logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholash va tahlil qilish

Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholash va tahlil qilish

Загружено в:

11.09.2023

Скачано:

0

Размер:

187.5 KB
Скачать
Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholash va tahlil qilish Reja: 1. Raqobatdosh iqtisodiyotda xo`jalik subyektlarining moliyaviy holatini reyting baholashning zaruriyati, tahlil maqsadi, mazmuni va vazifalari. 2. Korxonalar faoliyati reytingining turlari, mohiyati va baholash usullari. 3. Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashda qo`llaniladigan ko`rsatkichlar tizimi va ularni aniqlash usullari. 4. Korxonalar moliyaviy holatini va samaradorligini ifodalovchi kompleks ko`rsatkichlar bo`yicha reytingini aniqlash va ularning qiyosiy tahlili. 5. Reyting baholash amaliyoti. 6. Korxona iqtisodiy va moliyaviy salohiyati samaradorligi bo`yicha reyting ko`satkichlarining qiyosiy tahlili. Reyting baholash bo`yicha korxonalarni ranjirlash. 7. Moliyaviy holatni reyting baholash bo`yicha xalqaro tajribalar va ulardan mamlakatimiz tahlil amaliyotida foydalanish imkoniyatlari. Raqobatdosh iqtisodiyotda xo`jalik subyektlarining moliyaviy holatini reyting baholashning zaruriyati, tahlil maqsadi, mazmuni va vazifalari Reyting so`zi amaliyotga ingliz tilidagi “rating” so`zidan kirib kelgan bo`lib, “baholash, baho qo`yish” ma`nosini anglatadi. Umumiy mazmunda reytingni ikki xil mazmunda mashhurlik va liderlik ma`nosida ishlatish mumkin. Mashhurlik, liderlik faqat subyektlargagina emas, balki korxonalarga, hududlarga va davlatlarga ham xos tushunchalardir. Masalan, har yili turli xalqaro tashkilotlar, fondlar, institutlar ekspertlar guruhi tomonidan 100 dan ortiq ko`rsatkichlar bo`yicha alohida subyektlar, korxonalar va davlatlarning reytingi e`lon qilinmoqda. Ular qatoriga BMT, Jahon banki, turli jamoat tashkilotlarini, mashhur reyting agentliklarini kiritish mumkin. “Mudis” xalqaro reyting agentligi, “Fitch Ratings” xalqaro reyting agentligi; “Standard & Poor`s”, “Forbes” va h.k. reyting agentliklar eng mashhur reyting agentliklari hisoblanadi. Jumladan, “Moody`s” va “Standard & Poor`s”larning har biri jahon bozori reytingini 40 % ini nazorat qiladilar. Jumladan, makro ko`lamda davlatlarning reytingini aniqlash yuzasidan har yili turli ko`rsatkichlar tizimi bo`yicha baholashlar amalga oshirilmoqda va natijalari e`lon qilinmoqda. - ijtimoiy rivojlanish darajalarini o`zida aks ettiruvchi; (baxtli hayot indeksi, inson rivojlanish indeksi, o`rtacha umr ko`rish darajasi, aholining o`sish darajasi, insonlarning baxtlilik darajasi, ijtimoiy rivojlanish darajasi, ta`lim darajasi, meditsina xizmatini ko`rsatish darajasi, ekologik samaradorlik, yashash uchun eng qulay imkoniyatlar darajasini aks ettiruvchi); - iqtisodiy rivojlanish darajalarini aks ettiruvchi (YaIM darajasi, aholi jon boshiga YaMM darajasi, biznes yuritishga qulay shart-sharoitlarning yaratilishi, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish darajasi, oziq-ovqat xavfsizligi darajasini aks ettiruvchi); - siyosiy rivojlanish darajalarini aks ettiruvchi (tinchliksevarlik, qonun ustuvorligi, terrorizm xavfining yo`qligi darajasini aks ettiruvchi); - ilmiy texnikaviy rivojlanish darajasini aks ettiruvchi (ilmiy tadqiqot faolligi, patentlar olish, innovatsion rivojlanish darajalarini aks ettiruvchi); - axborot kommunikatsion rivojlanish darajalarini aks ettiruvchi (elektron hukumatning rivojlanishi, internet tizimining joriy etilishi va uning tezligi, mobil aloqa tizimidan foydalanish darajalarini aks ettiruvchi); O`zbekiston dunyo davlatlari qatorida, biznes yuritishga yaratilgan shart- sharoitlar bo`yicha, qonun ustuvorligi bo`yicha, oziq-ovqat xavfsizligi bo`yicha, patentlar olish darajasi bo`yicha, to`g`ridan to`g`ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo`yicha oldingi o`rinlarda turadi. Jumladan, Jahon banki hamda uning bo`linmasi bo`lgan Xalqaro moliya korporatsiyasi “Biznesni yuritish” hisoboti ( Doing Business -2016-2017) natijalariga ko`ra O`zbekiston, biznesni yuritishga qulay imkoniyatlarning yaratilishi bo`yicha O`zbekiston eng yuqori o`sish darajalariga erishayotgan, TOP- 10 talik davlatlar qatoriga kiritilgan. Bu bevosita korxonalarning, iqtisodning ham rivoj topayotganligidan dalolat beradi. “Biznesni yuritish”ga qulay shart-sharoitlarning yaratilishi bo`yicha, tadqiqot natijalarida 10 ta muhim ko`rsatkich, indikator sifatida tanlab olingan. Ushbu ko`rsatkichlarga quyidagilar kiritiladi: korxonaning ruyxatga olinishi; qurilishga ruxsatnoma berilishi; energiya ta`minotiga ulanish darajasi; mulkga huquqni ro`yxatga olinishi; kredit olish; minoritar investorlar himoyasi; soliqqa tortish darajasi; xalqaro savdo; shartnoma majburiyatlarini bajarilishi; to`lovga noqobillikka ruxsat berilishi darajasi. Bugungi kunda reyting amaliyotidan oliy ta`lim muassasalarida talabalar bilimini baholashda, banklar reytingini chiqarishda, aktsionerlik jamiyatlarida, auditorlik tashkilotlari, sug`urta agentliklari reytingini aniqlashda keng foydalanib kelinmoqda. Reyting baholash korxonalar o`rtasida turli belgilar bo`yicha amalga oshirilishi mumkin. Masalan, aktivlar hajmi bo`yicha, tushum, foyda hajmi bo`yicha, eksport hajmi va ishlovchilar soni bo`yicha va h.k. Lekin korxonalar iqtisodiy va moliyaviy salohiyatida ushbu ko`rsatkichlarning barchasi qamrab olinganligi sababli ularning moliyaviy holatini reyting baholash amaliyotidan keng foydalaniladi. Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashning juda ko`p metodik ishlanmalari tuzib chiqilgan. Albatta bu tabiiy xol. Negaki, barcha soha va bo`g`inlarning o`ziga xos xususiyatlari mavjudki, ular uchun yagona normani belgilash to`g`ri bo`lmaydi. Korxonalar moliyaviy holatini baholashda qiymat, miqdor va boshqa birliklarni ajratish qiyin bo`lganligi sababli ularni yagona bitta jihatga keltiruvchi nisbiy ifodalar asosida tasniflash mumkin bo`lgan koeffitsiyentlar usulidan keng foydalanish mumkin. Moliyaviy koeffitsiyentlar asosida moliyaviy holatning reyting bahosini aniqlash va uning natijalarini qiyosiy o`rganish asosida nimaga erishish mumkin? Bu jarayon birinchi navbatda hech bir tahlil turi beraolmaydigan natijani bilishga va undan korxonaning taktik va strategik boshqarishda foydalanish uchun zarur. Shu bilan birgalikda uning natijalari faqat ichki boshqaruv xodimlari uchungina emas balki ko`proq tashqi qiziquvchilarning keng doirasi uchun ham ahamiyatlidir. Reyting baholash korxonalarning reyting baholash mezonlari bo`yicha bir- biriga nisbatan ustunligini belgilab beruvchi va o`sib boruvchi yoki kamayib ketuvchi tarkibda ularning joylashgan o`rnini ko`rsatib beruvchi tartiblashdir. Bu baholash bir tizimga kiruvchi korxonalarning bo`limlari o`rtasida, alohida olingan korxonalar o`rtasida ham amalga oshirilishi mumkin. Bu borada albatta reyting bahosini aniqlashning etalon birliklari tanlab olinishi lozim. Moliyaviy holatni reyting baholashda eng muhim manba uning axborot ta`minoti masalasidir. Bunday axborot manbalari sifatida moliyaviy hisobotlar, statistik hisobotlar, soliq va bojxona hisobotlari va boshqa hisobot ma`lumotlari olinishi mumkin. Reyting baholashlar mutlaq ko`rsatkichlar orqali ham nisbiy ko`rsatkichlarini jamlash orqali ham aniqlanishi mumkin. Mutlaq ko`rsatkichlar sifatida ko`pincha mahsulot (ish va xizmat)lar hajmi, sotish hajmi, sof foyda, aktivlar hajmi, xarajatlar sarfi ko`rsatkichlari olinadi. Ushbu ko`rsatkichlarni jamlash, ranjirlash, ketma-ketlikda tuzib chiqish korxonalarning reyting bahosini chiqarishning umumbelgilangan tartib taomillari asosida amalga oshiriladi. Bu holatlar turli faoliyat sohasiga tegishli bo`lgan korxonalarni, ishlar mazmuni turlicha bo`lgan korxonalarni taqqoslash imkonini bermaydi. Shu sababli ham ko`pincha nisbiy ifodalar asosida aniqlanadigan, moliyaviy manbalari bir xil qoidalarda tuziladigan moliyaviy holatning koeffitsiyentlardagi ko`rsatkichlaridan foydalangan holda reyting bahosini chiqarish tartiblaridan foydalaniladi. Bunday ko`rsatkichlar qatoriga korxonaning to`lov layoqati, ish aktivligi, bozor aktivligi, mablag`lar aylanuvchanligi, kapital tarkibini ifoda etuvchi moliyaviy koeffitsiyentlari kiritiladi. Bitta ko`rsatkich yoki belgi bo`yicha korxonalarning ranjirlash va ularning liderlik va mashhurlik o`rnini belgilash qiyin jarayon. Negaki, bitta ko`rsatkichning ta`sir birliklari ikkinchi ko`rsatkichning ta`sir birliklari hisoblanmaydi. Ya`ni bitta ko`rsatkich bo`yicha yaxshi natija ikkinchi ko`rsatkich bo`yicha yomon natijani umumiy baholashda hisobga olinmasligiga olib keladi. Shu bilan birgalikda bir necha ko`rsatkichlar bo`yicha ranjirlash qator qiyinchiliklar tug`diradi. Bu ta`sir birliklarini barchasini hisobga olish yuzasidan odatda matematik usullardan foydalaniladi. Ular qatorida eng mashhurlari va ommaviylashganlari taksometrik modellash, summalarni jamlash usuli, etalon usuli, kenglikni belgilash, omadli raqobatchini belgilash va boshqa usullar hisoblanadi. Moliyaviy holatni reyting baholash maqsadi korxonalar moliyaviy holatini kompleks ko`rsatkichlari tizimida mutlaq va nisbiy ifodalarda, oshkor etiladigan ma`lumotlar bazasiga tayangan holda davriy o`rganish hamda ranjirlash orqali tarmoq, soha va xudud bo`yicha o`rnini belgilashdan iborat. Moliyaviy holat bo`yicha reytingni aniqlash quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 1. Ranjirlash amalga oshiriladigan ko`rsatkichlar tizimini tanlash. Moliyaviy hisobot shakllari asosida aniqlanadigan va korxonaning turli faoliyat natijaviyliklarni aks ettiruvchi bunday ko`rsatkichlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: mulkiy holatni baholash imkonini beruvchi koeffitsiyentlar; likvidlik ko`rsatkichlari, ish aktivligi, rentabellik ko`rsatkichlari, moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichlari. 2. Reyting baholash yuzasidan iqtisodiy birliklarni tanlab olish. Agar korxonalarning soha va tarmoq bo`yicha reytingi aniqlash tahlil maqsadi qilib belgilangan bo`lsa, bitta tarmoqqa va soha tegishli bo`lgan turdosh korxonalargina tanlab olinadi. Agar hudud va davlat bo`yicha korxonalar reytingini aniqlash talab etiladigan bo`lsa, bunda bir-biriga to`la mos tushuvchi metodik yondashuvlardan foydalaniladi va bu jarayon bir qadar qiyin jarayon hisoblanadi. Bunda ko`pincha ularni ish hajmi bo`yicha joylashuviga muhim ahamiyat qaratiladi.Tanlov doirasi qanchalik kengayib borsa, ranjirlash va reytingni aniqlash qiyinlasha boradi. 3. Koeffitsientlarni tanlash. Koeffitsientlar barcha korxonalarda bir xil metodik asosda hisob-kitob qilinadi va ularning taqqoslash shartlariga to`la amal etish lozim. Shuningdek ko`rsatkichlarning faoliyat va tarmoq turlari bo`yicha muhimlik darajasiga ham alohida ahamiyat qaratish va ularning muhimlik darajasiga ahamiyat qaratish zarur. Masalan, savdo korxonasida ish aktivligini baholashda tovar oborot ko`rsatkichi, xizmat ko`rsatuvchi bo`g`in uchun rentabellik ko`rsatkichi muhimligi kabi. 4. Tanlangan usullar asosida reyting baholashni amalga oshirish. Moliyaviy holatni reyting baholash oldiga qo`yiladigan vazifalar quyidagilardan iborat: Analitik balans ma`lumotlari asosida korxonaning umumiy moliyaviy holatini baholash; Qarz mablag`laridan foydalanish samaradorligini moliyaviy leviridj asosida baholash; Korxona moliyaviy barqarorligini mutlaq ko`rsatkichlarda tahlil etish; Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash va tahlil etish; Moliyaviy natijalarni tahlil qilish; Xulosa va takliflar tayyorlash. Korxonalar faoliyati reytingining turlari, mohiyati va baholash usullari Reyting baholash turlari. Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholash korxona moliya-xo`jalik faoliyatini kompleks baholashning nazariy va metodologik asoslariga tayanadi. Yakuniy reyting baholash natijalari korxona moliya-xo`jalik faoliyatining muhim ko`rsatkichlariga; iqtisodiy va moliyaviy salohiyatiga, faoliyat va mahsulot rentabelligiga, ishlab chiqarish va moliyaviy resurslar samaradorligiga, mablag`larning mavjudligi va ularning manbalariga bog`liq. Reyting baholashning quyidagi turlarini tarkiblash mumkin. Korxona tarkibiga kiruvchi bo`limlar, filiallar reytingi; Tarmoq va soha bo`yicha reyting; Hudud bo`yicha korxonalar reytingi; Davlat bo`yicha barcha korxonalar reytingi; Dunyo bo`yicha korxonalar reytingi. Reyting baholashda moliyaviy moliya holatning umumiy reytingi va tarkib ko`rsatkichlar bo`yicha reytingi alohida o`tkazilishi mumkin. Faoliyat turlarining farqlanishi bo`yicha moliyaviy holatning quyidagi turlari tarkiblanadi. - Korxonalar reytingi; - Banklar reytingi; - Sug`urta kompaniyalar reytingi; - Auditorlik tashkilotlari reytingi; - Aktsionerlik jamiyatlari reytingi va x.k. Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashning mohiyatini reyting baholash uchun tanlab olingan ko`rsatkichlar tizimi bo`yicha axborotlarni shakllantirish, ularning tahlil etish va ranjirlash orqali yakuniy reyting jadvali shakllantirish va ularning aniq ketma-ketligini tuzib chiqish tashkil etadi. Korxonalar reytingini aniqlash alohida ko`rsatkichlar va ularning kompleks natijasi bo`yicha amalga oshirilishi mumkin. Reyting baholashda quyidagi usullar tizimidan foydalaniladi: Summa usuli; o`rtacha geometrik usul; koeffitsiyent usuli; ballik usul; masofa usuli. Reyting baholash usullari Usullar Aniqlash formulasi Summa usuli Bu yerda: xfij, xbij – i ko`rsatkichning joriy va o`tgan yildagi miqdori; i=1,2,…, n, j=1,2,…, m O`rtacha geometrik usul Koeffitsient usuli Ballik usul Ob`ekt miqdori usuli Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashda qo`llaniladigan ko`rsatkichlar tizimi va ularni aniqlash usullari Moliyaviy holatni reyting baholashda qo`llaniladigan ko`rsatkichlar tizimini aniq soni va tarkibini tanlash bo`yicha yagona uslubiyot shakllanmagan. Shu sababli analitiklar, ekspertlar va ularning guruhi, reyting agentlari har bitta tarmoq, soha va korxonalarning mulki shakli, faoliyati va boshqa jihatlari bo`yicha tarkiblangan moliyaviy koeffitsiyentlar guruhi bo`yicha uni aniqlash tartiblarini belgilaydilar. Moliyaviy holatni reyting baholashda aniqlanadigan muhim ko`rsatkichlar qatoriga quyidagi ko`rsatkichlar tizimini kiritish tavsiya etiladi: - to`lov layoqati va likvidlik ko`rsatkichlari: joriy, oraliq va umumiy to`lov layoqati likvidlik ko`rsatkichlari; - moliyaviy barqarorlikni xarakterlovchi moliyaviy koeffitsiyentlar: avtonomiya, kapitallashuv, manevrlik koeffitsiyentlari va h.k.; - ish aktivligini xarakterlovchi koeffitsiyentlar: aktivlar, kapital va majburiyatlarning aylanuvchanligi koeffitsiyentlari va h.k.; - foyda va rentabellikni xarakterlovchi moliyaviy koeffitsiyentlar: aktivlar, kapital, xarajatlar rentabelligi koeffitsiyentlari va h.k. Korxonaning oxirgi besh yildagi faoliyat natijalari Ko`rsarkichlar Yillar 2014 2015 2016 2017 2018 1. Avtonomiya koeffitsiyenti 0,613 0,600 0,612 0,605 0,590 2. Joriy likvidlik koeffitsiyenti 1,531 1,383 1,349 1,247 1,197 3. Aktivlar rentabelligi koeffitsiyenti 0,288 0,291 0,269 0,152 0,216 4. Aktivlar aylanuvchanligi koeffitsiyenti 3,056 3,141 3,531 3,857 4,710 Ko` rsatkichlarning etalon birligi va ularning joylashtirish Ko`rsatkichlar Yillar 2014 2015 2016 2017 2018 1. Avtonomiya koeffitsiyenti 1 4 2 3 5 2. Joriy likvidlik koeffitsiyenti 1 2 3 4 5 3. Aktivlar rentabelligi koeffitsiyenti 2 1 3 5 4 4. Aktivlar aylanuvchanligi koeffitsiyenti 5 4 3 2 1 Ob`ekt miqdori 9 8 11 14 15 Korxonalar moliyaviy holatni va samaradorligini ifodalovchi kompleks ko`rsatkichlar tizimi va ularga qo`yiladigan talablar Moliyaviy holatni va samaradorlikni ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimini o`rganishda birinchi navbatda aktivlar va passivlarni, mulkni, daromad va xarajatlarni “odilona baholash”ga muhim ahamiyat qaratish lozim. Negaki o`rganiladigan ko`rsatkichlar tizimi avvalo ushbu qiymatning to`g`ri aniqlanganligi, asosligi va ishonchligi bilan xarakterlanadi. Uning, g`oyaviy mualliflaridan biri Raymond Djon Chambers hisoblanadi. Chambers g`oyaviy qarashlarida inflyatsiya ta`sirida aktivlarni real qiymatini aniqlashning usullari ilgari suriladi. “Odilona baholash”ning ingliz tilidan tom ma`nodagi tarjimasiga nisbatan odatda turlicha so`zlar ishlatiladi. Masalan “haqqoniy baholash”, “aniq baholash”, “qonuniy baholash”, “qoidaviy baholash”. Dastlab, odilona qiymatni aniqlashga qayta baholashning muhim vositasi sifatida qaralgan. Moliyaviy hisobotning xalqaro standarti, 32 (MFSO) standartiga muvofiq moliyaviy instrumentlarni mustaqil baholashning birinchi harakatlari boshlandi va bu holat buxgalteriya hisobida yangi bir davrni, o`zgarishni ochib bergan. Bu holat, investitsion va moliyaviy aktivlar, valyuta balansi qiymatini o`zgartirgan holda ularning moliyaviy natijalarga ta`sir etmagan. Odilona baholash balans moddalarini tuzish paytiga xaqiqiy qiymati bo`yicha hisob-kitob qilinishini xarakterlaydi. “Odilona baholash” korxonaning mulki, ishlab chiqarish xarajatlarining qiymati uning faoliyatiga bog`liq bo`lmagan holda bozorning ta`siridagi o`zgarishlarni hisobga olgan holda korxonaning moliyaviy holati va uning moliyaviy natijaviyligini qayta baholashni izohlaydi. Ya`ni, subyektning ta`siridan xoli bo`lgan moliyaviy hisobotlar tuzish talabini hal etadi. Hozirgi hisobchilik tizimida, xalqaro maydonda odilona baholashning quyidagi xususiyatlari xarakterlanadi. Qo`llash sohasi: “Odilona baholash”ning qo`llanish sohasi cheklangan. Ushbu usul aniq mulkiy birliklarga nisbatan (investitsion mulkka, biologik aktivlarga, moliyaviy instrumentlarga, aktivlarning alohida tarkiblari)ga nisbatan yoki jarayonlarning ayrim turlariga (biznesni birlashtirish, asosiy vositalarni qayta baholash, tekinga olinadigan qiymatliklarni baholash va h.k.) nisbatan qo`llaniladi. Hisoblash tartibi: xaqqoniy baholash xo`jalik faoliyatining aktivlari va jarayonlariga nisbatan farqlanadi. Aktivlarni odilona baholash korxonalarning moliyaviy natijaviyligiga, jarayonlarni odilona baholash esa kapitallashuv jarayoniga ta`sir etadi. Biologik aktivlarning (boquvdagi va o`stiruvdagi jonivorlar, o`simliklar) odilona baholanishidagi o`zgarishlar foyda va zararlarga, asosiy vositalarni qayta baholanishi esa korxona kapitalining o`zgarishiga olib boriladi. Biologik aktivlar “odilona baholash” kabi hisobning yangi tushunchasidir. MHXSga muvofiq biotransformatsiyalashuvni boshqarishni nazarda tutuvchi qishloq xo`jalik faoliyati biologik aktivlardan qishloq xo`jaligi mahsulotlarini yaratishni yoki qo`shimcha biologik aktivlarni etishtirishni nazarda tutadi. Baholash tartibi. Odilona baholash aktivlarning turiga va ular qiymatining o`zgarish darajasiga bog`liq. Odilona qiymat raqobatbardosh bozor baholariga (sotuvchi va oluvchilarning axborotlar to`liqligiga tayangan holda dallolsiz kelishuvlarga) tayangan holda aniqlanadi. Agar aktivning bozor bahosini aniqlash imkoni bo`lmasa, ulardan foydalanish va xizmat ko`rsatish muddatlarida keltiradigan daromadligiga qarab aniqlanadi. Agarda, aktivlarning kelgusida, daromad keltirishini aniqlash imkoni bo`lmasa, qayta tiklash qiymati bo`yicha baholanadi. Ayrim va juda kam kuzatiladigan hollarda, ya`ni yuqorida keltirilgan usullardan birontasi odilona qiymatni aniqlash imkonini bermasa, u holda dastlabki qiymat bo`yicha hisob- kitob qilinadi. Moliyaviy holatni reyting baholash orqali turli tashkilot va korxonalarning o`zaro bir-biriga nisbatan faollik darajasiga baho beriladi. Ushbu jarayonni, bir tizimga, tarmoqka kiruvchi korxonalarga nisbatan makro ko`lamda o`rganish masalasi sifatida qarash mumkin. Ushbu masala ikkita jihat bilan xarakterlanadi. Birinchi jihat bir nechta korxonalarning faoliyatini kompleks baholashning tahlil etuvchi tomonidan tarkiblangan muxim ko`rsatkichlar tizimiga tayangan holda taqqoslashni va ularni darajalar bo`yicha ketma-ketligini belgilashni nazarda tutadi. Ikkinchi jihati korxonalar o`rtasida etalon sifatida olingan bir nechta natijaviy ko`rsatkichlarni taqqoslash asosida o`tkaziladigan jarayonlar nazarda tutiladi. Birinchi jihatda reyting baholash yuzasidan ko`rsatkichlar tizimi turlicha tanlanishi, ikkinchi jihatda esa rasmiy belgilangan ko`rsatkichlar tizimiga tayaniladi. Alohida moliyaviy hisobot tuzuvchi, tadbirkorlik subyekti sifatida faoliyat yuritayotgan xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini reyting baholash orqali tarkiblash bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning kapitallashuv darajasi bo`yicha raqobatdoshligini aniqlashning muhim vositasi hisoblanadi. Reyting baholash maqsadini korxonalar moliyaviy barqarorligini baholash orqali ularning raqobatchilar va boshqa subyektlarga nisbatan qiyosiy o`rnini belgilab berish tashkil etadi. Reyting baholashning quyidagi xususiyatlari tarkiblanadi. - baholashda ishlatiladigan moliyaviy ko`rsatkichlar rasmiy chop etiladigan moliyaviy hisobotlarda aks etgan bo`lishi lozim; - reyting baholashning ko`rsatkichlar tizimini tarkibiga: foydalilik ko`rsatkichlari, boshqaruvning samaradorligi ko`rsatkichlari, ish aktivligi ko`rsatkichlari, likvidlilik darajasi va baqarorlik ko`rsatkichlari kiritiladi. Har bitta tarkibda uchtadan ettitagacha ko`rsatkich qatnashadi; - reyting baholashda barcha tarkib ko`rsatkichlar bo`yicha yuqori darajaga ega bo`lgan etalon korxona ko`rsatkichi asos qilib olinadi; - reyting baholash asosida chikariladigan xulosa moliyaviy holat tahlili xulosalaridan keskin farq etadi va bunda korxonani iqtisodiy rivojlanish tendentsiyalariga muhim ahamiyat qaratiladi. Reyting baholashda katnashuvchi koeffitsiyent quyidagi talabalarga javob berishi lozim - maksimal darajadagi axborotlikka ega bo`lishi; - bir tomonlama xarakterga ega bo`lishi (masalan koeffitsiyent o`sishi moliyaviy holatni yaxshilanishini xarakterlashi lozim) - barcha ko`rsatkichlar miqdoriy minimal normalarga ega bo`lishi lozim - rasmiy, chop etiladigan moliyaviy hisobot ma`lumotlari asosida hisoblanishi lozim. Reyting baholash amaliyoti Reyting baholash yuzasidan aniqlanadigan va hisob-kitob kilinadigan formulani quyidagi birliklar nisbati orqali ifoda etish mumkin. Bunda: L – reyting baholashda aniqlanadigan ko`rsatkichlar; N – koeffitsiyentni normativ talabi; K – koeffitsiyent 1/ L*; N – indeks. Ushbu ko`rsatkichning 1 dan kichkina bo`lishi moliyaviy holatni qoniqarsiz ekanligini xarakterlaydi. Reyting baholashda eng ko`p ko`llaniladigan ko`rsatkichlar qatoriga quyidagi ko`rsatkichlar kiritiladi. Bular: 1. O`z mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti; 2. Balans likvidligi; 3. Avanslangan kapital aylanuvchanligi; 4. Korxona boshqaruvining samaradorligi; 5. Xususiy kapital rentabelligi. Reyting baholash ko` rsatkichlari va ularning normalari Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlar mazmuni Norma 1. O`z mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti Kt = O`z mablag`lari manbasi (UMM) + Uzoq muddatli kredit va qarzlar (UMKQ) – Uzoq muddatli aktivlar (A) / Jami aktivlar (JA) Kt>=0.1 2. Balans likvidligi Kt = Joriy aktivlar (JA) / Joriy majburiyatlar (JM) Kl>=0.1 3. Avanslangan kapital aylanuvchanligi Ka = Sotishdan tushum / Avanslangan kapital*365 Ka>=2.5 4. Korxona boshqaruvining samaradorligi Ks = Sotishdan olingan foyda / Sotishdan tushum Ks>=(r-1) 5. Xususiy kapital rentabelligi Kk = Soliq to`loviga qadar foyda / Xususiy kapital Ka>=0.2 Amaliyotida ko`p ko`llaniladigan ushbu metodik yondashuv yakunida reyting bahosi quyidagi formula asosida hisob-kitob kilinadi. R=2Kt+0.1Kl+0.08Ka+0.45 s+ Kk Ushbu amaliyot bankrotlikni, iqtisodiy nochorlikni aniqlashda xorijda ko`llaniladigan modellarga o`xshab ketadi. Buxgalteriya balansi tahlilini oxirgi bosqichi tahlil natijalarini yakuniy xulosalarini chiqarish va rasmiylashtirish hisoblanadi. Yakuniy xulosada, korxonalarni mulkiy holati, ularning manbalanishi, iqtisodiy va moliyaviy salohiyati, korxona to`lovga qobilligi, likvidliligi, moliyaviy mustahkamlik va barqarorligini tashxisi qo`yiladi. Bu tashxis asosida korxonalarning iqtisodiy reyting bahosini ham berish mumkin. Korxonalarni buxgalteriya balansi asosida iqtisodiy va moliyaviy reytingini aniqlashning uslubiy mezonlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - korxonani iqtisodiy va moliyaviy salohiyati; - korxonaning mulkiy jamg`armasi, aktivlar va passivlar real qiymati; - korxonaning to`lovga qobilligi; - korxonaning moliyaviy mustahkamligi va barqarorligi; - korxona mablag`larini harakatchanligi (likvidliligi). Tahlil natijalarini rasmiylashtirishni uslubiy tartibida xulosalarni aniq va ravon tilda bayon etilishiga, yutuq va kamchiliklarni asosligiga, o`rinli va obyektivligiga, yuzaga kelish va o`zgarishlarni davriyligiga, tahlil yakuni bo`yicha korxona boshqaruvini optimal strategiyalarini (chora-tadbirlar) belgilab olinishiga ahamiyat berish lozim. Korxona iqtisodiy va moliyaviy salohiyati samaradorligi bo`yicha reyting ko`satkichlarining qiyosiy tahlili. Reyting baholash bo`yicha korxonalarni ranjirlash. Korxonalar moliyaviy holatining yildan-yilga barqarorlashib, investitsion jozibadorligining oshib borishi ham iqtisodiyotning etakchi tarmoqlariga ichki va tashqi investitsiyalarni jalb etish imkonini bermoqda. Boshqaruv tizimida yuqori samaradorlikka erishish raqobatdosh iqtisodiyot sharoitida korxonalar moliyaviy holatini, ularning faoliyati samaradorligini aniqlash va tahlil etish nafaqat xo`jalik subyektlarining o`ziga, shuningdek kreditorlar va investorlar uchun ham o`ta muhim ahamiyatiga ega. Moliyaviy tahlilda korxonaning moliyaviy ahvolinigina oydinlashtirib berilmasdan, balki uning istiqbollarini ham ko`rsatib beriladi. Shuningdek, investitsiyalarni faol jalb etish uchun xo`jalik yurituvchi subyektlar investitsion jozibadorlik reytinglarini tahlil etib, hisoblab chiqish zarurdir. Milliy va jahon amaliyotida korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashning turli usullaridan foydalaniladi. Bunday usullarga «o`rinlar yig`indisi», taksonometrik usul, ko`rsatkichlar yig`indisi usuli, ballar usuli, masofalar usuli va hokazolarni kiritish mumkin. Bu usullar korxonalar moliya- xo`jalik faoliyatining turli tomondan tahlil qilish hamda ularning raqobatchilar orasidagi o`rnini belgilash imkonini beradi. Investorlar uchun reytingi yuqori korxonalarni aniqlash imkoni tug`iladi. Korxonalar faoliyatining muhim ko` rsatkichlari Ko`rsatkichlar Korxonalar Qatorlar bo`yicha o`rtacha, xi O`rtacha kvadratik tafovvut,   i1 2 3 4 5 6 Joriy likvidlik koeffitsiyenti 2 1,76 2,12 1,7 1,6 2,24 1,90 0,57 Sotish rentabelligi 23,3 27,5 30,8 29,2 25,8 28,3 27,50 5,9 TMZ aylanuvchanligi, kunda 55,1 44,0 46,6 39,2 32,3 36,0 42,22 18,3 Mahsulot sotishdan sof tushum, ming so`m 153 750 232 500 236 250 255 000 192 500 167 500 206 250,00 91 719,7 Ko`rsatkichlar Korxonalar 1 2 3 4 5 6 Joriy likvidlik koeffitsiyenti 3 4 2 5 6 1 Sotish rentabelligi 6 4 1 2 5 3 TMZ aylanuvchanligi, kunda 6 4 5 3 1 2 Mahsulot sotishdan sof tushum, ming so`m 6 3 2 1 4 5 O`rinlar yig`indisi 21 15 10 11 16 11 «O`rinlar yig`indisi» usulida reyting baholashning mohiyati shundaki, bunda baholanayotgan ko`rsatkichlar bo`yicha korxonalarning egallagan o`rinlarining yig`indisi eng kichik bo`lgan korxona eng yuqori reytingga ega bo`ladi va aksincha. Buning mazmuni shundaki, barcha ko`rsatkichlar bo`yicha birinchi o`ringa intilgan sonlar yig`indisi eng kichik son bo`ladi hamda bu barcha ko`rsatkichlar bo`yicha eng yaxshi pozitsiyadagi korxonaga tegishli bo`ladi. Korxonalar moliyaviy holatini taksonometrik usulda baholash uchun berilgan ma`lumotlarni quyidagi X matritsa ko`rinishida ifodalaymiz X= 2 1,76 2,12 1,7 1,6 2,24 23,3 27,5 30,8 29,2 25,8 28,3 55,1 44,0 46,6 39,2 32,3 36,0 153 750 232 500 236 250 255 000 192 500 167 500 X matritsaning har bir elementini qator bo`yicha o`rtacha ko`rsatkichdan farqini o`rtacha kvadratik tafovutga bo`lib, Z matritsani hosil qilamiz. Z= 0,18 -0,25 0,39 -0,35 -0,53 0,60 -0,71 0,00 0,56 0,29 -0,29 0,14 0,70 0,10 0,24 -0,17 -0,54 -0,34 -0,57 0,29 0,33 0,53 -0,15 -0,42 Etalon korxona Ze = (Z1e, Z2e, Z3e, Z4e) = (0,60; 0,56; -0,54; 0,53). Etalon Z matritsaning har bir qatoridagi eng yaxshi ko`rsatkichlardan tashkil topgan. Shuni ta`kidlash kerakki, etalon sifatida joriy likvidlik koeffitsiyenti, sotish rentabelligi va mahsulot sotishdan sof tushum ko`rsatkichlari bo`yicha qatordagi eng katta miqdorlar olingan. Chunki bu ko`rsatkichlarning yuqori bo`lishi barqaror moliyaviy holatni aks ettiradi. Aksincha, kun hisobida tovar moddiy zaxiralar aylanuvchanligi ko`rsatkichining eng kichik miqdori aylanishning tezligidan dalolat beradi. Shuning uchun bu ko`rsatkichning eng kichik miqdori etalon sifatida olingan. O`rganilayotgan korxonalarning ko`rsatkichlarini “Z” etalon korxona ko`rsatkichlaridan farqlarining kvadratlari yig`indisini hisoblash asosida korxonalarning reyting ko`rsatkichlarini aniqlaymiz: R1 = (0,18-0,60)2 + (-0,71-0,56)2 + (0,70-(-0,54))2 + (-0,57-0,53)2 = 4,56 R2 = (-0,25-0,60)2 + (0,0-0,56)2 + (0,1-(-0,54))2 + (0,29-0,53)2 = 1,49 R3 = (0,39-0,60)2 + (0,56-0,56)2 + (0,24-(-0,54))2 + (0,33-0,53)2 = 0,69 R4 = (-0,35-0,60)2 + (0,29-0,56)2 + (-0,17-(-0,54))2 + (0,53-0,53)2 = 1,12 R5 = (-0,53-0,60)2 + (-0,29-0,56)2 + (-0,54-(-0,54))2 + (-0,15-0,53)2 = 2,45 R6 = (0,60-0,60)2 + (0,14-0,56)2 + (-0,34-(-0,54))2 + (-0,42-0,53)2 = 1,13 Bunda, Z etalon korxona ko`rsatkichlariga eng yaqin bo`lgan, ya`ni ko`rsatkichlar tafovuti eng kichik korxona yuqori reytingga ega deb baholanadi. Demak, aniqlangan reyting ko`rsatkichlari ichida eng kichik qiymatga ega bo`lgan korxona (3-korxona) 1-o`rinda va, aksincha eng katta qiymatga ega bo`lgan korxona (1-korxona) reytingi eng past deb baholash mumkin. Korxonalarning moliyaviy holati va investitsion jozibadorligi bilan qiziquvchi subyektlarning axborotga bo`lgan talabini yanada to`liqroq qondirish uchun yanada ko`proq ko`rsatkichlar tizimidan foydalanish mumkin. Bunda har bir axborotdan foydalanuvchining qiziqishidan kelib chiqib u yoki bu ko`rsatkichlarni baholash asosida boshqaruv, investitsion va moliyaviy qarorlarni qabul qilishga asos bo`ladigan xulosalarga ega bo`lish mumkin. Shuningdek, korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashda ularning tarmoq xususiyati, raqobatdagi o`rni, boshqaruv apparatining kompetentligi va boshqa omillar hisobga olinishi zarur, deb hisoblaymiz. O`rganilayotgan ko`rsatkichlarning ahamiyatlilik darajasi ham reyting bahosini o`zgarishiga sabab bo`lishi mumkin. Shulardan kelib chiqib aytish mumkinki, investitsion va moliyaviy qarorlarning samaradorligini oshirish uchun moliyaviy holatni reyting baholashda imkon qadar (korxona moliyaviy holati va investitsion jozibadorligini har taraflama baholash imkonini beruvchi) ko`proq ko`rsatkichlardan foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo`lardi. Shuningdek, korxonalarni moliyaviy holatini reyting baholashda ko`rsatkichlar quyidagi talablarga javob berishi lozim, deb hisoblaymiz: Korxona moliyaviy barqarorlik holatini aniq aks ettirishi hamda maksimal axborot berish xususiyatiga ega bo`lishi; Barcha ko`rsatkichlar aniq miqdoriy o`lchamga va normativlarning kamida minimal darajasiga ega bo`lishi; Faqat korxonaning ommaviy buxgalteriya hisobotlari ma`lumotlari asosida hisoblanishi; Korxonani zamon va makon bo`yicha reyting baholash imkonini berishi. Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini joriy qilish sharoitida korxonalarning investitsion jozibadorligi va ularning moliyaviy holati to`g`risidagi ishonchli axborotga talab yanada ortadi. Bunday axborot samarali boshqaruv, investitsion va moliyaviy qarorlar qabul qilishda muhim asos bo`lib xizmat qiladi. Korxonalar moliyaviy holati va investitsion jozibadorligini kompleks baholash uslublarini takomillashtirish asosida boshqaruv qarorlarining samaradorligi ortib, moliyaviy resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlari aniqlanadi. Moliyaviy holatni reyting baholash bo`yicha xalqaro tajribalar va ulardan mamlakatimiz tahlil amaliyotida foydalanish imkoniyatlari Iqtisodiy tuzilmalarni isloh qilishni yanada chuqurlashtirish va barqarorligini yanada oshirish, tizim faoliyatiga yondashuvlarni hamda baholash tizimini tubdan o`zgartirish, hamma tomonidan qabul qilingan xalqaro normalar, standartlar va baholash ko`rsatkichlariga muvofiq reyting amaliyotini tashkil etishning yanada yuqoriroq darajasiga chiqishni ta`minlash oldimizda turgan muhim vazifa hisoblanadi. Xalqaro standartlar talablariga muvofiq korxonalarning iqtisodiy va moliyaviy qudratini oshirish, ularning aktivilar va kapitalini ko`paytirish, daromadligini o`stirish, resurslar bazasini kengaytirish yanada kapitallashtirish, ushbu sohaga xususiy kapitalni jalb etish, resurs bazasini ko`paytirish, ish sifatini va boshqaruv sifatini oshirish oldimizda turgan eng muhim muammodir. Etakchi xalqaro reyting tashkilotlari tomonidan qo`llaniladigan xalqaro normalar, mezonlar va standartlarga asoslangan hamda alohida korxonalar faoliyatini dunyoda qabul qilingan faoliyatini baholash va tahlil qilishning zamonaviy tizimini joriy etish lozim. Normativ-huquqiy bazasini yanada takomillashtirish, zamon talablari va xalqaro normalar hamda standartlarga muvofiq holda amaldagi qonun hujjatlariga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish hamda yangi qonun hujjatlari va me`yoriy hujjatlar qabul qilish zarur Korxonalarda investitsiyaviy faollikni kuchaytirish, investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni yanada kengaytirish, loyihalarni ekspertiza qilish va xatarni baholash tizimini takomillashtirish darkor. Korxonalarni qo`llab quvvatlashda, moliyalashtirishda, himoya qilishda moliya tashkilotlari, kredit uyushmalari, lizing, sug`urta va auditorlik kompaniyalarining rolini yanada oshirish, ularga ko`rsatiladigan xizmatlar turi va ko`lamini kengaytirish, moliya bozori infratuzilmasi institutlarini mustahkamlash lozim. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni moliyalashtirishning, aholi bandligi va farovonligini oshirishning g`oyat muhim vositasi sifatida reyting aniqlashda ulshbu qatorning alohida turlarini belgilashga o`tish lozim. Masalan ish bilan bandlikda yoshlarni ishga qabul qilish bo`yicha reyting, yoshlarni tadbirkorligi biznesi reytingi va h.k. nominatsiyalarni belgilash. Korxonalarda hisob-kitob va hisobotlariga yangicha yondashuvlarini shakllantirish hamda zamonaviy texnologiyalari va uslublarini joriy qilish, axboroti saviyasi hamda sifatini oshirish, etakchi xalqaro reyting tashkilotlari talablariga muvofiq undan keng ko`lamda foydalanishni yo`llariga o`tish zarur. Korxonalarning dunyoda qabul qilingan standartlar, uslubiyatlar va baholash ko`rsatkichlari tizimida ishlay oladigan, professional tayyorlangan yuqori malakali mutaxassislar bilan mustahkamlash, shuningdek kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish. O`zbekiston temir yo` llari AJning jamlangan buxgalteriya balansi Ko`rsatkichlar 2017 -2018 yy. AKTIV 01.01.2017 y. 01.04.2017 y. 01.07.2017 y. 01.10.2017 y. 01.01.2018 y. 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731   945 11 151 959   813 11 195 178   476 11 778   032 823 12 593 199 960 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417   487 11 341 824   771 13 056 620   251 13 186   532 286 14 773 593 626 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307   367 3 788 793   507 3 945 211   086 4 125   679 858 4 320 658 666 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110   120 7 553 031   264 9 111 409   165 9 060   852 428 10 452 934 960 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417   151 335   519 526   894 435 179 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 3 308 810 890 1 783 170 063 2 396   325 565 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492   782 289 782   140 300 072   354 320 419 651 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 3 522 490 664 4 234 880 927 10 571   776 648 11 683 693 105 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 761 929 334 807 974 274 805 958 807 1 047 437 972 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091   169 1 926 260   257 2 439 824   162 8 466   493 743 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 167 990 329 198 395 625 199 248 750 468 669 767 Boshqa joriy aktivlar 117 495   315 114 011   429 118 290   042 112 380 694 160 480 738 Debitorlar, jami 503 338 335 552 299 315 670 396 824 987 694 654 1 566 042 404 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855   350 162 134   584 179 194   017 304 669 491 268 038 094 Byudjetga avans 7 740   384 6 510   004 8 801   153 5 388 750 5 252 951 to`lovlari Aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 PASSIV 01.01.2017 y. 01.04.2017 y. 01.07.2017 y. 01.10.2017 y. 01.01.2018 y. 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794   466 8 567 616   791 8 644 944   914 8 963 743 430 10 124 233 076 Ustav kapitali 614 384 306 614 384 306 614 384 306 614 384 306 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 6 360 555 463 6 480 827 061 6 590 488 428 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693   607 416 753   023 344 928   794 160 996 840 223 400 675 Boshqa manbalar 885 865 126 1 175 923 999 1 204 804 753 1 597 873 856 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 6 106 833 686 6 785 114 489 13 386 066 041 14 152 659 989 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490   146 5 329 297   527 5 927 142   095 12 154 367 349 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 12 729 877 10 091 394 9 142 953 8 878 479 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075   830 764 806   282 847 881   000 1 222 555 739 1 839 768 361 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818   890 177 094   949 250 590   908 306 494 641 514 650 184 Byudjetga majburiyatlar 20 798   130 35 632   293 40 718   997 40 080 238 62 317 043 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104   658 14 674 450   477 15 430 059   403 22 349 809 471 24 276 893 065 “O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g` risidagi hisoboti (2016-2017 yy.) Ko`rsatkichlar nomi 2017 yil 2016 yil Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof 5 180 801 340 3 362 225 550 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 3 191 287 162 2 474 622 038 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 887 603 512 Davr xarajatlari 752 744 444 568 302 199 Boshka operatsion xarajatlar 178 630 359 135 306 333 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 454 607 646 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 833 455 050 159 047 300 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506 789 162 269 112 080 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 564 672 426 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0 Daromad (foyda) solig`i 30 730 577 16 304 363 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 83 965 344 40 674 456 Hisobot davrining sof foydasi 974 038 284 507 693 607 Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

Похожие

Korxonalar iqtisodiy nochorligi (bankrotligi)ni baholash va tahlil qilish
Savdo korxonasining moliyaviy holatini boshqarish
Soliq to’lovlarining korxonalar moliyaviy holatiga ta’siri
Korxona moliyaviy holatining tahlili
Korxonalar faoliyati reytingi taxlili