Коммунал хўжалик тармоғи иқтисодиёти - Экономика - Рефераты

Коммунал хўжалик тармоғи иқтисодиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

206.5 KB

Коммунал хўжалик тармоғи иқтисодиёти Режа: 1. Республика иқтисодиётида коммунал хўжалиги хизматининг ўрни 2. Уй-жой, коммунал хўжалик таркиби ва бозор ислоҳотлар 3. Уй-жой коммунал корхоналар иқтисодиёти 1

Республиканинг кўп тармоқли коммунал хўжалиги таркибида уй-жой хўжалигига хизмат кўрсатиш ва уни асраш, сув таъминоти ва канализация, иссиқлик ва газ таъминоти, аҳоли яшайдиган жойларни тозалаш билан шуғулланувчи техника ташкилотлари, шаҳар йўловчилар ташиш электр транспорти (трамвай, тролейбус, метрополитен), электр, газ ва тақсимловчи тармоқлар, шаҳар хўжалиги ободонлаштириш, саноат, таъмирлаш-қурилиш, лойиҳалаш корхоналари, ташкилотлари ва бошқалар мавжуд. Республикада коммунал хизмат кўрсатиш агентлиги ва унинг тегишли вилоят, шаҳар, туман бўғинлари амалга оширади. Уларнинг фаолият доираси шаҳар ва шаҳарчалар, туман марказлари билан чегараланади. Айрим шаҳар ва шаҳарчаларда, қишлоқ жойларда коммунал хизмат кўрсатишни қишлоқ хўжалиги, йирик саноат корхоналари ва ташкилотлари ҳам амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси коммунал хўжалигида умумий қуввати бирлиги кеча кундуз 7,0 млн. иншоотлар, 17 минг км узунлик сув ўтказгич шоҳобчалари ва сув ўтказгичлар, бир кеча кундузда умумий қувватга 3,5 млн.м 3 чиқинди сувларни тозалаш кучига эга бўлган иншоотлар 5,2 минг км коллективлар ва канализация шохобчалари, бир соатда 5,6 минг Гкал иссиқлиқ бериш қувватига эга бўлган иситиш қозонхоналари 3,6 минг км иссиқлик тармоғи, 17 газ тўлдирувчи станция ва 75 минг км дан ортиқ газ шахобчаларидан фойдаланилмоқда. Йилига истеъмолчиларга 2,3 млрд. м 3 ичимлик сув, 22 млн. Гкал иссиқлик қувват, 36,5 млрд м 3 зиёд табий газ етказиб берилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамаси томонидан 2003 октябрь ойда республикада газ таъминотини такомиллаштиришга қаратилган Қарор қабул қилинди. Республикада шаҳар, шаҳарча ва туман марказларида аҳолини сув билан таъминлаш, шунингдек ичимлик сувининг сифатини яхшилаш мақсадида мустақиллик (2003-2005) йилларда суткасига 381 мин м 3 ичимлик суви 2

етказиб бериладиган водопровод шохобчалари қуриб ишга тушурилди. Булар Самарқанд, Ургенч, Нукус, Жиззах, Термиз ва бошқа шаҳарларни Туямўйин Урганч, Туямўйин-Нукус, Учқўрғон-Наманган, Дамхўжа ва бошқа сув қувирлари фойдаланишга топшириш асосида эришилди. Оқибатда республикада водопровод системасининг умумий қуввати бир кеча-кундузда 12,0 млн м 3 жон бошига водопровод тармоғи узунлиги 26,3 минг км. га етди. Бошқача қилиб айтганда республикамизда мустақиллик йилларида бу соҳада қилинган ишлар натижасида аҳолини жон боши ҳисобига бир кеча-кундузи истеъмол учун сув шаҳарларда 536,6 л. ва қишлоқларда 240,4 л. ни ташкил этди. 3

7-жадвал Аҳоли пунктларини сув билан таъминлаш (йил охирига) (2001 йил – базис йили) 2001 2003 2005 Базис йилига нисба-тан Сув қувирига эга аҳоли пунктлари сони: Шахарлар 120 120 120 100% шахар типидаги посёлкалар 112 111 111 99% қишлоқ аҳоли пунктлари 8145 8391 8544 104% Кўча сув қувурлари яккатизими узунлиги км. шу жумладан: шахарлар ва шахар атрофлари қишлоқ махаллалари 40312,2 45766,7 47209,7 117% 13029,9 16034,2 16214,3 124% 27282,3 29732,5 30995,4 113% Сув қувурлари қуввати,суткасига минг куб метр 11188,3 13695,0 13562,1 121% шу жумладан: шахар ва шахар атрофлари 7345,0 7926,9 7642,2 104% қишлоқ махаллалари 3843,3 5768,1 5919,9 154% Ахолига ва комунал-хўжалик эҳтиёжларига ажратиладиган сув.млн. куб м 1881,3 1813,8 1750,8 93% Бир киши хисобига ахолига ва комунал-хўжалик эхтиёжларига ажратиладиган ўрт. суткалик сув, литр: 209,1 199,1 189,8 90% шахар ва шахар атрофларида 334,3 349,7 317,6 95% қишлоқ маҳаллаларида 134,6 110,3 115,6 85% Манба:Статистик маълумотлар тўплами: Ўзбекистон Республикасининг уй-жой фонди. Маълумотлардан кўриниб турибдики: -сув қувирларига эга аҳоли пунктлари сони бир мунча ошган; 4

-кўча сув қувурлари якка тизими узунлиги бир мунча ошган (17%); -сув қувурлари қуввати 21%га ошган; -аҳолига ва комунал-хўжалик эҳтиёжларига ажратиладиган сув 7%га камайган; -бир киши хисобига ахолига ва комунал-хўжалик эхтиёжларига ажратиладиган ўрт.суткалик сув 10% га камайган; Мустақиллик йилларида республика шаҳар ва айниқса қишлоқларни газлаштириш устивор давлат сиёсатига айланди. Республиканинг шаҳар, шаҳарча ва қишлоқларида узунлиги 15 минг км дан ортиқ якка тортилган газ 75 шохобчалари мавжуд. Жумладан 26,0 минг км. дан ортиқ ер ости газ қувури, 29 минг газ тақсимлаш пункти ишлаб турибди. Республикада 3,7 млн. хонадон табий газ билан таъминлаган шу жумладан қишлоқларда 2 млн. хонадон газлаштирилган. Биноларни иситиш соҳасида 940 газ билан ишлайдиган буғ қозонлари ва 4,0 милион км узунликдаги иссиқлик тармоғи ишлаб турибди. Республика коммунал хўжалигининг яна бир муҳим тармоғи-шаҳар, шаҳарча ва туман марказлари санитария ҳолатини яхшилаш, қаттиқ ва суюқ чиқиндиларни ўз вақтида йиғиш ва уларни чиқинди майдонларига олиб бориш зарарлантиришдир. Бу хизмат 115 шаҳар, 100 шаҳарчада йўлга қўйилган. Умумий майдони 1000 гектар бўлган 180 чиқинди зарарлантириладиган майдон бор. Йилига 10-13 млн. м 3 қаттиқ ва 5-7 млн. м 3 суюқ чиқинди йиғилади ва улар 6 мингдан ортиқ шу жумладан Жанубий Кореядан олинган замонавий машина ва механизмлар (кўча супурадиган, сув сепадиган, ахлат ташийдиган, канализация ва кир ўраларини тозалайдиган ва бошқалар) орқали чиқиндихоналарга ташилади. Йирик шаҳарлар-Тошкент, Самарқанд, Андижон, Бухоро Наманган, Фарғона ва бошқаларда махсус ихтисослаштирилган автобазалар бор. Коммунал хўжалик тармоғида уй-жойлар, ижтимоий, маданиймаиший иншоотлар, мухандислик тизимларини капитал таъмирлаш корхоналари 5

мавжуд. Чиқиндилар учун контейнерлар, тайёрлаш, газ ўлчагичлари ва сув ўлчагичларни чиқарувчи қўшма корхоналар хўжалиги талабини қондиришга қаратилган. Мустақиллик йиллари давомида Ўзбекистон коммунал хўжалиги йирик соҳага айланди саноат ишлаб чиқаришнинг ривожи ва аҳолининг тез ўсишига боғлиқ ҳолда илдам суратлар билан ривожланди. қишлоқ жойларида аҳоли яшайдиган жойларни обод қилишда лойиҳалаш ишлари йўлга қўйилди, шаҳарчалар кўплаб қурилди. Гузарлар қурилди ва шаҳар кўчалари гулзорларга айлантирилди, айниқса Андижон шаҳрида ва туман марказларида. 1. Республика иқтисодиётида коммунал хўжалиги хизматининг ўрни Уй-жой, коммунал хўжалик таркиби ва бозор ислоҳотлар Уй-жой коммунал корхоналар иқтисодиёти чуқурлаштириш шароитида ривожланитириш масалалари Ҳозирги кунда республикамизда аҳолини турар жой билан таъминлаш ва уй-жойдан фойдаланиш муоммоларига етарли даражада эътибор берилмоқда. Шу ўринда республика президентининг кўплаб фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг қарорларини келтирамиз (1993 7май «Давлат уй- жой фондини хусусийлаштириш тўғрисида», 1994 5-март «Республикада уй-жой қурилишини роағбатлантириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида», 1996 йил 31 январь «Тошкент шаҳрида уйжой қурилишини Давлат томонидан қўллаб қувватлашни кучайтириш тўғрисида», 1996 йил 27 декабрь «Давлат уй-жой сиёсатини асослари тўғрисида», 1997 йил 24- март «Ўзбекистон Республикаси уй-жой қурилишида ислоҳотлдапрни чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида», 2005 йил 16-февраль «Уй- жой қурилиши ва уй-жой бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»...) Бу хужжатлариннг асосий мақсади уй-жой муоммосини ечишда аҳолининг муҳтож қатламларини давлат томонидан қўллаб қувватлаш ва 6

ижтимоий ҳимояни таъминлаш, корхона, бирлашма ташкилотлар ва аҳоли маблағи ҳисобига амалга оширилган уй-жой қурилишини келгусида ривожлантирилишлари учун қўшимча рағбатлантиришдир. Ўзбекистон Республикасида уй-жой коммунал хўжалик тармоғини «Ўзкоммунхизмат» Агентлиги бошқаради. Бу агентлик 05.03.2004 йил 110 сонли Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорига биноан ташкил этилган. Агентлик структураси худудлараро сув қувурларини ишлатиш буйича 5 дирекция ва Тулмуюн –Нукус, Тулмуюн-Ургенч, Дамхужа, Дехқонобод ,Тошкент вилояти, Жиззах вилояти кувурларини ишлатиш бошкармалари ва ―Узкоммуналлизинг‖ корхонасидан ташкил топган. Агентлик таркибига ―Узкоммуналлойиха‖ ,‖Узгазлойиха‖ институтлари, агентлик обьектларини куриш инжиниринг компанияси ва ―Узкоммунукувташкилотчи‖ маркази хам киради. Шунингдек, агентликка ―Коракалпокгаз‖, ―Навоийгаз‖, ‖Намангангаз‖, ‖Самаркандгаз‖, ‖Сурхондарёгаз‖, ‖Сирдарёгаз‖, ‖Тошкунтвилоятгаз‖, ‖Тошшахаргаз‖, ‖Фарғонагаз‖, ‖Хоразмгаз‖ худудий газтаьминот корхоналари уз шахар (туман)лардаги филиаллари билан биргаликда ҳисобот топширадилар. Худудий газтаьминот корхоналари агентликка ҳисобот топширар ва 02.10.2003 йил 421-сонли Вазирлар Маҳкамаси қарори билан тасдиқланган ҳужжат асосида фаолият юритади . Ҳудудий газтаьминот корхоналари директорлари Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши Раиси, вилоятлар ҳокимлари ва Тошкент шахар ҳокими таклифларига биноан агентлик бош директори томонидан тайинланади. Агентликнинг асосий вазифалари қуйидагилар: Республика коммунал кўрсатиш соҳасида Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари ва бошқа 7

меьёрий-ҳуқуқий ҳужжатларини бажарилишини назорат қилишни амалга ошириш; Республика коммунал хизмат кўрсотиш тизимида давлат сиёсати ва ҳукумат қабул қилган чора-тадбирларни амалга ошириш; Коммунал хизмат тизимини шакллантириш, коммунал хизмат соҳасида белгиланган тартибда меьёрий-ҳуқуқий хужжатлар ва техник-иқтисодий шартларни ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш; Ҳудудлараро сув қувурларини ишлатиш, коммунал газ сотиш йўли ҳамда чиқиндиларини қайта ишлаш соҳаларида ягона техник сиёсатни шакллантириш ва юритиш; Тармоққа хорижий инвестициялар ва технологияларни жалб қилиш, шунингдек қўшма корхоналар ташкил этиш. Агентликка юклатилган вазифаларни бажариш учун қуйидаги функциаларни амалга оширади: Коммунал соҳанинг иқтисодий таҳлили бўйича қонунлар лойихаси ва бошқа меьёрий-ҳуқуқий хужжатларни ишлаб чиқиб, белгиланган тартибда Вазирлар Маҳкамасига тасдиқлаш учун таклиф қилади; Коммунал газ сотиш ҳўжалиги ва ҳудудлараро сув қувурлари ривожланиш қонуниятларини бирлаштириб, шу соҳада ягона техник сиёсат олиб боради; Техник шарт-шароитлар ва коммунал ҳизмаит соҳасидаги қонунларни маҳаллий ҳокимият органлари, бошқармалар, назорат қилади; Баланс ишлаб чиқиш учун улгуржи истеьмолчилар ва республика аҳолисининг табиий ва ёқилган газга бўлган эҳтиёжини белгиланган тартибда аниқлайди; Ҳар квартал юридик шаҳслар даромад солиғи бўйича ҳудудий газ таьминот корхоналаридан ҳисоботлар йиғиб, уларни бирлаштириб, солиқ органига тақдим этади; 8

Белгиланган тартибда ҳудудлараро сув қувурлар қурилиши бўйича буюртмалар олади ,шунингдек ҳукумат топшириғи бўйича шу соҳада бошқа обеьктлар қурилишини амалга оширади; Ўзбекистон Республикаси коммунал хўжалиги эҳтиёжлари учун, шу тармоқ технологиялари, асбоб-ускуналари, машиналар ва механизмлар яратиб, уларни ишлаб чиқаришни ташкил этади; Уй-хой хўжалик соҳасида инжиниринг, консалтинг, аудитор ва бошқа корхоналар ўртасида коммунал хизмат кўрсатиш соҳасидаги рақобат муҳитини яратишга кўмаклашади; Коммунал хўжалиги ва машиналар, асбоб-ускуналар ишлаб чиқариш бўйича хорижий мамлакатлар ва халқаро ташкилотлар билан илмийтехникавий ва иқтисодий ҳамкорликни амалга оширади, шунингдек, улар билан маҳаллий корҳона ва ташкилотлар ўртасида алоқаларни ўрнатишига ёрдам беради. Хисобот даврига аҳолига 6645,56 млн.м 3 , улгуржи истеъмолчиларга эса 1955,07 млн.м 3 табиий газ сотиш мўлжалланган эди. Хақиқатда эса аҳолига 6538,49 млн.м 3 табиий газ сотилиб, режа 98,39% ни ташкил қилди. Улгуржи истеъмолчиларга 1773,74 млн.м 3 табиий газ сотилди ва у 90,73% ни ташкил қилди. Жами 8598,05 млн.м 3 табиий газ сотилди. 2005 йил январ-июн ҳисобот даврида, худди шу давр 2004 йилга нисбатан ўсиш суръати 96,68% ни ташкил қилди (8-жадвал). 2005 йилда аҳоли 4316,25 тонна бош истеъмолчииларга эса 400,00 тонна ёқилган газ сотиш мўлжалланган эди. Хақиқатда аҳолига 4316,25 тонна бошқа истеъмолчиларга 400,00 тонна ёқилган газ сотилди. Демак кўриниб турибдики, режа 100% бажарилди. Худди шу ҳисобот даври 2004 йилга нисбатан 76% ўсиш сурати. 2005 йил жами газ сотишдан 118900,28 млн сўм даромад олиш мўлжалланган эди, шундан 118470,87 млн сўм табиий газ сотишдан, 429,41 млн сўм ёқилган газ сотишдан. 9

Молиявий кўрсаткичлар шуни кўрсатиб турибдики, тармоқ бўйича жами 167,9 млн.сўмлик даромад олиниб, шундан 154,6 млн.сўм табиий газдан, 0,4 млн.сўм ёқилган газдан, 3,9 млн.сўм бошқалардан ва 9,0 млн.сўм газ ўлчагичлар хисобига тўғри келди. Тармоқ бўйича жами 104,4 млн. сўмлик харажат қилинди, шундан 94,8 сўм табиий газга, 0,5 млн. сўм ёқилган газга, 2,9 минг сўм бошқаларга ва 9,0 млн. сўм газ ўлчагичларга. Жадвалдан кўриниб турибдики, жами тармоқ бўйича келиб тушган даромаддан 8,7 млн. сўм «Қарақалпоқгаз» худудий газ таъминот корхонасига тўғри келса, 11,1 млн. сўм «Андижонгаз», 10,5 млн.сўм ―Бухорогаз‖, 4,5 млн. сўм ―Жиззахгаз‖, 6,4 млн. сўм ―Қашқадарёгаз‖, 2,9 млн. сўм ―Навоийгаз‖, 9,3 млн. сўм ―Намангангаз‖, 15,9 млн. сўм ―Самарқандгаз‖, 2,7 млн. сўм ―Сурхондарёгаз‖, 3,6 млн. сўм ―Сирдарёгаз‖, 27,8 млн. сўм ―Тошкентвилоятгаз‖, 42,5 млн. сўм ―Тошкентшаҳаргаз‖, 15,3 млн. сўм ―Фарғоангаз‖ ва 8,7 млн. сўм ―Хоразмгаз‖ ҳисобига тўғри келади. 2006 йил ҳисобот даврида даромадлар жами 112997,27 млн сўм. Худди шу даврнинг 2004 йилга нисбатан ўсиш суръати 151,8%ни ташкил қилди. Шундан табиий газдан 11163,50 млн сўм, ёқилган газдан эса 429,41 млн сўмни ташкил қилди. Жами мўлжаланган даромад 94,50%га бажарилди. 2006 йил ҳисобот даври учун худудлараро сув қувурлари орқали 26983,00 минг.м 3 сув сотиш мўлжалланган эди, хақиқатда эса 27488,00 минг. м 3 сув сотилиб, режа 100,76%га бажарилди, ундан олинган даромад эса 966,50 млн. сўмни ташкил қилди. Худди шу давр 2004 йилга нисбатан 158,10 % ўсиш суръати. Ҳозирги пайтгача уй-жой қурилиш ва коммунал хўжаликда қатор камчиликлар мавжуд. Хусусий республикада ҳалигача уй-жой муаммоси ечилмаган. 10

Уни ечиш учун асосий йўллардан бири бу уй-жой фондининг сифатли таъмирини ўтказиш бўлиб бу жараёнда ҳам бир қатор ушлаб турувчи ҳолатлар мавжуд. 11

8-жадвал 2006 йил ҳисобот даври учун «Ўзкоммунхизмат» агентлиги бўйича маҳсулот ишлаб чиқаришда кўрсатилган ҳизматлар кўрсаткичлари. Кўрсаткич номи Ўлчов бирлиги 2006 йил Режага нисбатан % 2004 йил 2006 йил 2004 йил даврига нисбатан ўсиш суръати Табиий газ сотиш. Жаъми млн.м 3 8312,23 96,65 8598,05 96,68 Аҳолига млн.м 6538,49 98,39 6856,70 95,36 улгуржи истеъмолчиларга млн.м 1773,74 90,73 1741,35 111,86 Ёқилғи газ сотиш – Жаъми тонна 4716,25 100,00 6149,10 76,70 аҳолига тонна 4316,25 100,00 4658,00 92,66 бошқа истеъмолчиларга тонна 400,00 100,00 1491,10 26,83 Газ сотишдан олинган даромад – Жами млн.сўм 112359,37 94,50 73997,27 151,84 табиий газдан млн.сўм 111929,96 94,48 73163,50 152,99 ёқилган газдан млн.сўм 429,41 100,00 833,77 51,50 Ҳудудлараро қувурлар орқали сув сотиш хажми минг.м 3 27188,00 100,76 30378,00 89,50 Сув сотишдан олинган даромад минг.м 3 969,50 122,37 611,30 158,11 Агентлик бўйича бошқа фаолият минг.м 3 1160,35 100,17 1199,25 104,61 Агентлик бўйича жаъми млн.сўм 114186,22 94,74 75717,82 151,20 Манба: «Ўзкоммунхизмат» агентлигининг маълумотлари 53

Уй-жой фондининг таъмири ва фойдаланишнинг асосий кўрсаткичлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасини қарорига биноан давлатнинг ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш режасига киритилганлигига қарамай, улар зарур моддий ва техник ресурслар билан таъминланган. Кейин, республиканинг Давлат режаси ва Давлат таъминоти тамонидан эксплуатацион эҳтиёжларига моддий-техник ресурсларининг меъёрлари хозиргача ўрнатилмаган. Бу ресурсларни ажратиш республика уй-жой фонди таъмирининг ҳажмини ҳамда унинг сони ва сифатли ўсишини ҳисобга олмасдан ўтган йиллар маълумотларининг таҳлили асосида амалга оширилади. Ишлаб чиқариш базаларининг бир турдаги лойиҳаларини янгилаш ва такомиллаштириш зарур. Лойиҳа - смета ташкилотлари ҳалигача техник тараққиётни етказиб бериш функцияларини бажарилмасдан, лойиҳаларининг ноиндустриал ечимларини кўзда тутиш давом этяпти. Кўпгина ҳолатларда уй-жой коммунал ижаралари лойиҳа-сметали хужжатлаштиришнинг техник даражаси ва сифати устидан керакли назорат олиб борилмаяпти. Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси томонидан 12.07.1979 йилда ишлаб чиқарилган "Ишлаб чиқариш самарадорлигини ва меҳнат сифатини оширишга хўжалик механизмларининг таъсирини кучайтириш ва режалаштиришни яхшилаш ҳақида" фармойишида кўрсатилган чора тадбирларни амалга ошириш бу камчиликларни бартараф қилишга ёрдам беради. Бу фармоийшга биноан тажриба ва илмий-техник ютуқларни ишлаб чиқаришга кенгроқ киришиш ва интенсив ўсиш омиллари асосида ҳалк хўжалигининг барча ресурсларидан персонал фойдаланишни таъминлаш масаласи режали ва бошқарув фаолиятининг марказига қўшилмоқда. Бу чораларнинг ижтимоий ва иқтисодий ривожланишини ишлаб чиқариш жараёнида амалга оширилишига республиканинг уй-жой коммунал

хўжалигига нисбатан қўлланиладиган қатор тамойиларни бажариш йўли билан эришиш мумкин. Республиканинг ҳар бир шаҳар ва аҳоли пунктларининг ҳарактерли хусусияти бўлиб бу кўпинча кўчаларнинг икки ёнидан ўтган ирригацион тармоқдир. Шундай қилиб, 2004 йилда шаҳар ирригацион тармоғининг ўзунлиги 9231,6 км бўлиб, улардан ярмиси (4453 км) республика пойтахтида ўтказилган. Аҳоли пунктларининг турмуш даражасини ошириш муаммоси уларни кўкаламзорлаштириш билан ҳам боғлиқ. Мустақиллик йиллари мобайнида боғлар, ўзумзорлар учун ярайдиган ер майдонлари кенгайди ҳамда автомабиль ва пиёда йўлларнинг кўкаламзорлаштирилган майдонлар ҳам. Кўкатлар шаҳар қурилиш композитцияларига актив таъсир кўрсатиб республиканинг иссиқ иқлим шароитларида муҳим аҳамиятга эга. Шаҳарларни кўкаламзорлаштириш масалалари шаҳар ва шаҳар ёнидаги худудларнинг архитектура-режалаштириш бўйича бошқа масалалар билан биргаликда комплекс ечилади. Ҳозирги кунда республикада бир одам бошига кўчат экинларининг 12 кв м майдони тўғри келади. Коммунал хизматнинг асосий масалаларидан бири аҳоли пунктлари санитар тозалаш бўлиб у катта (3500дан ортиқ) машина ва механизмлар паркига эга бўлган махсус авто хўжаликлар томонидан амалга оширилади. Маиший чиқиндиларни қайта ишлаш тизими ҳам такомиллаштиришини талаб этади. Хозиргача Тошкент шаҳрида Ўрта Осиёда биринчи бўлиб маиший чиқиндилар қайта ишлаб ўғитларга айлантирувчи завод топширилди. Бу завод йилига 400 куб/м аҳлатни қайта ишлаб 100 минг тоннадан ортиқ уғит чиқаради. Лекин бу аниқ етарли эмас. Республиканинг водопровод-канализация хўжалиги ҳам анча ўсди. Ҳозирги кунда водопроводлар мамлакатнинг 390 аҳоли пунктлари ва 192 шаҳарларда фаолият кўрсатади. Водопровод тармоғининг ўтказмаси ўзунлиги 8,2 минг км бўлиб унинг қуввати суткасига 3,9 млн куб ни ташкил

этади. Марказлашган сув таъминоти республика шаҳар аҳолисини 82,5% ни қамраб олган. Водопровод билан бир қаторда республика шаҳарларида канализация қувурларини қурилиши амалга оширилмоқда ва бу нарсага Ўзбекистон шароитларида муҳим ижтимоий тадбир сифатида қаралади. Биринчи марта канализация Тошкент шаҳарига 1944 йилда киритилган бўлиб унинг кўча коллектор тармоғи кам қувватли бўлиб суткасига 15 мин куб/м охова тўғри келади. Газ билан таъминлашнинг кескин ривожланиши 1956 йилда бошланиб республикада қатор табий газ захиралари топилган пайт эди. Ҳозирги кунда табиий ва суюлтирилган газ билан республиканинг барча шаҳарлари 90 та шаҳар кўринишидаги посёлкалар ва 2300 дан ортиқ қишлоқ жойлари таъминланди. Аҳолига коммунал ҳизмат кўрсатишнинг асосий кўрсаткичларидан бири аҳоли яшайдиган уйларни, жамоат иншоатларини маданий – маиший ва коммунал объектларини иссиқ сув ва иссиқлик билан таъминлашдир. Хозирда уй-жой ва жамоат иншоатларини иссиқлик ва иссиқ сув билан таъминлаш, умумий белгиланган 2710 Гкал соат қувватига эга бўлган 609 та қозонхона зиммасидадир. 50-100 Гкал соат га эга қозонлар билан автоматлаштиришган йирик қозохоналар қурилмоқда. Шуни айтиб ўтиш керакки, республикада ёқилғи энергетик ресурсларни тежаш ва улардан рационал фойдаланиш бўйича ишларнинг самарадорлигини оширишга тўсқинлик қилувчи жиддий камчиликлар мавжуд. Замонавий шаҳарда барча хизматларнинг ўзлуксиз фаолият юритиш пассажир транспорти ташкилотисиз мумкин эмас. У борган сари шаҳар аҳоли сонинг ўсиши ва шаҳарларнинг индустриалашиб бораётгани сабабли муҳим аҳамиятга эга бўлиб қолди. Республикадаги шаҳар электор транспортининг келажакдаги ўсишига хозиргача йўқотилмаган диспропорциаллар тўсқинлик қилади. Уларнинг

мавжудлиги қатор камчиликлар сабабли бўлади, хусусан: капитал қўйилмаларнинг кам хажмлиги, қурилиш ишларининг паст суръатлари, хўжаликка янги асбоб ускуна ва эхтиёт қисмларнинг етказиб берилмаётганлиги ва хакозо. Бу камчиликларнинг пайдо бўлишига қуйидаги ҳолатлар сабаб бўлади: ҳаракатдаги составнинг фойдаланилаётган парки билан таъмирлаш- экпулуатация базаси таъминоти ўртасидаги тенгсизликлар, ҳаракатдаги паркининг ўсиши, транспорт тармоғининг ўзунлиги ва траспорт корхонларининг электр қуввати билан қурилганлиги ўртасида тенгсизликлар, шаҳарларда эхтиёт қисмлар ишлаб чиқариш саноатининг номенклатураси ва ҳаракатдаги паркининг ўртасидаги тенгсизликлар. Транспорт хўжаликлар самарадорлигининг камаишига қуйидаги экпулатацион ҳарактердаги камчиликлар таъсир қилади: ҳаракатланувчи составдан фойдаланишнинг паст коэфиценти трамвай йўлларининг қониқарсиз ҳолати туфайли экспуатацион тезликнинг пастлиги, кундалик тушумнинг йиғилмаслиги, пассажир ташиб ўтиш тарифларининг хақиқий таннарҳдан ошиб кетиш ва бошқалар. Шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг яшаш шароитларини тенглаштирувчи асосий элиментларидан бири республиканинг қишлоқ жойларида уй-жой коммунал хўжаликни ривожлантиришдир. Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш бўйича хукумат қарорларини бошқариш жараёнида республикада қишлоқ хўжалик объетларини қуриш ва қишлоқ хўжалигида банд бўлганларнинг турмушини ва меҳнат шароитларини яхшилаш бўйича катта ишлар қилинмоқда. Бунга давлат томонидан марказлашган капитал қўйлмаларнинг ажратилиши яхши шароит яратди. Қишлоқ жойларда кўп сонли замонавий уйлар қурилиб меҳнаткашларнинг турмушига газ, сув, канализация ва бошқа коммунал хизматлар киритилмоқда.

Лекин қишлоқ жойларда уй-жой фонди даражасининг таҳлили шуни кўрсатдики кўпгина тармоқлар ва хизмат кўрсатиш бўйича қишлоқ жойлари шаҳарга нисбатан анча орқада қолиб кетмоқда. Келажакда бу камчиликларни йўқотиш қишлоқ жойларда уй-жой коммунал хўжаликнинг ривожланишининг асосий йўналишларидан бўлади. Уй-жой коммунал хўжалик ривожланишнинг тўлиқ таҳлили учун хизматлар имтиёзининг республика доирасидаги тўзилмавий ўзгаришларни кўриб чиқиш зарур. Таҳлил шуни кўрсатдики уй-жой коммунал хўжаликни ривожлантиришни режалаштиришнинг замонавий даражаси ўсиб бораётган талабларга жавоб бермайди ва комплекс ривожланиш масалаларини тўлиқ ечишга имконият бермайди, шунингдек, юзага келаётган диспропорцияларни вақтида йўқолта олмайди. Шундай қилиб республиканинг уй-жой коммунал хўжалик тузилмасини такомиллаштириш учун биринчи навбатда унинг алоҳида тармоқларининг илмий асосланган пропорциаларига эришишни ҳисобга олиб, уни тартибга солиш методикасини такомиллаштириш ва тартибга солиш зарур. Бу жараёнида асосий моментларидан бири тасдиқланган режали топшириқлар бажарилиши устидан қаттиқ назорат ҳисобланади. Ундан ташқари ўз вақтида ва самарали қилинган назорат режалардаги мавжуд камчиликлар ва хатоларни йўқотишга алоҳида тармоқчаларнинг ривожланишида қисман диспропорцияларни ўз вақтида аниқлаб йўқотишга шунингдек режани бажариш жараёнида очилган резервлардан самарали фойдаланишга имконият беради. Тармоқ фаолиятининг самарадорлигини ошириш мақсадида республиканинг уй-жой комунал хўжаликнинг алоҳида тармоычалари ичида илмий асосланган пророрцияларни таъминлаш зарур. Бу биринчи навбатда республика аҳолисини табиий ва суюлтирилган газ билан газлаштиришдаги оптимал пропорцияларга тегишли.

Таҳлил шуни исботладики, республиканинг кўпгина худудларида аҳолини табиий газ асосида газлаштириш самаралироқ ҳисобланади., чунки бу истъемолчиларни газ билан таминлашни барқарорлиги таъминланади ва аҳоли ҳамда саноат корхоналарини газлаштириш масалалари комплекс ечилади. Республика уй-жой коммунал хўжалигининг прогрессив тармоқчалардан бири иссиқлик хўжалиги бўлиб унинг фаолияти бирлашган қозонхоналардан иссиклик етказишга йўналтирилган. тармоқнинг умумий тўзилмасида нисбатан кам улишга эга. Капитал қўйилмаларнинг қайтиб келиш нуқтаи назаридан энг самаралиси бўлиб , тармоқли газ билан газлаштириш, водопровод - канализацион хўжалик, коммунал энергетика ҳисобланади. Лекин шуни айтиб ўтиш керакки тармоқ ривожланишида капитал қўйилмалар йўналишининг бирламчилиги ҳақида хулоса чиқариш мумкун эмас, чунки хўжаликнинг кўпгина тармоқлари бир – бири билан боғлиқ. Шунга қарамай хўжаликнинг алоҳида тармоқларининг ривожланишида керакли нисбийликни сақлаган ҳолда капитал қўйилмаларни юқоридаги таҳлилга кўра биринчи навбатда газлаштириш, водопровод – канализация хўжаликларига йўналтириш керак . Республиканинг уй-жой коммунал хўжаликнинг ривожланишига ажратиладиган капитал қўйилмалар асосий фондларнинг жамғарилган базасини ташкил этади . Асосий фондлардан самарали фойдаланиш ва уни тўлдириб бориш уй-жой коммунал хўжаликнинг ривожланишини , унинг рационал тўзулмасининг шаклланишини ва натижада тармоқда меҳнат самарадорлигининг ошишини белгилаб берувчи асосий омиллардан бири сифатида намоён бўлади. Замонавий шароитлар республика уй-жой коммунал хўжалигининг асосий фондларини сифатли такомиллаштириш ва янгилашнинг интенсив жараёни кечмоқда. Бу жараён модернизация асосида янги, замонавий корхона ва иншоатларни қуриш( ёки мавжудларини механизациялаш) йўли билан ҳам асосий

фондларнинг алоҳида элементларини такомиллаштириш (модернизациялаш) йўли билан амалга оширилади. Лекин, шуни айтиб ўтиш керакки уй-жой коммунал хўжалигининг кўпгина тармоқ-лари бўйича асосий фондларнинг эскириш ва ишдан чиқиш жараёни уларнинг янгилаш жараёнидан олдин юради. Тармоқ корхоналарига йўналтирилган янги асбоб-ускуналар асосан асосий фондлар қаторини кенгайтириш учун эмас, балки фаолиятдаги қисмини янгилаш учун зарур. Таҳлил шуни кўрсатдики, фаолиятдаги асосий фондлар етарлича ишлатилмаяпти: тармоқ корхоналарида меҳнат сменалигининг ўртача коэфиценти атига 1,3 га тен, охирги йилларда ишга туширилган кўпгина корхоналарнинг қуввати охиригача ўзлаштирилмаган, асбобускуналарнинг бандлик коэфиценти паст. Шуни айтиб ўтиш керакки, кўпгина тармоқлар бўйича асосий фондларнинг кўпгина элементларининг ҳақиқий хизмат муддати норматив муддатдан анча ошиб кетди (1,5-1,7 марта). Одатда, қатор ҳолатларда эскирган асбоб-ускуналарни капитал таъмирлаш шундай маблағларни талаб қиладики, улар тикловчи нархдан анча ошиб кетади. Энг асосий, бундай асбоб-ускуналарни ишлатиш ишлаб чиқарилган маҳсулот (хизматлар) ларни ҳажмини пасайтиради ва тармоқнинг оптимал тўзилмасига салбий таъсир кўрсатади. Уй- жой коммунал хўжаликнинг асосий фондлар тўзилмаси ўз хусусиятларига эга. Уларга қуйидагилар киради: Асосий фондалр пассив қисмининг юқорироқ улуши, бу қисм хизматлар доирасининг ривожланиши учун катта аҳамият касб этади. Тузилманинг машина ва асбоб-ускуналар улушининг ошиши томонга ўзгаришнинг интенсив жараёни. Бу ҳолат уй-жой коммунал хўжаликнинг миллий иқтисодиётнинг йирик механизациялашган тармоқга айланиш жараёнинг натижасидир.

Лекин, асосий ишлаб-чиқариш фондлари актив қисмининг паст улуши шундан далолат берадики, тармоқ олдида техник қайта қуролланиш бўйича катта муаммолар турибди. Коммунал корхоналарда асосий фондалар ишлатилишни яхшилаш бўйича асосий йўналишлардан бир иш куни ва соатларини купайтириш ҳисобига корхоналарда асбоб-ускуналарнинг ва иш вақтининг ўсиб боришидир. Масалан: Ахлат ташувчи транспорт ишини бир сменаликдан 1,5 ва 2 сменаликга ўтказиш ва бошқалар. Асосий фондлардан фойдаланишни яхшилашга турли хил корхона ва асбобларнинг турғунлик ҳолатидан чиқариш йўли билан эришиш мумкин. Масалан: Шаҳар электротр-анспортида бу ҳаракатдаги составидан фойдаланиш коэфицентини ошириш ва йўлларда ўзлуксиз ҳаракатни таъминлаш, водопровод, канализация ва газ тармоқларида аварияларни олдини олиш ва бошқалар . Коммунал корхоналар фаолиятидан тушадиган даромадлар кўрсаткичининг ўсишига таннарх даражаси катта таъсир кўрсатади. Таҳлил кўрсатдики, коммунал хизматлар таннархининг тузулмасида асосий улушни иш ҳақи ташкил этади. Кўпгина коммунал корхоналар учун амортизацияга ажратилган катта ҳаражатлар ҳарактерлидир. Баъзи тармоқчаларда (шаҳар элетротранспорти , водопровод канализация) ҳаражатларининг катта қисми электроқувват ва ёрдамчи материалларга тўғри келади. Коммунал корхоналарининг самарадорлиги (даромади) кенг доирадаги объектив омиллар билан белгиланади. Бу омилларни рационал тўзилмани танлаш жараёнида, шунингдек, тармоқни татибга солиш ва бошқариш жараёнида ҳисобга олиш керак. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: хизматлар сифатини ошириш, масалан, водопровод ва канализация станицияларда қўшимча тозоловчи қурилмаларни киритиш, шаҳар электротранспортининг ҳаракатдаги составини тўлиб боришини пасайтириш,

шаҳар аҳолисининг ва ҳудудининг ўсиши. Бу муносабат билан ўзоқроқ жойлашган сув манбалардан фойдаланилади ва жамоат траспортидан фойдаланиш даражаси ортади. Изланишлар шуни кўрсатдики, коммунал хўжаликнинг даромадлигини ошириш-нинг асосий йўллари қуйидагилар: тармоқли тўзулмани такомиллаштириш, меҳнат унумдорлигининг ўсиши, маҳсулот (хизмат) бирлигига электроэнергия, ёқилғи, материалларга табий ҳаражатларнинг пасайиши, ишлаб чиқариш қувватларидан яхшироқ фойдаланиш, ишлаб чиқаришни бошқариш ва унга хизмат кўрсатишга бўлган ҳаражатларни қисқартириш, ноишлаб чиқариш ҳаражатларини йўқотиш ва бошқалар. Таҳлил шуни кўрсатдики, кўпгина тармоқларда кадрлар оқими жуда каттадир. Бунга сабаб иш ҳақининг пастлиги, алоҳида ишлар бўйича хавф ва маъсулиятнинг катталиги ва иш жараёнинг паст механизациялашганидир ва бошқалар. Тармоқ учун кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш тизими уй-жой коммунал хўжалик корхоналаринг даромадаларининг абсалют даражаси анча ўсди. Лекин қатор камчиликлар сабабли, тармоқ рентабеллиги пасайиб бормоқда. Республика уй-жой коммунал хўжаликнинг ўсиш суръатлари аҳоли пунктларининг ривожланишидан орқада қолиб кетмоқда. Айниқса бу ҳолатда янги қувватларни (тозалаш қурилмалари шаҳар электротранспорт) ишга тушириш билан боғлиқ. Шундай қилиб, тармоқ бошқариш тизимини такомиллаштириш зарурияти юзага келди, яъни, алоҳида тармоқларнинг илмий асосланган пропорцияларнинг эришган ютуқларини ҳисобга олган ҳолда уй-жой коммунал хўжаликнинг ривожланишини режалаштириш услубиятини такомиллаштириш, берилган режали топшириқлар бажарилиши, алоҳида хизматлар турига бўлган тарифларнинг тартибга келтирилиши устидан қаттиқ назорат, тармоқ ривожланиши учун ажратилган капитал қўйилмалардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, асосий фондлар ва меҳнат ресурсларидан фойдаланишни яхшилаш кўзда тутилмоқда.

1. Республика иқтисодиётида коммунал хўжалиги хизматининг ўрни Уй-жой, коммунал хўжалик таркиби ва бозор ислоҳотлар Уй-жой коммунал корхоналар иқтисодиёти Коммунал корхоналар ривожланиш дастурининг асосий қисми бизнес режа ҳисобланади. Бу режа қўйидаги бўлимлардан иборат: 1. Ишлаб чиқариш бўлими; 2. Меҳнат ва ижтимоий ривожлантириш; 3. Молия; 4. Капитал қурилиш ва капитал ремонт; 5. Янги техникани ишлаб чиқиш ва уни ишлаб чиқариш жараёнига жалб қилиш; 6. Моддий - техника таъминоти. Ушбу бўлимларнинг ичида энг асосийси ишлаб чиқариш бўлими ҳисобланади. Бу бўлимнинг таркибига ишлаб чиқариш қувватларини ҳисоб- китоблари, ишлаб чиқариш фаолиятини сифатини ошириш режаси ишлаб чиқариш дастури киради. Ишлаб чиқариш дастурида коммунал хўжалик маҳсулотлари ва хизматларини ишлаб чиқариш бўйича вазифалар кўрсатилади. Бу дастурда ишлаб чиқаришнинг пировард натижаси, яъни маҳсулотлар ва хизматларнинг натура вақиймат кўрсаткичлардаги хажми ифодаланади. Меҳнат ва ижтимоий ривожлантириш бўлимида ишлаётганларнинг сонини иш ҳақи фонди, меҳнат унимдорлигини ҳисоб китоблари кўрсатилади. Бундан ташқари коммунал корхоналардаги технологик жараёнини механизациялаш даражаси ҳам берилади. Молия бўлимида маҳсулотлар ва хизматлар таннархини ҳисоб-китоблари харажатлар ҳисоб-китоблари кўрсатилади.. Янги техникани ишлаб чиқиш ва уни ишлаб чиқариш жараёнига жалб этиш бўлимида ишлаб чиқариш самарадорлигини ўсиш хисоб-китоблари, техник ташкилий тадбирларнинг дастури кўрсатилади.

Моддий-техника таъминоти бўлимида коммунал корхоналарнинг моддий ресурсларга бўлган эҳтиёжининг хисоб-китоблари берилади. Ишлаб чиқариш дастури коммунал ишлаб чиқариш корхоналарнинг қуввати хамда мавжуд меҳнат ва моддий ресурслар асосида ишлаб чиқилади. Ишлаб чиқариш бўлими бошқа бўлимларга ва кўрсаткичларга ҳам таъсир кўрсатади. Бу дастурни ишлаб чиқишда қуйидаги ўлчовлар қўлланилади: Натура ўлчовлари. Булар асосан физик ўлчовларда ифодаланади. Масалан истеъмолчиларга етказиб бериладиган сувнинг ҳажми м 3 , пасажирлар ҳажми-пасажирлар сони. Меҳнат ўлчовлари, Улардан ҳар хил маҳсулотларни ишлаб чиқишда қилинган харажатлар таққослашда фойдаланилади. Масалан, энергетикада меҳнат сарфини таққослаш учун норма-соатлар кўрсаткичи қўлланилади. Қиймат ўлчовлари. Бу курсаткичлар коммунал корхоналарнинг даромадларини ва харажатларини аниқлашда ишлатилади. Масалан фойда ҳажми сўмда аниқланади. Коммунал хужаликнинг маҳсулотлари ва хизматларининг умумий ҳажмини аниқлашда ҳар бир тармоқнинг режалари йиғиндисини олиш керак. Сув таъминлаш корхоналарининг ишлаб чиқариш дастури қуйидаги кўрсаткичларни ўз ичига олади: 2. Водопровод тармоқларининг узунлиги (км да); 3. Насослар билан етказиб бериладиган сувнинг ҳажми; 4. Узининг истеъмолига кетадиган сув ҳажми; 5. Етказиб бериладиган сувнинг умумий ҳажми; 6. Истеъмолчиларга сотилган сувнинг ҳажми (бу кўрсаткич ҳам сўмда ҳам 1000 м 3 да ҳисобланади). Бу кўрсаткичлар ичида дастлаб насослар билан етказиб бериладиган сувнинг ҳажм кўрсаткич аниқланади ва бу қуйидаги формула билан ифодаланади. V1=Cy*Vтар; Vтар=Uy*Vc

бу ерда V 1 -насослар билан етказиб бериладиган сувнинг ҳажми; Су- корхонанинг ўз истеъмоли учун кетадиган сувнинг ҳажми; Vтар-водопровод тармоқларига етказиб бериладиган сувнинг ҳажми; Vc-истеъмолчиларга сотиладиган сувнинг ҳажми Канализация корхоналарининг иш ҳажмини аниқлашда ишлаб чиқариш дастури қуйидаги кўрсаткичлардан иборат бўлади: 2. - Канализация тармоқларининг узунлиги; 3. - Ифлос сувларнинг тозалаш иншоатларидан ўтган ҳажми (1000 м3) ва уларни биологик усуллари орқали тозалайдиган сувнинг ҳажми; 4. - Тозалаш иншоатларининг қуввати (1000 м3). Шаҳар электр транспорти ишлаб чиқариш дастури хисоб-китобларига қуйидаги кўрсаткичлар киради: 6. - Транспорт тармоқларининг узунлиги (км); 7. - Ташиладиган пасажирлар сони; 8. - Ҳаракатда бўлган транспорт воситаларининг сони ва улардан фойдаланишнинг техник-иқтисодий кўрсаткичлари. Масалан транспорт воситаларидан фойдаланиш ўртача тезлиги (1 вагонга пасажирларни киритиш мумкин бўлган имконият). Газ билан таъминлашда қуйидаги кўрсаткичлар қўлланилади: - Газлаштирилган квартиралар сони; - Шаҳардаги газ тармоқларининг узунлиги; - Истеъмолчиларга сотиладиган газнинг ҳажми (м 3 ). Иссиқлик билан таъминлаш тармоғида қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланади: 11. - Иссиқлик билан таъминлайдиган тармоқларнинг узунлиги; 12. - Иссиқлик билан таъминланадиган квартиралар сони; 13. - Қозонхоналар қуввати; 14. - Истеъмолчиларга сотиладиган иссиқликнинг ҳажми.

Кўчаларни механизациялашган тозалаш тармоғи. Бунинг ишлаб чиқариш дастурига кўчаларни ва ҳиёбонларни супуриш ва сув сепиш, ахлатни олиб чиқиб кетиш ва қишда қорлардан тозалаш киради. Бу тармоқ ривожланишининг энг асосий кўрсаткичи йиғиладиган кўча ва хиёбонларнинг майдони ҳисобланади. Уни ҳисоблашда кўчаларни тозалайдиган машиналарнинг сони кўрсаткичи, аҳлатлар қайта ишланадиган ҳажм кўрсаткичларидан фойдаланилади: Кўкаламзорлаштириш кўрсаткичлари: Шаҳардаги ерларнинг майдони (минг м 2 ). Шу жумладан, уй-жой, корхоналар қурилган ерлар майдони. Шаҳардаги экилган майдонларнинг ҳажми: Меҳмонхона хўжалиги кўрсаткичлари: - Меҳмонхоналар сони, уларнинг класслар бўйича бўлиниши; - Меҳмонхоналардаги номерлар сони; - Бир вақт мабойнида жойланиш имконияти; - Меҳмонхоналарда койка-сутканинг умумий сони. Кўчаларни электрлаштириш кўрсаткичлари: - Электр тармоқларининг узунлиги; - Ёритиладиган кўчаларнинг узунлиги; Уй-жой хўжалигидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади: - Турар жой ерларининг мавжудлиги (минг м 2 ); шу жумладан, турар жой фондини қулайликлар билан таъминлаш даражаси; - Уй-жойларининг эскирганлик даражаси; - Капитал ремонт хажми; - Уй-жой фондининг жорий ремонт ҳажми. «Ўзкоммунхизмат» агентлиги томонидан назорат ўрнатилмаганлиги туфайли «Бошкоммунгаз» корхонасининг худудий бўлинмалари хузурида Ўзбошимчалик билан ортиқча бўғин-«Узтехгаз» шўъба корхонаси ва «Техгаз» ҳудудий шўъба бошқармалари ташкил этилган, уларга газ тармоқларидан фойдаланиш, уларни таъмирлаш ва қуриш функциялари

берилган. Бу бошқарув ходимлари сонининг ассосиз кўпайиб кетишига сабаб бўлди. Табиий газ сотишнинг бозор механизмининг жорий этиш мақсадида «Бошкомунгаз» ва унинг «Узтохгаз» шўъба корхонаси тугатилди ва ўрнига ҳудудий газ таъминоти корхоналари ташкил этилди. Бу эса республикада газ таминлашни такомиллаштириш ҳисоб-китоб тўлов интизомини яна мустахкамлашга имконият яратади. Уй-жой коммунал хўжалиги корхоналарининг ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини баҳолаш. Сўнги вақтгача уй-жой коммунал хўжалик корхоналари фаолиятини баҳолашнинг асосий кўрсаткичлари маҳсулот (хизматлар)ни етказиб беришдан келган жами даромадлар ҳисобланарди. Корхоналар иши тажрибаси далолат беришича, бу кўрсаткич иссиқлик, электр энергияси, сув, газ ва бошқа кўрсаткичлардан тежамли фойдаланиши етарли рағбатлантирилмади. Қуйида газ хўжалиги корхоналари мисолида кўрсаткичлар тизимини келтириб, таъкидлаймизки, бундай тизим уй-жой коммунал хўжалигининг фаолиятига ўхшаш бўлган қуйидаги соҳачаларида фойдаланиш мумкин: сув етказиш тармоқлари, иситиш, электр ва бошқа хўжаликларда. Газ хўжалиги корхоналари эксплуатация ходимларининг муҳим вазифалари бўлиб, аҳолини ва бошқа корхоналарни газ билан ишончли, хавфсиз ва тежамли таъминлашдан иборат. Ушбу тоифадаги истеъмолчиларга хизмат кўрсатиш газ хўжалигининг эксплуатация харажатларининг кўпчилик қисмини ташкил этади. Газ хўжалиги корхоналарининг муҳим вазифаларидан бири нафақат вақтида, балки истеъмолчиларни газ билан тежамли таъминлашдан иборатдир. Бу шундан иборатки, газ хўжалигида ишлаб чиқариш жараёнининг энг кам эксплуатация ҳаражатлари билан амалга оширишдир.

Шу муносабат билан улар фаолиятини баҳоловчи асосий кўрсаткичлардан бири сифатида газни аҳоли ва коммунал корхоналарга уни етказиб беришдан тушган даромад даражасини олиш мумкин, у қуйидаги формула бўйича аниқланади. K 1  Damal : Dreja бунда D amal ва D reja - мос ҳолда амалдаги ва режадаги аҳоли ва коммунал – маиший корхоналарга газ етказиб беришдан тушган даромадлар миқдори, минг сўм. Ҳозирги вақтда ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш омилларидан асосийси моддий манбаларни иқтисод қилишдир. Хозиргача газ хўжаликлари кўпроқ газ етказиб бериш йўли билан катта фойда олишни иқтисод ва тежамкорлик учун кураш билан боғламас эдилар. Унинг устига, газни тежагани учун рағбатлантириш тизими ва газни истеъмол қилишнинг камайиши, газ хўжалиги корхоналарида рағбатлантирувчи фондларнинг камайишига бевосита таъсир этади. Шу муносабат билан газ етказиб бериш кўрсаткичи хўжалик фаолиятини баҳолашда асосийларидан чиқарилиб, ўрнига газни иқтисод қилиш кўрсаткичини киритилиши тавсия этилади. Турли газ хўжаликларининг фаолиятини баҳолашда газдан тежамли фойдаланиш бўйича ишлар даражаси ушбу формула бўйича аниқланиши мумкин. K 2  O lim : Oamal бунда O lim - газ лимити, млн м 3 ; O amal - амалда ўзатилган газ, млн м 3 . Тарқатилган газ таннархи таркибининг анча салмоғини газ етказиб берувчиларга газ учун тўловлар ташкил этади, шунинг учун газ хўжалигининг ҳақиқий хизматларини эксплуатация харажатлари белгилайди, яъни газ етказиб берувчиларга тўловлардан ташқари газ хўжалиги томонидан бажарилган иш ҳажми ташкил этади. Бу кўрсаткич бўйича фаолият даражаси ушбу формула бўйича аниқланиши мумкин:

K 3  Pnorm : Pamal бунда P norm ва P amal мос ҳолда норматив ва амалдаги бирликлар эксплуатация ҳаражатларидир, минг сўм. Республика газ хўжаликлари корхоналари ҳақиқий маълумотлари энг кичик квадратлар услуби таҳлили асосида газ хўжалиги корхоналари эксплуатация ҳаражатлари норматив бир бирликларнинг табиий газда ишлагандаги формулалари олинди: P H tab . gaz  20  120  V 0.95 , минг сўм суюлтирилган газда ишлаганда: P H suyl . gaz  80  320  V 0.9 , минг сўм бунда P H - газ хўжалиги иш ҳажми (газ таркатишни хисобга олмаганда), минг шартли бирликда. Олинган ушбу формулалар 3-5 йилда бир марта газ хўжаликлари корхоналарида эришилган амалдаги иши кўрсаткичлари бўйича уларга аниқлик киритиш мақсадида тузатилиши лозим. Газ билан таъминлаш тизимининг меҳнат харажатлари ва эксплуатация қилиш таннархини белгиловчи асосий омиллардан бири бўлиб, газ хўжалигида ишчилар сонидир. Газ хўжаликлари фаолияти қиёсий баҳолаганда ишчилар меҳнат даражаси танглигининг турлилиги хисобга олиниши керак ва у қуйидаги формула билан фойдаланилади: K 4  Чhisob : Чamal бунда Ч hisob ва Ч amal - мос ҳолда режавий хисоблаб олганда чиқилгани ва амалдаги ишчилар сони. Маълумки, газ хўжаликларининг бош вазифаси аҳоли ва коммунал – маиший истеъмолчиларга газни тўхтовсиз етказиб беришдир. Газ хўжаликларининг ишини баҳолаш учун аҳолини ва коммунал – маиший корхоналарни узлуксиз газ билан таъминланганлик даражаси кўрсаткичи хисоблашда қўйидаги формуладан фойдаланилади: K 5  2     1  Bф а        1  ППф а         1   B   

бунда В ф ва П ф - мос ҳолда газ таъминланаётган хонадонлар ва коммунал- маиший корхоналарнинг ялпи сони, В а ва П а бир суткадан ортиқ газ учирилган хонадонлар ва коммунал – маиший корхоналар сони. Газ ускуналари ва ўтказгичлар юқори ёнғин хавфлилиги бўлган манзиллар хисобланади. Фалокат ҳақида тушган буюрмани бажариш ва фалокатни бартараф этиш газ хўжалиги фалокат-диспетчер хизмати хизматчиларининг асосий вазифалари хисобланади. Газ тизимини эксплуатация қилишда хавфсизлик даражаси газ хўжалиги фаолиятини баҳолашнинг муҳим кўрсаткичи бўлиб, у қуйидаги формула бўйича хисобланади: K 6 А  П V П A : Т V Т  А П А Т V : Т V П бунда А П ва А Т - мос ҳолда жорий ва ўтган йилдаги фалокатлар сони, V П ва V Т - мос ҳолда газ хўжалиги томонидан жорий ва ўтган йилда бажарилган иш ҳажми, минг шартли бирликда. Бунда шуни таъкидлаш зарурки, агар газ хўжалиги корхоналарининг бирида кўрилаётган даврда фалокат рўй берса, одамлар қурбон бўлса ва анча моддий зарар кўрилса, унда бу корхона баҳоланаётганлар қаторидан чиқарилади. Газ чиқиши муносабати билан чақирувлар сони газ таъминоти тизими бўйича хизмат кўрсатишлар бўйича ишларнинг сонини сифати шунча юқоридир. Шунинг учун газ хўжаликлари ишини кўрсатувчи кўрсаткич сифатида жорий хизмат кўрсатиш сифати даражаси тавсия этилади ва ушбу формула бўйича аниқланади: K 7  VЗП П : VЗТ Т  ЗЗ П Т : VVП Т , бунда З П ва З Т - мос ҳолда газ чиқишида чақирувлар сони баҳоланаётган ва ўтган даврда, (донада). Иқтисодий ўсишнинг юқори суръатларини таъминловчи шартнинг энг муҳими иш ҳақи ва меҳнат унумдорлигининг ўсиши суръатлари мақбул нисбатига эришиш ёки амал қилишдир. Бундай нисбатнинг умумий

қонунияти, унга коммунал хўжалик корхоналарида ҳам амал қилиниши керак. Меҳнат унумдорлиги ўсиш суръатларининг иш хақи миқдори ўсиши суръатларига нисбатан жадалроқ кечишидан иборат. Ушбу йўналишдаги газ хўжалиги фаолиятини баҳолаш маълум коэффициент билан қуйидаги формула орқали хисоблаб чиқарилиши мумкин: K 8  Kм . у . : Кишхаки бунда K м . у . - меҳнат унумдорлиги даражаси бўлиб, хўжаликда ишловчига тўғри келадиган ҳақиий иш унумининг режадагига нисбатан сифати хисоблаб чиқилган. Иш унуми ёки юқоридаги усул билан ёки газ хўжалигининг маълум бир вақтдаги иш ҳажмини шу муддатга ишлаганларнинг ўртача рўйхати сонига бўлишдан хосил бўладган шартли бирлиги сифатида ҳисобланади; K иш . хаки . - иш ҳақининг ўртача даражаси. У маълум даврда бита ишловчининг ўртача амалдаги иш ҳақининг режавий иш ҳақи бирлигига нисбати бўйича аниқланади. Газ хўжалиги корхонасининг ишлаб чиқариш - хўжалик фаолиятининг якуний баҳоланиши коэффициентиенларнинг жамланган бирлиги K  бўйича белгиланади. У эса юқорида кўриб ўтилган саккизта коффициентларни кўшиш йўли билан ушбу формула бўйича аниқланади K   0.2  K 1  0.15  ( K 2  K 3 )  0.1  ( K 4  K 5  K 6  K 7  K 8 ) бунда 0.2; 0.15 ва 0.1 - Ҳар бир кўрсаткичнинг коэффициентлар киймати. Улар йиғиндиси (0.2  0.15  2  0.1  5)бирга тенгдир. Жамланган коэффицинтлар энг юқори былган баҳоланаётган газ хўжалик корхонаси энг яхши корхона деб хисобланади. Юқорида таърифланган кўрсаткичлар тизими уй-жой коммунал хўжалигининг бошқа соҳачалари корхоналарида фойдаланиш мумкин. Улар фаолиятининг ўзига хослигини хисобга олган ҳолда кўрсаткичлар сони қисқартирилиши, кенгайтирилиши ёки айрим фарқланувчи ушбу соҳачаларга тааълуқли кўрсаткичлар бошқа мос кўрсаткичлар билан алмаштирилиши мумкин. Бунда баҳолаш йил чораклари ва бир йилликда ўтказилиши мумкин.

Бу услубнинг жорий этилиши республика уй-жой коммунал хўжалик корхоналари ишлаб чиқариш фаолиятини ҳаққоний миқдори ва сифат жиҳатидан баҳолаш имконини бериб, натижада соҳа ишлари самарадорлигини оширишга олиб келади. Қисқача хулосалар Республиканинг кўп тармоқли коммунал хўжалиги таркибида уй-жой хўжалигига хизмат кўрсатиш ва уни асраш, сув таъминоти ва канализация, иссиқлик ва газ таъминоти, аҳоли яшайдиган жойларни тозалаш билан шуғулланувчи техника ташкилотлари, шаҳар йўловчилар ташиш электр транспорти (трамвай, тролейбус, метрополитен), электр, газ ва тақсимловчи тармоқлар, шаҳар хўжалиги ободонлаштириш, саноат, таъмирлаш-қурилиш, лойиҳалаш корхоналари, ташкилотлари ва бошқалар мавжуд. Республикада коммунал хизмат кўрсатиш агентлиги ва унинг тегишли вилоят, шаҳар, туман бўғинлари амалга оширади. Уларнинг фаолият доираси шаҳар ва шаҳарчалар, туман марказлари билан чегараланади. Айрим шаҳар ва шаҳарчаларда, қишлоқ жойларда коммунал хизмат кўрсатишни қишлоқ хўжалиги, йирик саноат корхоналари ва ташкилотлари ҳам амалга оширади. Ўзбекистон Республикасида уй-жой коммунал хўжалик тармоғини «Ўзкоммунхизмат» Агентлиги бошқаради. Бу агентлик 05.03.2004 йил 110 сонли Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорига биноан ташкил этилган.

Тавсия этилган адабиётлар. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори «Коммунал хизматлар тарифларнинг асоссиз равишда ўсиб кетишига, йўл қўймаслик ҳамда улар учун ўз вақтида ва тўлиқ ҳисоб-китоб қилиниши учун истеъмолчиларнинг маъсулиятини ошириш чоратадбирлари тўғрисида» Тошкент оқшоми, 2005 йил, 14 февраль. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори «Уй-жой мулкдорлари ширкатлари фаолиятини такомиллаштириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» Тошкент оқшоми, 2005 йил, 14 февраль. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил харакат қилиш, халқимиз

Похожие

Коммунал хўжалик тармоғи иқтисодиёти

Ўсимликчилик тармоқлари иқтисодиёти

Туризм соҳаси иқтисодиёти

Аҳолига маиший хизмат кўрсатишни ривожлантириш

Аҳолига маиший хизмат кўрсатишни ривожлантириш