajribali kredit inspektori ahamiyat beradigan omillardan yana biri mijozning bir joyda uzo q va doimiy faoliyat ko‘rsatishi, yashashi hamda mashg‘ul bo‘lishidir. Ko‘pgina banklar odatda ko‘rsatilgan joyda bir necha oygina

ishlayotgan shaxslar va yaqinda ro‘yxatdan o‘tgan firmalarga rad javobini beradilar. Kredit inspektorlari “qarzlar piramidasi” deb ataluvchi holatning paydo bo‘lishini qo‘llab - quvvatlamaydilar. “Piramida” holati bu qarzdor 1 ta bank yoki firmadan olgan qarzini to‘lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi. Mijozning kredit kartochkalari bo‘yicha qarzining kattaligi, ko‘pligi o‘zining hisobidan yozib berilgan cheklarning tez tez qaytib kelishiga inspektorlar katta e’tibor beradi. Bunday dalillar asosida mijozning haqikiy moliyaviy ahvoli va uning pul mablag‘larini boshqarish qobil i yati haqida xulosa qilinadi. Agar mijoz bilan ishlarni davom ettirish hal qilinsa, unda inspektor kredit dosesini yig‘adi va uni kredit bo‘limiga yuboradi. Bu bo‘limda mijozning kreditga layoqatliligi chuqur o‘rganiladi va kredit riskiga baho beriladi.

Похожие

Aylanma mablag’lar va mijozlarning kreditga layoqatligini baholash usullari

Aylanma mablag`lar va mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari

Mijozlarning kreditga layoqatliligi va kreditlash tartibi

Kreditga layoqatlilikni baholash va tahlil qilishning asosiy usullari

Mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularning tahlili