Aylanma mablag’lar va mijozlarning kreditga layoqatligini baholash usullari - Экономика - Рефераты

Aylanma mablag’lar va mijozlarning kreditga layoqatligini baholash usullari

Загружено в:

12.03.2024

Скачано:

0

Размер:

214 KB

Aylanma mablag’lar va mijozlarning kreditga layoqatligini baholash usullari Reja: 1. Aylanma mablag’lar tushunchasi va uning tarkibi. 2. Aylanma mablag’larni tashkil etish manbalari. 3. Kreditga layoqatlilik tushunchasi va uni hisoblash ko’rsatgichlari. 4. Biznes reja va uni kreditlash jarayonidagi o’rni. 5. Tijorat banklari tomonidan aylanma mablag’larni to’ldirish uchun beriladigan kreditlarni rasmiylashtirish tartibi.

Tayanch iboralar: Korxona, oborot mablag’i, operatsiyalar, kredit, mulk, bank, islohatlar, samaradorlik ko’rsatgichlari, trast, vositachilik, vazifalari, manbalari, kreditor, debitorlar va barqaror passivlar. Aylanma mablag’lar tushunchasi va uning tarkibi. Korxonaning oborot (aylanma) ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlarini shakllantirish uchun avanslanadigan (sarflanadigan) pul mablag’lari majmuasi oborot mablag’lari deb aytiladi. Aylanma mablag’larning tarkibi va tuzilmasi turli omillar ta’sirida vujudga keladi. Ular xo’jalikning ishlab chiqarish yo’nalishi, ixtisoslashuvi, sharoitlari, iqtisodiy rivojlanganlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, etishtirgan mahsuloti va ko’rsatilgan xizmatlarini realizatsiya qilish jarayonlari hamda shu kabi faoliyat natijalariga bog’liq bo’ladi. Turli mulkka asosolangan korxonalarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish zaminida rivojlantirish uchun sarflanayotgan barcha mablag’lar ularning moliyaviy mablag’lari hisoblanadi. Turli mulkka asosolangan korxonalaridagi moliyaviy mablag’larning mohiyati va shakllanish manbalarini mantiqan quyidagicha turkumlash mumkin. Aylanma mablag’larning tarkibi va tuzilmasi turli omillar ta’sirida vujudga keladi. Ular xo’jalikning ishlab chikarish yo’nalishi, ixtisoslashuvi, iqlim sharoitlari, iqtisodiy rivojlanganlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, etishtirgan mahsuloti va ko’rsatilgan xizmatlarini realizatsiya qilish jarayonlari hamda shu kabi faoliyat natijalariga bog’liq bo’ladi. Aylanma mablag’lar o’zida ishlab chiqarish jarayonidagi mehnat predmetlari va moddiy boyliklarning puldagi ko’rinishini ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda, aylanma mablag’lar bu ishlab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlariga yo’naltirilgan pul mablag’laridir. Ular korxonalarining joriy faoliyati uzluksizligini ta’minlovchi muhim resurs hisoblanadi. Moddiy xususiyatiga qarab,

u o’z tarkibiga xom-ashyo, yoqilg’i, korxona omboridagi tayyor mahsulotlar, pul mablag’lari va boshqalarni o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarish aylanma fondlari ikki qismga bo’linadi. Birinchisiga hali ishlab chiqarish jarayonida qatnashmagan va omborda yotgan mahsulotlar kiradi. Bular em-xashak, urug’lik va o’tqazish materiallari, ehtiyot qismlar, mineral o’g’itlar, zaxarli ximikatlar, yoqilg’i-moylash materiallari va shu kabilar. Ikkinchi qism aylanma mablag’lari ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish o’simchilikda kelasi yil hosili uchun amalga oshirilgan xarajatlar hisobiga olinib, aylanma mablag’lar hisobiga kiritilsa chorvachilikda ushbu xarajatlar keyingi davrga ham o’tkaziladi (masalan: inkubatsiya xarajatlari). Kelgusi davr xarajatlari- bu yangi texnikani o’zlashtirish xarajatlari, yangi ishlab chiqarishni o’zlashtirish bo’yicha tayyorgarlik ishlari, erni tubdan yaxshilash xarajatlari bo’lib, u hozirda amalga oshirilib keyingi davrlarda tannarxga qo’shiladi. Pul mablag’lari va qimmatli qog’ozlar - aylanma mablag’larning eng likvid shaklidir. Korxonaning pul mablag’lariga kassadagi, joriy hisob raqamidagi, valyuta hisob raqamidagi pul mablag’lari kiradi. Debitorlik qarzlari - korxona aylanma mablag’larining muhim qismi hisoblanadi. Debitorlik qarzlarini boshqarishning muhim vazifalaridan biri bo’lib, sotib oluvchining to’lovga qobillik riskini baholay bilishdir. Muomala fondlari tayyor mahsulotni realizatsiya qilish va shu asosda daromad olishdir. Aylanma mablag’lari doiraviy aylanishning uchta bosqichini bosib o’tadi: sotib olish (ta’minot), ishlab chiqarish va realizatsiya qilish. Shuning uchun, aylanma mablag’lardan ratsional darajada foydalanish muammosiga ko’proq e’tibor qaratish lozim. Bu muammoni echish bozor iqtisodiyotiga xos quyidagi tamoyillarga amal qilish bilan bog’liq: - ishlab chiqarish talabi darajasidagi aylanma mablag’larning optimal hajmini ta’minlash. Agarda biz aylanma mablag’lardan naqd pul mablag’larini ayirsak,

tovar-moddiy zaxira ko’rinishdagi aylanma mablag’larni hosil qilamiz. Ushbu qismning ortishi pul mablag’larining chetlashishini bildiradi. Bu esa korxona faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklarga olib keladi. Tovar-moddiy boyliklar summasining kamayishi esa o’z navbatida pul mablag’larining kelib tushishini bildiradi; - tovar-moddiy boyliklardan samarali va tejamkorlik bilan foydalanish; - ishlab chiqarish zaxiralarini tashkil qilishdagi xarajatlarni minimallashtirish; - ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini nazorat qilgan holda, aylanma mablag’larning ishlab chiqarish zaxiralarida minimal darajada ushlab turishni ta’minlash; - aylanma mablag’larga bo’lgan talabni imkon darajasida o’zi moliyalashtirish Korxonaning xom-ashyo zahiralari, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg’i, qo’shimcha qismlar, idishlar, kam baholik va tez eskiruvchan predmetlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, korxona tomonidan ishlab chiqilgan yarim tayyor mahsulotlarga sarflangan pul mablag’lari ishlab chiqarish jarayoniga xizmat qiladi. Oborot mablag’larining asosiy vazifasi (maqsadi) korxonaning ishlab chiqarish jarayonini moliyaviy mablag’lar bilan va shu asosda ishlab chiqarish hamda ijtimoiy mahsulot muomalasi uzluksizligini ta’minlashdan iboratdir. Oborot mablag’larining to’liq takror ishlab chiqarish bosqichlarini bosib o’tadigan davri, oborot mablag’larining aylanish davrini tashkil qiladi. Ushbu davrning davomiyligi - mahsulot ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish darajasining asosiy ko’rsatkichi bo’lib hisoblanadi. Oborot mablag’lari o’zining ma’lum bir xususiyatlariga ko’ra 3 guruxga bo’linadi: a) takror ishlab chiqarish jarayonining turli sohalariga xizmat ko’rsatish belgisiga qarab -ishlab chiqarish oborot fondlari va muomala fondlariga; a) tashkil topish manbalariga qarab - o’z mablag’lari, qarzga olingan mablag’lar; v) rejalashtirish xususiyatlari va tashkil etish tamoyiliga ko’ra - normalashtiriladigan va normalashtirilmaydigan va h.k.

Oborot mablag’larini ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlariga bo’linishining iqtisodiy asosi bo’lib mablao’lar aylanishining ikki alohida olingan sohasining mavjudligi hisoblanadi: ishlab chiqarish sohasi va muomala sohasi. Ularning asosiysi - bu moddiy ishlab chiqarish sohasidir. Oborot mablag’larining moddiy boylik ishlab chiqarish sohasidagi ulushi qancha ko’p bo’lsa, ulardan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlari shunchalik yuqori bo’lishi kerak. Oborot mablag’larining normalashtiriladigan va normalashtirilmaydigan qismlarga bo’linishining iqtisodiy zaruriyati ishlab chiqarish qonuniyatlaridan kelib chiqadi. Oborot mablag’larining alohida moddalari bo’yicha normativlarni rejalashtirishdan maqsad - korxonaning uzluksiz va barqaror ishlab chiqarishni minimal xom-ashyo zazahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulotlarning minimal xarajatlari bilan ta’minlashdan iboratdir. Normalashtiriladigan oborot mablag’lariga: oborot ishlab chiqarish fondlari, ombordagi tayyor mahsulotlar, ortib jo’natilgan va hisob-kitob hujjatlari bankka topshirilgan tayyor mahsulotlar kiradi. Normalashtirilmaydigan oborot mablag’lariga esa – xaridorlarga ortib jo’natilgan mahsulotlar, hisob-kitoblardagi mablag’lar, pul mablag’lari, korxonaning bank hisob raqamidagi pul mablag’lari kiradi. Oborot mablag’larini alohida moddalari bo’yicha nisbati ularning tuzilishi deb aytiladi. Ular turli ishlab chiqarish tarmoqlarida turlichadir. Unga ishlab chiqarish faoliyat turi, xarajat tuzilishi, moddiy texnika ta’minoti, mavsumiy yoki doimiy ishlab chiqarish xususiyati, hisob-kitoblarni tashkil etish xususiyatlari kabi turli omillar ta’sir ko’rsatadi. Oborot mablag’larini normalashtirish – bu korxonaga rejalashtirilayotgan yilda uning ishlab chiqarish, ta’minot va mahsulotni sotish xususiyatlarini hisobga olgan holda minimal ishlab chiqarish zahiralari uchun zaruriy moliyaviy resurslar summasini iqtisodiy asosda aniqlash tushuniladi. Oborot mablag’lari normasi – iqtisodiy tomondan asoslangan TMQzahiralarining minimal hajmi – odatda kunda hisoblanadi. Oborot kapitalidan samarali foydalanish ko’rsatkichlari bo’lib:

Aylanma mablag’larni tashkil etish manbalari. Ilmiy asoslangan qoidalarga muvofiq xo’jalik korxonalarining o’z aylanma mablag’lari minimal darajada bo’ladi. Qarz mablag’lari asosan mavsumiy zaxira va xarajatlarni tashkil qilishga yo’naltiriladi. Ular aylanma fondlar etarlicha mavjud bo’lmaganligi sababli aylanma mablag’larning harakatini susayishi yoki to’xtab qolishi xavfining oldini oladi. Bunday sharoitda kredit kuchli iqtisodiy richag va xo’jalik kapitalini shakllantirishning muhim manbai hisoblanadi. Kredit korxonaning o’z resurslari bilan mahsulot ishlab chiqarish jarayonida doiraviy aylanishni amalga oshiradi. Shuning uchun, bozor munosabatlariga o’tish jarayonida qisqa muddatli kreditlashning usuli va shakllari ishlab chiqarish vositalarining doiraviy aylanishdagi xususiyatlari maksimal darajada hisobga olishnishi kerak: ishlab chiqarish davrida aylanishning syokinlashuvi; ichki aylanishning hissasi kattaligi ma’lum pul mablag’lari sarflanishini talab qiladigan katta hajmdagi mavsumiy ishlab chiqarish zaxiralarini tashkil qilish muhimligi; xarajatlarning syokin-atsa va notekis ravishda o’sib borishi, hamda ularning ishlab chiqarish sikli tugash vaqtida, ya’ni ishlab chiqargan mahsulot realizatsiya qilinib pul ko’rinishida qaytib kelishi; qishloq xo’jaligi mahsulotining tabiiy ofatlar va noqulay ob-havo sharoitlari

ta’sirida kerakli darajada yig’ib olinmasligi va zarar keltirishi sug’urta fondlarini tashkil qilishni talab qiladi. Korxonaning aylanma mablag’ga bo’lgan ehtiyoji o’zgarmas miqdordan iborat emas. Uning o ’ zgarish sabablari quyidagilardan iborat bo ’ lishi mumkin : > faoliyat ko ’ lamining kengayishi , bunda asosiy kapitalga qo ’ yilmalar aylanma kapitalga qo ’ shimcha qo ’ yilmalar mos kelishi lozim ; aylanma kapitalga qo ’ shimcha ehtiyojlarni moliyalashtirish manbalari investitsiya loyihasini moliyalashtirish rejasiga kiritiladi ; > sotish hajmlari ko ’ paygan yoki kamayganda korxona shunga nisbatan o ’ z munosabatini bildirishi lozim va bu aylanma mablag ’ miqdorining mos ravishda o ’ zgarishini talab qiladi ; > bir qator tarmoqlar uchun xos bo ’ lgan , aylanma kapitalga ehtiyojning mavsumiy tebranib turishi . Aylanma mablag ’ larga doimiy bo ’ lmagan ehtiyoj asosan tabiiy omillar , mavsumlar almashishi bilan bog ’ liq , ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining bir qator turlari uchun xosdir . Mavsumiylik elementi tabiat bilan bilvosita bog’liq bo’lmagan ishlab chiqarishlarda ham, hatto tikuvchilik sanoatida ham kuzatiladi; >ta’minot shartlarining mahsulot ishlab chiqarish va tarqatish omillari bilan o’zgarishi; masalan, aylanma mablag’ ortishiga ehtiyoj etkazib berish (ortib jo’natish) chatsotasi, ta’minotchilar (xaridorlar) tarkibi hamda soni, tovarlar, ishlar, xizmatlar yuzasidan hisob-kitoblar shakllarining o’zgarishi natijasida o’zgartirilishi mumkin;

>masalan, korxona uchun eng qulay paytda tovar zaxiralarining to’planishini ko’zda tutadigan, korxonaning bozor tsrategiyasi; >debitorlik qarzlarining haddan tashqari chetlashishi; >infilyatsiya oqibatida "yoyilib" ketayotgan aylanma mablag’larni to’ldirish. Qarz berish shartnomalari asosida karz pullar va mablag’lar jalb etiladigan moliyaviy veksellar pul, kredit bozorining mustaqil segmentini o’zida ifodalaydi. Ayni paytda xo’jaliklarni kreditlashning o’ziga xos xususiyati mavjud bo’lib, ularning deyarlik ko’pchiligi professional kreditor emasligi bilan bog’liqdir. Ammo kreditorlar bozori bu bo’sh pul mablag’lari taklif etiladigan ochik bozor emas. Bu erda pul resurslariga bo’lgan talab va taklif aksariyat holda kreditor hamda qarz oluvchi o’rtasida yuzaga kelgan o’zaro xo’jalik munosabatlari bilan bog’liq. Odatda iqtisodiy jihatdan o’zaro ta’minot, texnologik zanjir bilan o’zaro bog’lik bo’lgan korxonalar kreditlar bilan ta’minlanadi. Bunda aynan xo’jalik vazifalari, masalan ta’minot yoki sotishning kafolatlanganligi hal etiladi, shuning uchun kredit yuzasidan to’lov turli kredit bitimlarida sezilarli darajada o’zgartirilishi mumkin, shunga qaramay pul bozorida umumiy vaziyat, qayta moliyalash stavka darajasi ham hisobga olinadi. Xo’jalik kreditining o’ziga xos turi karz berish shartnomasi asosida jismoniy shaxslarning mablag’larini jalb etishdan iborat. Bu bo’linish joriy aktivlarni moliyalashtirishning to’rtta taniqli modellari asoslariga qurilgan bo’lib, ular korxonaning joriy moliyalashtirishda qisqa muddatli majburiyatlarning roli nuqtai nazaridan o’zaro farq qiladi.

2-jadval. Korxonalar aylanma kapitalini boshqarishda kreditning roli. Aylanma mablag’ni boshqarish modellari nomi Qisqa muddatli kredit va kreditorlik qarzining roli Likvidlik nuqtai nazaridan tavakkalchilik Barkamol Qisqa muddatli majburiyatlar hisobiga barcha joriy aktivlar , ya ’ ni ularning o ’ zgaruvchan qismi ham to ’ liq moliyalashtiriladi . Agar bir paytning o ’ zida kreditorlar oldidagi barcha majburiyatlar so ’ ndirilishi lozim bo ’ lsa , eng katta tavakkalchilik ehtimoli mavjud . Agressiv Qisqa muddatli majburiyatlar hisobiga aylanma aktivlarning o ’ zgarib turuvchi qismi to ’ liq qoplanadi . O’ta xatarli, chunki real aktivlar minimumi bilan shakllanish imkoni yo’q. Kompramissli Aylanma mablag ’ larning o ’ zgaruvchi qismi 50 foizga qisqa muddatli majburiyatlar hisobiga qoplanadi . Eng kam xatar , biroq ortiqcha joriy mablag ’ lar mavjudligi va shuning hisobiga foydaning pasayishi ehtimoli mavjud . Konservativ O’zgaruvchi qismi uzoq muddatli passivlar hisobiga qisman qoplanadi. Likvidlikni yo’qotish xatari yo’q, chunki qisqa muddatli kreditorlik qarzlari mavjud emas. Shuni ta’kidlash joizki, qisqa muddatli majburiyatlarning roli va korxona faoliyatining moliyalashtirish manbalari tarkibida ularning ulushi "konservativ yoki kompromiss yoki agressiv yoki barkamol modeli" yo’nalishida ortib boradi, bunda korxona likvidligining buzilish xarakteri teskari yo’nalishda o’zgaradi. Bunda hatto aylanma mablag’larni boshqarishning konservativ modeli o’zgarib turuvchi aktivlar qismini qoplash uchun kreditdan majburiy foydalanishni ko’zda tutadi. Kreditorlarning xarakteri, qisqa muddatli kreditlash turi va shaklidan qat’iy nazar, qisqa muddatli kreditning aylanma mablag’lar harakati bilan aloqasini ko’rish lozim. Kreditga layoqatlilik tushunchasi. Bank mijozlarini kreditlash jarayoni juda ko’p va turli xil xavf-xatarlar (risklar) bilan bog’liq bo’lib, qaysiki kreditlarni belgilangan muddatda

qoplanmaslik muammosini keltirib chiqaradi. Shu sababli banklar o’z mijozlariga kredit berishda, mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qiladilar. Umuman Bankda kredit berish jarayoni qarz oluvchilar sonini ancha ko’paytirishga, mijozlarni moliyaviy axvolini xar tomonlama va chuqur taxlil qilish, ishonchli mijozlarni tanlash asosida, kredit sohasida uchraydigan tavakallarni kamaytirish, kreditdan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish, kredit olishga qaratilgan takliflarni shu taqsimlash va qabul qilish, kreditning qaytarilishini ta’minlaydigan qo’shimcha shakllardan foydalanish tomonga yo’naltirilgan. O’zbekiston tijorat banklari o’z faoliyatlari davomida qator muammolarga duch keladilar, ularni xal qilish esa iqtisodiyotimizning kelajakdagi taraqqiyoti uchun muxim hayotiy masaladir. Bu muammoni birinchi navbatda, ko’pchilik bank mijozlarining qoniqarsiz moliyaviy ahvoli keltirib chiqaradi. Sir emaski, qachonlardir o’z bank tizimlarini islox kilgan mamlakatlarning qariyb barchasi u yoki bu darajada shu muammoni xal qilish zarurati bilan to’qnashganlar. Bank mijozlarini kredit olish qobiliyati yoki kreditga mukobilligi- bu korxonaning olgan qarz mablag’larini samarali foydalanishi uchun ishonch bildiruvchi, qarz oluvchining olgan kreditlarini shartnoma asosida qaytarish qobiliyati va tayyorlashni bildiruvchi moliyaviy xo’jalik xolatidir. Boshqacha so’z bilan aytganda Kreditga qobillik - bu xo’jalik sub’ektlari tomonidan kreditlarni o’z vaqtida va to’laligicha qaytadan olish qobiliyati hamda moliyaviy axvoliga beriladigan bahodir. Qarzdorni kredit olish qobiliyatini baholashga uyidagilar sabab bo’lishi mumkin: - iqtisodiyot buginlari sub’ektlarini davlat ma’sarrufidan chikishi va xususiy lashtirilishi; - davlat karmogida bo’lmagan turli mulkdagi korxonalarning shakllanishi va rivojlanishi; -korxonalarning moliyaviy barqarorligini to’liq aks ettirmaydigan iborat mablag’larini ular ixtiyorida to’planib qolishi (korxona ixtiyorida begona

shaxslarning pul mablag’larini to’planib qolishi); - bank tizimini to’liq xo’jalik hisobiga o’tish va bank barqarorligini tiklash uchun bank risklarini pasaytirish; Mijozni kreditga qobilligi taxlil qilish jarayonida bank 2 ta masalani xal etishi kerak. 1. Mijozni o’z majburiyatilarini o’z muddatida bajara olish qobiliyati ; 2. Mijozni o’z majburiyatlarini bajarishga tayyorligi (xoxishi). Birinchi savolga javob mijozni moliyaviy xo’jalik faoliyatini taxlil qilish jarayonida olishsa, ikkinchi savolga javob bank xodimini kredit oluvchi mijoz bilan bo’ladigan ogzaki intervagosi orqarli olinadi. Mijoz kredit olish qobiliyati uni kelajak davrga bo’lgan to’lov qobiliyatini istiqbolini belgilab beradi. Bank mijozi kreditga layoqatligi deganda mijozning o’z qarz majburiyatlari bo’yicha to’liq va o’z vaqtida hisoblashish qobiliyati tushiniladi. Mijozning kreditga layoqatlilik darajasi banklar uchun juda zarur, chunki har bir berilgan kredit risk bilan bog’liq. Agar bank riskni hisobga olmasa, kredit o’z vaqtida qaytmasligi yoki umuman to’lanmasligi mumkin. Shu sababli, banklar o’z mijozlari moliyaviy holatini, to’lovga qobilligini va albatta, kreditga layoqatliligini tahlil qiladi. Jahon amaliyotida, xususan AQShda banklar tomonidan, mijoz kreditga layoqatliligini baholashda "five s", "besh si" qoidasi ishlatiladi. Ular quyidagilar: • character (mijoz harakteri); • capacity (moliyaviy sharoiti); • capital (kapital yoki mol-mulk); • colletarial (ta’minlanganlik); • conditions (umumiy iqtisodiy vaziyat). Mijoz harakteri deganda , uning yuridik shaxs sifatida reputatsiyasi , ma ’ suliyatliligi , olingan qarzni to ’ lashga xohishi va tayyorlik darajasi tushiniladi .

Mijoz moliyaviy sharoiti yoki qobiliyati deganda , mijozning kreditni qaysi manbalardan qoplashligi tushiniladi . Odatda korxonada quyidagi 3 manbalar mavjud: • joriy kassa tushumlari; • aktivlarni sotishdan tushgan tushum; • va boshqa moliyalashtirish manbalari (maxsus zahiralar, amortizatsiya fondi va b.) Kapital deganda, mijozning aktsionerlik kapitali, uning strukturasi, aktiv va passivlar orasidagi munosabatlar tushiniladi. Uning ustav fondi va o ’ z kapitalining kredit operatsiyasiga jalb qilish darajasini ko ’ rib chiqish tushuniladi . Ta ’ minlanganlik deganda , mijozning aktivlari qiymati va konkret ikqilamchi qarzni qoplash manbai ( kafillik , sug ’ o ’ rta , garov ) qaysiki , kredit shartnomasida ko ’ rsatiladi . Umumiy iqtisodiy vaziyat deganda , mamlakatdagi joriy va kelajakdagi iqtisodiy holat , siyosay ahvol , soliqlar , xom - ashyo va boshqa kredit qaytarilishiga ta ’ sir etuvchi bilvosita faktorlarni o ’ rganish tushiniladi . Ushbu usul hozirda bizning banklarda qo ’ llanilsa foydadan holi bo ’ lmasdi . Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishdan asosiy maqsad , bu qarz oluvchi , xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektning imkoniyatlari , qarzni o ’ z vaqtida qoplashni , risk darajasini , kredit miqdori va boshqa omillarni belgilangan sharoitda va holatda tahlil qilishdan iboratdir . Banklar uchun bu masalalarni amalga oshirish juda qiyin bo ’ lsada , xuddi ana shu maqsad amalga oshirilsagina berilgan kreditdan foyda olinadi . Kreditga layoqatlilikni tahlil qilish vazifasi bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Kreditga layoqatlilikni ifodalovchi ko’rsatkichlarni aniqlash; 2. Ko’rsatkichlarni tahlil qilish (yil boshi va yil oxirini taqqoslash); Z. Ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; 4. Kreditga layoqatlilikni mustaxkamlash yo’llarini aniqlash; Bundan tashqari, kreditga qobillikni aniqlash davrida zaruriy xollarda statistiq, analitik va boshqa ma’lumotlardan shuningdek istiqbol ma’lumotlaridan ham foydalaniladi.

Xo’jalik sub’ektlarining kreditga qobilligi bir qator ko’rsatgichlar bilan ifodalanadi: bular qoplash koeffitsienti, likvidlilk koeffitsienti va mablag’lari bilan ta’minlanganligi (avtonomlik koeffitsienti) shuningdek o’z aylanma mablag’lari mavjudligi dinamikasi, noto’lovlar, foydalilik va aylanma mablag’larning aylanishi ko’rsatkichlaridandir. Kreditga layoqatlilikni ifodalovchi asosiy va qo’shimcha ko’rsatkichlar quyidagilar: 1. Qoplash koeffitsienti; 2. O ’ z aylanma mablag ’ lari bilan ta ’ minlanganlik koeffitsienti ; Z . Likvidlik koeffitsienti ; Qo’shimcha koeffitsientlar: 1. Aylanma mablag’larining aylanuvchanlik koeffitsienti; 2. O ’ z aylanma mablag ’ lari mavjudligi ; Z . Foyda va rentabellik koeffitsientlari . Berilgan balansga asosan ushbu ko ’ rsatkichlarni tahlilini ko ’ rib o ’ tamiz : 1. Kreditga qobiliyatlilikning asosiy ko ’ rsatkichlari : qoplash , likvidlik va mustaqillik koeffitsentlaridir . Bu koeffitsientlar tahlili uchun ma ’ lumotlar korxona balansidan olinadi . Jahon amaliyotida korxona likvid mablag’lari ikkiga bo’linadi: • absolyut likvid mablag’lar; • joriy likvid mablag’lar. Absolyut likvid mablag’lar tarkibiga balans aktiv qismining ikkinchi bo’limi jamisi kiritiladi. Ular 3 qismdan iborat: 1. Oson ishlatiladigan zahiralar; 2. Pul mablag’lari; Z. Oson amalga oshiradigan talablar, "debitorlik qarzlari". Likvid mablag’larning korxonada etarlicha bo’lishi, uning majburiyatlarini o’z vaqtida qoplay olishidan dalolat beradi. Joriy likvid mablag’lar bu juda ham tez pulga aylanadigan korxona vositalarini o’z ichiga oladi, shu sababli joriy likvid mablag’lar tarkibiga balans aktiv qismi ikkinchi bo’limining quyidagilari kiradi:

1. pul mablag’lari; 2. debitorlik qarzlari. Joriy likvid mablag ’ lar korxonaga birlamchi to ’ lovlarni amalga oshirishda kerak bo ’ ladi . Ular yuqori likvidlikka egaligidan , korxonada ushbu mablag ’ lar ham me ’ yor darajasida bo ’ lishi kerak . Zero , kredit inspektori mijozni kreditga layoqatliligini tahlil qilishda ushbu ko ’ rsatkichlarga alohida ahamiyat beradi . O’zbekistonda likvid mablag’lar quyidagi tartibda bo’linadi: A) oson ishlatiladigan talablar; B) pul mablag’lari; V) oson amalga oshiriladigan talablar. Likvid mablag’larni bunday 2ga bo’lishdan maqsad, qoplash va likvidlik koeffitsientlarini hisoblash oson bo’ladi. Qoplash koeffitsienti shuni ifodalaydiki, ya’ni u kreditlash chegarasini ko’rsatadi va mijozning hamma aylanma vositalarining qarzni olishga etarliligini ko’rsatadi. Bu ko’rsatkich 2 va undan yuqori bo’lsa, mijoz kreditga layoqatlidir. Agar 0,5 dan kam bo’lsa, kreditlash foydasiz bo’lib, mijoz kreditga layoqatsiz hisoblanadi. Likvidlik koeffitsienti mijozning aylanma kapitali strukturasini baholash asosida yaqin kelajakda bankdan olgan kreditlarini operativ (tezkorlik) va o’z vaqtida to’lay olish qobiliyati hisoblanadi. Likvidlik koeffitsienti 1,5 va undan yuqori bo’lsa, korxona yuqori kreditga layoqatlilik darajasiga erishgan bo’ladi. Qoplash va likvidlik koeffitsientlarini topishda, qisqa muddatli majburiyatlarni to’g’ri hisoblash talab etiladi. Qisqa muddatli majburiyatlar, buxgalteriya balansining passiv qismidagi majburiyatlar bo’limidan olinadi. Banklardagi kredit inspektorlari mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qilishda, balansdagi asosan (joriy aktivlari va majburiyat bo’limidagi)

moddalarning tarkibiy o’zgarishlarini ko’rib chiqadilar. Bu albatta, xavf-xatarni baholashni engillashtiradi. Korxona kreditga layoqatliligi tahlili uchun kerak bo’ladigan keyingi ko’rsatkich – bu mustaqillik (muxtorlik) koeffitsientidir. Ushbu koeffitsient 0.6 dan, ya’ni 60 %dan yuqori bo’lsa, kredit xatari eng kam hisoblanadi. Bu koeffitsient 30 %dan, ya’ni 0,3 dan kam bo’lmasligi lozim. Bu ko’rvsatkichni hisoblash uchun korxonaning balans bo’yicha o’z mablag’lari manbalari ya’ni, balans passivining birinchi bo’linmasi summasi jami passiv summasiga bo’linadi. Nolikvid balanslarga ega bo’lgan korxonalarga esa bank kreditlaridan foydalanish huquqi berilmaydi. Korxona balansi likvidligi quyidagicha hisoblanadi: korxona balansi (1- shakl) passiv qismi birinchi bo’limi summasiga, ikkinchi bo’lim uzoq muddatli majburiyatlari qo’shilib (agar to’lov muddati uch oydan oshiq bo’lsa) balans aktiv qismi birinchi bo’limi summasi ayriladi. Agar chiqqan natija ijobiy bo’lsa, korxona balansi likvidli hisoblanadi. Jahon amaliyotida, aylanma mablag’larining mavjud summasini (o’z aylanma mablag’larini) aniqlashda quyidagi usul qo’llaniladi. Ya’ni balans aktivining 2 chi bo’lim (aylanma aktivlari) summasidan, balans passivining 2 chi bo’limi (majburiyatlar) ayiriladi. (uzoq muddatli qarz va kreditlardan tashqari). Korxona (mijoz) kredit olishga layoqatliligining tahlilida qo’llaniladigan qo’shimcha ko’rsatkichlar bo’lib, aylanma mablag’larining aylanuvchanlik koeffitsientini va aylanma mablag’larining kunlardagi aylanuvchanligi ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Aylanma mablag’lari aylanuvchanligi koeffitsienti aylanma mablag’lari harakatining tezligini ta’riflaydi va tahlil qilinayotgan davr uchun mahsulot sotishdan olingan tushum va aylanma mablag’larining o’rtacha qiymati o’rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi. Tahlil uchun ma’lumotlar yillik hisobotning 1-shakli balans va 2-shakli moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotdan olinadi.

D - davrlar. Tijorat banklari xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan kredit munosabatlarini mustaqil ravishda o’rnatadilar. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tijorat banklaridan kredit olish uchun kredit buyurtmasini beradilar. Shu kredit buyurtmasiga asosan tijorat banklari qarz oluvchining moliyaviy ahvolini tahlil qiladilar. Bu jarayon quyidagi bosqichlardan iborat: • kredit olish uchun berilgan kredit buyurtmasini ko’rib chiqish va bo’lajak qarz oluvchi bilan suxbatlashish; • qarz oluvchining kredit qobiliyatini va qarz berish bilan bog’liq xatarlarni baholash; • kredit narxini belgilash; • kredit shartnomasini tayyorlash va uni tuzish. 7- Mijozlarning kreditga layoqatliligi bo’yicha sinflarga bo’lish va korxonalar reytingini aniqlash. Agar korxona 1-sinfga kiritilsa, unda umumiy asoslarda kreditlanadi. Ularga nisbatan kredit berishning imtiyozli tartibi ham nazarda tutilishi mumkin, ya’ni ishonch krediti berilishi, qo’shimcha ma’lumotlar va hisob-kitoblarsiz kredit berilishi va boshqa imtiyozlar taqdim etilishi mumkin.

jadval. Sinflar bo’yicha kreditga qobillikni asosiy ko’rsatkichlariga talablar T /r 1. 2. Nomi 1-sinf 2-sinf 3-sinf Koplash koef. (Q.k) K.k>2 2<q.k>1 1>q.k>0,5 Likvidlik koef.(K.l) K . l > 1 . 5 1.5<k.l>1 1>k.l>0,5 Muxtoriyat koef.(Km) K.m>60% 60%<k.m>3 0% 30%>k.m>15 % Kreditga layoqatlilikni mustahkamlash yo’llari deganda, bu iloji boricha asosiy va qo’shimcha ko’rsatkichlarni yuqori bo’lishini ta’minlashdir. Demakki , har bir ko ’ rsatkich bo ’ yicha yuqorilikka erishishdir . Buning uchun korxona barqaror ishlab chiqarish jarayonini birinchi galda tashkil etishi lozim . Pul mablag ’ larining ortishi korxonaning birlamchi to ’ lovlarni oshirish uchun kerak mablag ’ larga bo ’ lgan extiyojlarni kamaytiradi va korxonada ishlab chiqarish maromiyligi bo ’ zilmasligiga olib kelishi mumkin . O ’ z aylanma mablag ’ lari bilan ta ’ minlanish koeffitsienti bo ’ yicha esa , yuqori natijalarga erishish uchun o ’ z mablag ’ lari manbaini ortishini ta ’ minlash kerak . Chunki oborotda ishlatiladigan mablag ’ larda o ’ z aylanma mablag ’ lari ulushi qancha ko ’ p bo ’ lsa , uning kreditga layoqatliligi ortadi . Uzoq muddatli aktivlar ortishi salbiy ta ’ sir etsada , ularning ortish tempini o ’ z aylanma mablag ’ lari mavjud summasini ortish tempidan pastrok bo ’ lishini ta ’ minlash zarur . Yana korxonada o ’ z aylanma mablag ’ larini immobilizatsiyasiga yo ’ l qo ’ ymaslik zarur , ya ’ ni ularning o ’ z maqsadidan boshqa maqsadlarda ishlatilishiga yo ’ l qo ’ ymaslik kerak . Chunki ular immobilizatsiyasiga yo ’ l qo ’ yilsa , ularning balans bo ’ yicha hisoblangan qiymatidan haqiqatda oborotda qatnashayotgan aylanma mablag ’ lari kam chiqadi . Buning natijasida esa , aylanma mablag ’ lari aylanish koeffitsienti pasayadi , oqibatda o ’ z aylanma mablag ’ lari etishmovchiligi yuzaga keladi . Kreditga layoqatlilik tahlilida aylanma mablag ’ lari immobilizatsiyasini ham hisobga olish kerak . Kreditga layoqatlilikni mustahkamlash yo ’ llaridan yana foyda va rentabellik ko ’ rsatkichlarini oshirish hisoblanadi .

Korxona sof foydasi o ’ tgan yilga nisbatan hisobot yilida ortishini ta ’ minlash lozim , buning uchun esa unga salbiy ta ’ sir etuvchi omillar kamayishi va ijobiy ta ’ sir etuvchi omillar ko ’ payishini ta ’ minlash kerak . Mijozlarning kreditga layoqatligini baholash tizimini takomillashtirish lozim. Hozirgi vaqtda amaliyotda qo’llanilayotgan korxonalarning kreditga layoqatliligi asosiy ko’rsatkichlari davr talabiga javob bermay qolmoqda. Har bir bankda mijozning kreditga layoqatliligini baholashda qo’llaniladigan yagona ko’rsatkichlar tizimi ishlab chiqarilishi lozim. Hozirgi kunda mijozning moliyaviy ahvolini tahlil qilish uchun qo’llaniladigan ko’rsatkichlar ko’p sonli va xilma – xil bo’lib, ularning sezilarli ko’pi bir – birini takrorlash xarakteriga ega. Ayrim kompyuter dasturlari o’n va undan ortiq ko’rsatkichlarni hisoblaydi. Ko’rsatkichlarni bu qadar ko’pligi tahlilni qiyinlashtiradi. Respublikamizda hozirgi kunda asosan uchta ko’rsatkichdan mijozning kreditga layoqatliligi aniqlanadi. Bu qoplash koeffitsenti, likvidlilik koeffitsenti va muxtorlik koeffitsentidir. Bu ko’rsatkichlar ma’lum davrga hisoblanadi va ularga xos asosiy kamchilik shundan iboratki, bu ko’rsatkichlar korxonada pul oqimini (kesh - flou) holatini baholash imkonini bermaydi. Ko’pchilik hollarda, amaliyotda qoplash va likvidlilik koeffitsentlari teskari natijalarni beradi. Aksariyat hollarda, korxona omborxonasida sotilmay qolgan sifatsiz mahsulotlarni to’planib qolishi hisobiga qoplash koeffitsenti yuqori darajani tashkil qiladi. Likvidlik koeffitsenti esa past bo’ladi. Odatda, bunday korxonalarda pul oqimi zaif bo’ladi, lekin bu ko’rsatkichlar uning dinamikasini ko’zatish imkonini bermaydi. Bank amaliyoti shuni ko’rsatadiki, tarmoqlar o’rtasidagi jiddiy farqlar koeffitsentilarining barcha tarmoq korxonalari uchun yagona ahamiyati xususida gapirish imkonini bermaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak, ayrim xorijiy davlatlarda kreditning sifatini tasniflashda tarmoq ma’lumotlariga asoslaniladi. Korxonaning moliyaviy ahvoli, ko’p jihatdan, tarmoqdagi ahvol bilan belgilanadi. Va bunda, tarmoq riski degan tushuncha kiritiladi. Bu tushunchaga muvofiq, moliyaviy holat faoliyatidagi o’zgarishlarning darajasiga bevosita bog’liqdir.

Shuning uchun ham korxonaning moliyaviy ahvoli, baholanayoitganda, avvalo, korxona faoliyati bo’yicha hisoblangan koeffitsentlarni o’rtacha tarmoq koeffitsentlari bilan taqqoslash zarur. Korxonaning pul oqimini holatini baholash imkonini beradigan koeffitsentlar birlamchi ahamiyat kasb etishi kerak. Bu koeffitsentlarga majburiy tartibda quyidagilar kiritilishi kerak: A) debitor qarzdorlikning aylanish koeffitsenti; B) tovar zahiralarining aylanish koeffitsenti. Tahlil uchun asosiy manba bo’lib, asosan mijozning buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotdan foydaniladi. Biznes reja va uni kreditlash jarayonidagi o’rni. Biznesning maqsadi-odatda, foydani barqaror holga keltirish va uni mutaa’sil oshirib borishdir. Tadbirkorning hamma o’y-fikrlari, xarakatlari va sarf-xarajatlari aynan foyda olishga qaratilgan bo’ladi. Bu foyda biznesning keyingi rvojlanishi va sotsial ehtiyojlarini qondirishga qaratilganidir. Ya’ni: Har qanday ishda bo’lganidek, biznesda ham muvoffaqiyat o’z-o’zidan kelmaydi. Uning zaminida har doim og’ir mexnat, uddaburonlik, moxirlik, bilimdonlik va tashabbus yotadi. Vaholanki, tashabbus bilan birga bu fazilatlaru xislatlarni to’xtovsiz kamol toptirib borish lozim bo’ladi. Xulosa qilib aytigan bo’lsak, “Biznes”ga ibora – li qilib quyidagicha ta’rif berish mumkin: “Biznes, ma’lum ma’noda, birovlarning cho’ntagidagi pulni zo’rlik ishlatmay olish san’atidir” (Sh. Rustavelle) Biznesning maqsadlari, vazifalari va pirovard natijalari nechog’lik aniq belgilab olingan bo’lsa, uning xatari xam shunga yarasha kam bo’ladi. Biznes bilan shug’ullanishdan asosiy maqsad foyda olishdir. Biznes-rejaning vazifalari 1.Korxonaning qanday faoliyat olib borishi va bozorda qanday o’rinni egalashini aniq yoritib berishi kerak;

2.Tashkil etilayotgan korxonaning barcha ishlab chiqarish tavsifini aniq yoritishi lozim; 3.Korxona faoliyat yuritish sxemasining har bir bosqichini to’liq ifodalashi lozim; 4.Moliya mablag’larini boshqarish dasturini o’z ichiga olgan holda, undan foydalanish samaradorligini ta’minlashi lozim; 5.Kredit beruvchi banklarga korxona faoliyatining istiqbollarini ko’rsatib berishi lozim. Biznes-rejaning na’munaviy tuzilish tarkibi 1.Loyixaning maqsadi; 2.Loyixaning tashabbuskori; 2.1. Tashabbuskorning statusi, rekvizitlari va tuzilish tarkibi; 2.2. Tashabbuskorning bozordagi o’rni; 3.Bozor va marketing kontseptsiyasi; 3.1. Bozorning tarkibiy tuzilishi va tavsifi. maxsulotning (xizmatning) raqobatbardoshlig; 3.2. Sohaning (firmanig) mavjud salohiyati, bozordagi mavjud raqobatchilari; 3.3. Maxsulotga (xizmatga) bo’lgan talab va uni o’sishining asosiy omillari; 3.4. Marketing kontseptsiyasi, sotish istiqbollari; 3.5. Bozorlarning joylashishi; 3.6. Maxsulot (xizmatini)sotishni tashkil etish; 4.Ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) ob’ektining joylashishi; 4.1. Tanlangan joyning tavsifi;

4.2. Bozorlardan uzoqligi va mavjud transport kommunikatsiyalari; 4.3. Ob’ektining atrof-muxit va ekologiya ta’siri; 5.Loyixaning umumiy qiymati; 6.Texnologiya va loyialashtirish; 7.moddiy resurslar; 8.Ishchi kuchi; 9.Soliqlar; 10. Reklama; 11.Moliyaviy vaholash; 12.Xulosa; 12.1. Loyixaning asosiy yutuqlari hamda kamchiliklari; 12.2. Loyixa bo’yicha mavjud xavf-xatarlar; Biznes-rejasi tarkibiga, odatda, titul varagi, mundarija, uning asosiy bo’limlarining xisob-kitoblar, jadvallar, grafiklar va shu kabilar ilova qilingan matni (mazmuni), shuningdek, ilovalar – boshlangich ma’lumotlar, kontraktlar, litsenziyalar va shu kabilar nusxalari, etkazib beruvchilarning preysko’rantlari, eksport xulosalari va baxolar, sertifikatlar va asosiy matnning qismi bo’lmasa-da, lekin biznes-rejasida tilga olingan boshqa xujjatlar xam kushib qo’yiladi. Umumiy talablar: - xar bir bo’lim tadkikotlar yoki xisob-kitoblar bilan tasdiklangan va tegishli xujjatlar bilan rasmiylashtirilgan tekshirilgan boshlangich ma’lumotlar asosida shakllantiriladi; - xisob-kitob jadvallari xo’jalik yuritish sub’ekti faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari asosida to’ziladi; - boshlangich va boshqa ma’lumotlarni tasdiklovchi xujjatlar (kontraktdan oldingi, kontrakt, ta’sis va xisobot xujjatlari nusxalari, auditorlik tekshirish materiallari) aloxida tartibdarasmiylashtiriladi; - yangi va yuksak texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish (korxona)larni asoslashga doir axborotlar amal qilib turgan normativlarga muvofik

rasmiylashtiriladi, muayyan bo’lim tarkibida keltiriladi yoki ilova shaklida rasmiylashtiriladi. Biznes-rejasini ishlab chiqishda qo’yidagi tamoyillar va yondashuvlarga rioya qilish tavsiya etiladi: - biznes-rejasining ishlab chiqarish va moliya-iqtisodiy jixatlarini tadkik qilishda loyixa boshlangich parametrlari o’zgarishining uning samaradorligi va amalga oshirilishiga ko’rsatadigan ta’sirini baxolashga imkon beradigan imitatsion modellashtirish va diskontirlash uslublaridan foydalanish tavsiya qilinadi; - ayrim ishlab chiqarishlarni tashkil etishda yoki qayta ta’mirlashda investitsiya loyixasining umuman korxonaning ishlab chiqarish faoliyatiga ta’sirini va korxona ishlab chiqarish faoliyatining investitsiya loyixasiga ta’sirini ko’rsatish kerak bo’ladi; - yangi korxonani ko’rish xaqidagi masalalarni xal etishda uni mavjud maydonchalarda (qayta ta’mirlashda) yoki yangi maydonchalarda joylashtirishning muqobil xisob-kitoblari va asoslarini bajarish zarur; - davlat mablag’lari yoki uning preferentsiya (imtiyoz)lari ishtirokida amalga oshiriladigan loyixalar uchun imtiyozlar berilgan va imtiyozlar berilmagan xollardagi byudjet va byudjetdan tashkari fondlarga to’lovlar, shuningdek, davlatning zararlari va ularning kompensatsiyalari (yukotishlar)ning xisob- kitoblari bajarilishi lozim; - biznes-rejasi investitsiya loyixasi amalga oshiriladigan butun davr uchun to’zilishi kerak, bunday davr qarzga olingan mablag’larning qaytarilishi muddati plyus bir yilni kamrab oladi (xisob-kitobning boshqacha asoslangan ko’rsatkichlarini belgilashga xam yo’l qo’yiladi); - davlat boshqaruvi organlariga takdim etiladigan xisob-kitob (jadval)lardagi axborotni aks ettirish kadami bir yilga teng bo’lishi lozim; - amalga oshirilishi uchun erkin almashtiriladigan valyutadagi mablag’lar talab etilmaydigan biznes-rejasida xamma xisob-kitoblar milliy valyutada amalga oshiriladi (inflyatsiyani xisobga olgan xolda prognozli narxlarda), boshqa xollarda – bundan tashkari yana shartli birliklarda (shartli birlik qilib, odatda, AKSh dollari

yoki boshqa konvertatsiya qilinadigan valyuta) olinadi. Investitsiya loyixasining biznes-rejasini to’liq xajmda ishlab chiqishda ularning natijalari «Investitsiya loyixasi pasporti» shaklida, boshqa xollarda – «Investitsiya taklifi» shaklida rasmiylashtiriladi. Investitsiya pasporti – bu mustakil ekspert tomonidan tayyorlangan, korxona (firma, kompaniya va shu kabi) larning ishlab chiqarish-xo’jalik va moliya- iqtisodiy faoliyati xaqidagi bir kator (3-5) yillar uchun dinamikadagi axborotni o’z ichiga oladigan xujjatdir. Uni ishlab chiqishning majburiy sharti tijorat va ishlab chiqarish sirlarini saklashdan iborat Tijorat banklari tomonidan aylanma mablag’larni to’ldirish uchun beriladigan kreditlarni rasmiylashtirish tartibi. Turli tashqi moliyalashtirish manbalarini jalb etish va so’ndirish imkoniyatlari ishlab chiqarish-tijorat davrining davomiyligi, faoliyatning mavsumiyligi hamda boshqa sharoitlar bilan bog’liq bo’lib, ular ushbu korxona aylanma mablag’larining aylanish xususiyatlariga bog’liqdir. Shubhasiz, tijorat krediti tashkilotning joriy faoliyatini moliyalashtirish uchun juda muhim hisoblanadi, u bir tomondan ta’minotchilar va pudratchilar, ikkinchi tomondan xaridorlar hamda buyurtmachilar tomonidan taqdim etilishi mumkin. Tijorat krediti jarayonida aylanma mabalag’lar bank tizimini chetlab qo’ygan holda bir korxona aylanmasidan boshqa korxona aylanmasiga qayta taqsimlanadi. Debitorlik va kreditorlik qarzlarini boshqara borib, korxonalar bir-birini o’zaro kredit bilan ta’minlaydilar, hamda kreditning boshqa turlaridan butunlay voz kechishlari mumkin. Tijorat krediti korxonalarni o’zaro o’z-o’zidan yuzaga keladigan moliyalashtirishni tashkil etadi, u uyg’un holda kapital aylanish jarayoniga kiritilgan, tovar muomalasiga bo’ysundirilgan: tovarlarning muqobil harakati va ularning pul to’lovi vaqt bo’yicha to’xtovsiz amalga oshirilib, tijorat kreditini tashkil qiladi. Tijorat savdo kreditining shartlari korxona marketing tsrategiyasining bir qismi sanaladi, tijorat krediti o’zicha pul

bozorining emas, balki tovar bozorining ko’rinishidir, shuning uchun uning bahosiga pul bozorining foiz stavkalari bevosita ta’sir ko’rsatadi. Kreditor korxona o’z aylanmasidan tovar yoki pul shakllarida mablag’larni safarbar etadi va shuning uchun muddati uzaytirilishi yoki bo’lib-bo’lib to’lanishi yuzasidan tovar narxiga utsamalar belgilash yo’li orqali o’z yo’qotishlarini qoplaydi. Tijorat krediti oldi- sotdi shartnomasi bilan ko’zda tutilgan qo’shimcha xizmat sifatida taqdim etiladi, u bank kreditga nisbatan afzaldir. Tijorat kreditlash muddatlari hisob-kitob to’lov intizomi doirasida belgilangan bo’lib, amaldagi mavjud qonunchilikka muvofiq tovar, ishlar, xizmatlar uchun to’lovlarning eng oxirgi muddati uch oyni tashkil etadi. Debitor tomonidan to’lov muddati kechiktirilganda majburiy kreditlash birgina O’zbekiston davlati muammosi emas. Jumladan, Buyuk Britaniyada 80-yillar o’rtalarida tijorat kreditining rivojlanishi yuzasidan o’tkazilgan tadqiqot shuni ko’rsatadiki, 75 foiz qism qarzdorlar o’z qarzlarini 30 kun mobaynida so’ndirilishi shart bo’lsada, bu talabni bor-yo’g’i ularning o’ndan bir qismi bajargan. Xo’jalik aylanmasida Vekselning tijorat krediti intsrumenti va hisob-kitob to’lov vositasi sifatida qo’llanilishi Veksel shaklida tijorat kreditining bir qator hususiyatlarini keltirib chiqaradi. Veksel qarzining xususiyati shundan iboratki, u erkin muomalada bo’lishi mumkin, shuning uchun qarz oluvchi tomonidan qarzni so’ndirish va foizlarni to’lash avvaldan noma’lum shaxs foydasiga amalga oshiriladi. Qarz berish shartnomalari asosida qarz pullar va mablag’lar jalb etiladigan moliyaviy Veksellar pul, kredit bozorining mutsaqil segmentini o’zida ifodalaydi. Ayni paytda xo’jalik kreditlashning o’ziga xos xususiyati mavjud bo’lib, u korxonalar professional kreditor emasligi bilan bog’liq. Bu bo’sh pul mablag’lari taklif etiladigan ochiq bozor emas. Bu erda pul resurslariga talab va taklif aksariyat holda kreditor hamda qarz oluvchi o’rtasida yuzaga kelgan o’zaro xo’jalik munosabatlari bilan bog’liq. Odatda iqtisodiy jihatdan o’zaro ta’minot, texnologik zanjir bilan o’zaro bog’liq bo’lgan korxonalar kreditlar bilan ta’minlanadi. Bunda aynan xo’jalik vazifalari, masalan ta’minot yoki sotishning kafolatlanganligi hal

etiladi, shuning uchun kredit yuzasidan to’lov turli kredit bitimlarida sezilarli darajada o’zgartirilishi mumkin, shunga qaramay pul bozorida umumiy vaziyat, qayta moliyalash stavka darajasi ham hisobga olinadi. Xo’jalik kreditining o’ziga xos turi qarz berish shartnomasi asosida jismoniy shaxslarning mablag’larini jalb etishdan iborat. Banklar professional kredit beruvchi sifatida mijozlarga joriy faoliyatni moliyalashitirish uchun g’oyat turli-tuman kreditlarni taklif etadilar, ularning ichida eng qulaylari overdraft va kredit liniyalaridir. Overdraft taqdim etish vositasida hisob varaqni kreditlash - bu "talab yuzaga kelishi bo’yicha" kredit berishdan iborat. Shubhasiz, overdraf bilan kredit liniyasi o’rtasida o’xshashlik mavjud: ular kreditdan foydalanish muddati, kreditlash limiti, kredit yuzasidan foiz stavkalari va limit ochilganligi uchun alohida to’lov belgilanganligini ko’zda tutadilar. Biroq, kredit liniyasi bo’yicha odatda kreditni tanlash jadvali tuziladi va uning buzilganligi uchun tomonlarning moddiy javobgarligi nazarda tutilishi mumkin. Overdraft esa o’z mohiyatiga ko’ra bankning o’z mijoziga "tez yordam"ni ifodalaydi va tabiiyki, avvaldan u qaysi paytda kerak bo’lishini ko’zda tutish mumkin emas. Overdraft kreditlashning eng tez moslashuvchan mexanizmidir va uni so’ndirish mijoz qarz oluvchining hisob raqamiga kelib tushayotgan mablag’lar hisobiga avtomatik tarzda amalga oshiriladi. Aylanma mablag’lar umuman, shuningdek ularning alohida qismlari, masalan ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot va boshqalar bankning kreditlash ob’ektlari bo’lishi mumkin. Kreditlash mexanizmini tanlash muayyan kredit bitimi holatlari va qarz oluvchining ehtiyojlari, unda ta’minot yoki likvid talablarning mavjudligi, uning bank bilan o’zaro munosabatlari xarakteri va davomliligi bilan bog’liq. Tashkilot joriy faoliyatini moliyalashtirish uchun qisqa muddatli byudjet yordamidan ham foydalanishi mumkin, u turli darajadagi byudjetlar tomonidan quyidagi shakllarda taqdim etiladi: ♦ pul mablag’larining qarz oluvchiga haqiqatda berilishi; ♦ kreditlashning imtiyozli shartlarini ta’minlash uchun bank kreditlari

bo’yicha foiz stavkalaridagi farqni qoplanishi; ♦ bank kreditlari yuzasidan byudjet kafolatlarining taqdim etilishi; ♦ byudjet oldidagi majburiyatlarni vaqtincha kamaytirish vositasida kreditlash. Byudjet krediti faqat qaytarilishi asosida avval taqdim etilgan byudjet mablag’lari yuzasidan muddati o’tgan qarzlari mavjud bo’lmagan yuridik shaxslarga berilishi mumkin. Vakolatli organlar kreditning amal qilish paytida har qanday vaqtda byudjet krediti oluvchisini tekshirish huquqiga egadirlar, shuningdek byudjet kreditidan maqsadli foydalanilishini tekshiradilar. Yuridik shaxslarga taqdim etilgan byudjet mablag’larining qaytarilishi, shuningdek ulardan foydalanganlik yuzasidan to’lov byudjet to’loviga tenglashtiriladi. Korxona aylanma mablag’ni saqlab turilishi uchun soliqlarni to’lash bo’yicha muddatini uzaytirish, bo’lib-bo’lib to’lash va soliq kreditlari dan foydalanishi mumkin. Ushbu kreditlash shakllarida umumiy jihat shundan iboratki, ular byudjetga soliqlar va yig’imlar to’lash muddatlarining o’zgartirilishi bilan bog’liq. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 18-noyabrdagi PF-4053 sonli «Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmonida ko’zda tutilgan iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog’lomlashtirish, modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan yangilash jarayoniga tijorat banklarining mablag’larini kengroq jalb qilishni yo’lga qo’yish tadbirlari muhim hisoblanadi. Qarorda Respublika Komissiyasining qarori asosida bankrot korxonalarni tijorat banklariga sotish yoki to’g’ridan-to’g’ri balansiga berishning 3 ta mexanizmi ko’zda tutilgan: 1) bankrot korxona kreditorlik qarzi tarkibining 70% va undan ortiq qismini bank kreditlari tashkil etsa, u holda korxonani tijorat banklari balansiga berish; 2) bankrot korxonani auktsion savdolari orqali eng yuqori narxni taklif qilgan va tegishli majburiyatni o’z zimmasiga olgan tijorat banklariga sotish; 3) bankrot korxonani tanlov savdolari orqali tijorat banklariga «nol»

qiymatda invetsitsion majburiyat sharti bilan sotish. Ushbu tadbirlar mamlakatimizdagi bankrot korxonalarni tarkibiy qayta tuzish hamda yangi xo’jalik faoliyatini yo’lga qo’yish jarayonlarini sezilarli darajada tezlashtirdi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 19 noyabrdagi F-4010 sonli «Iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish to’g’risidagi tartibni tasdiqlash to’g’risida»gi Farmoyishi bilan iqtisodiy nochor korxonalarning moliyaviy qobiliyatini tiklash bo’yicha bir qator imtiyozlar (ko’maklar) berilgan. Jumladan, ushbu Farmoyishga ko’ra bankrot korxonalar negizida yangi tashkil etilgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar: - qo’shimcha qiymat solig’idan ozod qilindi; - uch yil davomida foyda solig’i, yagona soliq to’lovi, mulk solig’i va er solig’larini to’lashdan ozod qilindi; - boshqaruv kompaniyalarga berilganda foyda solig’i va yagona soliq to’lovidan ikki yil davomida ozod qilindi. Ayni payta mazkur jarayonning samaradorligini va ta’sirchanligini ta’minlash maqsadida tijorat banklariga bir qator majburiyatlar yuklangan. Jumladan: 1) tijorat banklari balansiga o ’ tkazilgan bankrot korxonalarni tiklash , texnik va texnologik modernizatsiya qilish va ishlab chiqarishni qayta qurollantirish , zarur bo ’ lganda korxonani to ’ liq retsrukturizatsiya qilish orqali faoliyat yo ’ nalishini o ’ zgartirish , tsrategik hamkorlar va investorlarni jalb qilishni nazarda tutuvchi biznes - rejalarni ishlab chiqish ; 2) yollangan har bir korxona boshqaruvchisi ishlab chiqarishda kutilgan natijalarga erishishi orqali ishlab chiqarishlarga zamonaviy va yuqori malakali boshqaruvchilarni jalb qilish ishlarini olib borishi ; 3) banklar tasarrufiga berilgan bankrot korxonalari kelgusi faoliyati ustidan Respublika komissiyasida hisobot berishlari yo ’ lga qo ’ yilgan . Shu bilan birga , berilgan imtiyozlarning amal qilish muddati uzaytirildi , aylanma mablag ’ larni to ’ ldirish uchun beriladigan kreditlarning eng uzoq muddati 12 oydan 18 oyga oshirildi .

Shuningdek , yagona soliq to ’ lovi stavkasi borish qiyin bo ’ lgan va tog ’ li hududlardagi chakana savdo , ulgurji va chakana savdo faoliyatini yurituvchi dorixonalar uchun 1 foizgacha pasaytirildi . Borish qiyin bo ’ lgan va tog ’ li hududlarda tadbirkorlik faoliyatini ro ’ yxatdan o ’ tkazish yig ’ imi belgilangan stavkaning 20 foizi miqdorida , savdo korxonalaridan esa minimal oylik ish haqi miqdorida undirish belgilandi . O ’ tgan yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta ’ minlash borasida ijobiy o ’ zgarishlarga erishildi . Imtiyozli kredit stavkalari , masalan , biznesni boshlash uchun ajratiluvchi kredit stavkasi 5% dan 3% ga qadar pasaytirildi va h . k . Shuningdek, bankda hisob raqami ochish va yopish uchun olinadigan to’lovlar umuman bekor qilindi. Shunday qilib, korxonaning aylanma mablag’larga bo’lgan qo’shimcha ehtiyoji kredit xarakteridagi turli tuman manbalar hisobidan qoplanishi mumkin. Har qanday holatda ham qisqa muddatli kredit va korxonaning aylanma mablag’lari quyidagi ko’rinishlarga ega: qisqa muddatli kreditlash muddati aylanma mablag’ning aylanish muddati bilan bog’liq-bir yilga qadar; qisqa muddatli kredit korxona joriy faoliyatidan tushumlar, tovarlar (ishlar, xizmatlar) dan tushumlar hisobiga so’ndiriladi, aylanma mablag’lar elementlari tannarxning aksariyat qismini tashkil etishi bois aylanma kapital davriy aylanishining uzluksizligi qisqa muddatli kreditni so’ndirishning sharti hisoblanadi; qisqa muddatli kreditni jalb etish uchun xarajatlar buxgalteriya (moliya) (tannarx) tarkibiga, soliq hisobida esa o’rnatilgan cheklashlar doirasida kiritiladi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

Похожие

Aylanma mablag‘lar va mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash usullari

Aylanma mablag`lar va mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari

Mijozlarning kreditga layoqatliligi va kreditlash tartibi

Kreditga layoqatlilikni baholash va tahlil qilishning asosiy usullari

Risklar tahlili