Кишлок хўжалигида ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот таннархи - Экономика - Рефераты

Кишлок хўжалигида ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот таннархи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархи Режа: 1. “Таннарх ” тушинчаси, унинг мохияти. 2. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг таннархини ҳисоблаш тартиби. 3. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари таннархини пасайтириш йўллари 1

“Таннарх ” тушинчаси, унинг мохияти Ҳар қандай ишлаб чиқариш маълум харажатлар бўлишини талаб қилади. Бошқача айтганда, бирор бир маҳсулотни ишлаб чиқариш учун ресурслар сарф қилинади. Жумладан, кишилар меҳнат қилади ва ўз кучини сарфлайди. Уларнинг қилган меҳнати учун хақ тўланади. Меҳнат учун тўланган ҳақ ва унинг қўшимчалари ишлаб чиқариш учун харажат ҳисобланади. Қишлоқ хўжалигида маҳсулот ишлаб чиқариш учун уруғлик, ёқилги – мойлаш матераллари, ўғитлар, ем-хашак, ишлаб чиқаришни бошқариш билан боғлиқ харажатлар ва бошқа материаллар сарфланади. Улар ҳам маълум баҳога (қийматга) эга. Ишлаб чиқариш жараёнида асосий воситалар иштирок этади. Асосий воситалар жисмонан эскиради. Бу эскиришнинг миқдори амортизация ажратмаси ёрдамида аниқланади. Амотртизация харажатлари ҳам маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобланади. Бу тушинчадан “маҳсулот таннархи” тушинчаси келиб чиқади. Маҳсулот таннархи деганда маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун қилинган харажатларнинг пулдаги ифодаси тушунилади. Маҳсулот таннархи шу маҳсулот қийматининг бир қисми ҳисобланади. Маҳсулот қиймати билан таннархи ўртасидаги фарқ умумий ҳолда фойдани ифодалайди. Иқтисодий фан таннархнинг икки турини бир-биридан фарқлайди. Биринчиси, маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархидир. Бу маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланган харажатларнинг пулдаги ифодасидир. Иккинчиси, маҳсулот бирлигининг тўлиқ таннархи. Маҳсулот бирлигининг тўлиқ таннархи уни ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ харажатларнинг пулдаги ифодасидир. Хўжаликлар доирасида режа ва ҳисобот таннархи ҳам ҳисобланади. Режа таннархи меъёр асосидаги харажатлар бўйича ҳисобланади ва олиниши кутилаётган маҳсулот миқдори асосида белгиланади. Ҳисобот таннархи эса хақиқатдан қилинган харажатлар ва ҳақиқатда олинган маҳсулот асосида аниқланади. Маҳсулот таннархи умумлаштирувчи кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Унда меҳнатнинг унумдорлиги, ишлаб чиқаришнинг 2

ихтисослашганлик ва интенсивлашганлик даражаси, тежамкорлик, ишлаб чиқаришнинг механизациялашганлик даражаси, техникалардан ва фан ютиқларидан қай даражада фойдаланилаётганлиги ифодаланади. Маҳсулот таннархининг даражаси корхонанинг, ишлаб чиқаришнинг келажагини белгилайди. Агарда маҳсулот бирлиги таннархи шу маҳсулот бозоридаги нархдан баланд бўлса, бу маҳсулотни ишлаб чиқариш зарар келтиради. Бу эса, ўз қонунияти асосида шу маҳсулотнинг таннархини белгилайди. Яъни уни ишлаб чиқараётган корхонада айнан шу маҳсулот асосий маҳсулот ҳисобланса, корхона банкрот ҳолатига тушиб қолади. Агарда, маҳсулот таннархи шу маҳсулот бозорида шаклланган нархдан паст бўлса, уни ишлаб чиқарувчи фойда олади. Бу эса, ушбу маҳсулотни ишлаб чиқариш бозор иқтисодиёти талабига жавоб беради, деган сўз. Чунки бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир ишлаб чиқариш, хизмат тури, корхона фойда олган тақдирдагина ўз фолиятини давом эттириши мумкин. Индивидуал ва тармоқ таннархи ҳам мавжуд. Индивидуал таннарх – бир маҳсулотнинг бир кархона миқиёсида шаклланган таннархидир. Тармоқ таннархи эса, алоҳида ишлаб чиқарувчилар маҳсулотлари таннархи асосида ўртача ҳисобланган кўрсаткичдир. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг таннархини ҳисоблаш тартиби Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари таннархи маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланган ресурсларнинг харажатини (миқдорини) жорий нархларда ҳисоблаш асосида аниқланади. Қишлоқ хўжалигида маҳсулотлар таннархини аниқлашда харажатларни маълум гуруҳларга бўлиш заруриятибор ва ундан фойдалинади. Харажатларни гуруҳларга бўлиш маҳсулот таннархи калькуляцияси деб аталади. Калькуляция – қилинаётган харажатларни гуруҳларга, харажат моддаларига бўлишдир. Қишлақ хўжалигида маҳсулот таннархига қуйдаги харажатлар киради. 3

№ Харажат моддалари Ўсимликчиликда Чорвачиликда 1. Иш ҳақи қўшимчалари билан Қ Қ 2. Уруғлик Қ - 3. Ем-хашак - Қ 4. Ёқилғи-мойлаш материаллари Қ Қ 5. Ўғит Қ - 6. Зараркунанда ва касалликларга қарши кураш воситалари Қ Қ 7. Асосий ишлаб чиқариш воситаларини сақлаш Қ Қ 8. Иш ва хизматлар Қ Қ 3-чизма. Қишлоқ хўжалигида маҳсулотлар таннархини белгиловчи харажатлар турлари Таннахнинг таркибини йиллар давомида таҳлил қилиб ўрганиш иқтисодчиларга, хўжалик раҳбарларига мавжуд камчилик ва фойдаланилмаётган имкониятларни кўрсатади. Маҳсулот таннархига кирган харажатлар таркиби, миқдори ва иқтисодий моҳияти жиҳатидан бир – биридан фарқ қилади. Шунинг учун уларни харажат моддаларига тўғри бўлиш катта аҳамият касб этади. Ишлаб чиқариш жараёнида қатнашишига қараб харажатлар тўғри ёки бевосита ҳамда эгри ёки билвосита харажатларга бўлинади. Бевосита харажатлар маҳсулотлар ишлаб чиқариш жараёнида қатнашади ва таннахга тўғридан – тўғри киради. Буларга ўғитлар, уруғликлар, ем – хашак, шу маҳсулотни ишлаб чиқаришда иштирок этканларнинг ши ҳақи ва бошқалар киради. Лекин қишлоқ хўжалигининг ўзига хослиги шундаки, унда бир ходим ёки бир техника воситаси бир йилда бир нечта маҳсулот ишлаб чиқаришга хизмат қилади. Уларнинг харажатлариана шу маҳсулотлар ўртасида тақсимлаш маълум қийинчиликлар туғдиради. Айниқса, корхонани бошқариш билан боғлиқ харажатлар бу борада алоҳида методикани талаб 4

қилади. Бу харажатлар бир маҳсулоттурига тўғридан – тўғри кирмаганлиги сабабли уларни билвосита ёки эгри харажатлар деб юритилади. Қишлоқ хўжалигида барча харажатлар 1 гектар ёки бир бош чорва ҳайвонигаҳисобланади. Бир гектар ердан олинган маҳсулот миқторига шу бир гектар ерга кетган харажатлар ғмиқтори уни шу чорва молидан олинган маҳсулотга бўлиш йўли билан аниқланади. Бу бир қарашда анча тушинарлига ўхшайди. Аслида эса бунда ўзига хос қийинчиликлар мавжуд. Гап шундаки, қишлоқ хўжалигида бир ишлаб чиқариш жараёнида асосий, қўшимча ва ёндаш маҳсулотлар олинади. Олинган бузоқ қўшимча маҳсулот ҳисобланади. Шу сигирдан 5 – 6 тонна миқдорида органик ўғит – гўнг олинади. Бу маҳсулот ёндаш маҳсулот ҳисобланади. Барча харажатлар бир бош сигирга қилинган. Яъни, сигир боқилган ва натижада 3 хил маҳсулот олинган. Биз сутга, бузоққа ва гўнгга алоҳида харажат қилган эмасмиз. Бундай ҳолда маҳсулот бирлигининг таннархини ҳисоблаш ўзига хос мураккабликни келтириб чиқаради. Ўсимликчиликда эса барча харажатлар бир гектарга қилинади. Масалан, бир гектар ерга дон экдик. Ерни тайёрладик, уруғлик сарфладик, ўғит бердик, суғордик ва ҳосилни йиғиштириб олдик. Дончиликда асосий маҳсулот дон олинди. Қўшимча маҳсулот-дон чиқиндиси ва ёндаш маҳсулот – самон олинди. Ана шу маҳсулотларга харажатларни тақсимлаш зарурати келиб чиқади. Бундай ҳолларда бир неча усул билан маҳсулотлар таннархи аниқланади. Биринчи усул қўшимча ва ёндаш маҳсулот илмий асосланган маълум коэффициентлар орқали асосий маҳсулотга айлантириб олинади. Натижада харажатлар маҳсулот ҳажмига тақсимланади ва бир бирлик маҳсулот таннархи аниқланади. Кейин яна коэффициентлар ёрдамида қўшимча ва ёндаш маҳсулот таннархи аниқланади. Иккинчи усулда маҳсулотларнинг нархи асосида қилинган харажатлар тақсимланади. Учинчи усулда ёндаш маҳсулотнинг қиймати аниқланади ва қилинган харажатлардан чиқариб 5

ташланади. Қолган харажатлар асосий ва қўшимча маҳсулотларга тақсимланади. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари таннархини пасайтириш йўллари Қишлоқ хўжалигида маҳсулот бирлигининг таннархини пасайтириш энг зарур масалалардан биридир. Маҳсулот бирлиги таннархиникамайтириш ресурслар чекланган шароитда катта амалий ағамият касб этади. Маҳсулот таннархи тўғридан – тўғри икки омилга боғлиқ. Биринчидан, етиштирилаётган маҳсулотнинг миқдорига боғлиқ. Етиштирилаётган маҳсулот миқдорининг ошишига нималар ижобий таъсир этса, улар устида ишлаш лозим. Буларга деҳқончиликда қуйидагилар киради:  ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш, сув ресурсларидан самарали фойдаланиш. Бу, ўз навбатида,ҳосилдорликнинг ўсишига олиб келади;  регионлар шароитига мос бўлган, илмий асосланганқишлоқ хўжалиги юритиш тизимини жорий этиш;  алмашлаб экишни тўғри жорий қилиш, талаб ва имкониятдан келиб чиққан ҳолда экин турларини жойлаштиришнирационал ташкил этиш;  уруғчиликни яхшилаш, селекция ишларини жонлантириш;  минерал ва органик ўғитлардан фойдаланишни илмий асосга қўйиш, барча кимёвий воситалардан самарали фойдаланиш;  ишчи ходимларнинг манфаатдорлигини ошириш. Деҳқончилик тармоқларида маҳсулотлар таннархининг паст бўлишига харажатларни тежаш ҳам катта таъсир кўрсатади. Бу борадаги омилларга қуйдагиларкиради:  ишлаб чиқариш жараёнларини комплекс механизациялаштириш;  экинларни парваришлашда интенсив технологияларни қўллаш;  ишлаб чиқариш фондларидан самарали фойдаланиш;  ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш ва жойлаштириш;  ишчи ходимларнинг манфаатдорлигини ошириш; 6

 агросаноат интеграциясини чуқурлаштириш, агросаноат мажмуасига кирувчи тармоқларнинг мутаносиб ривожлантирилиши;  бошқарув тизимини ривожлантириш ҳисобига у билан боғлиқ харажатларни тежаш;  қишлоқ жойларда ижтимоий ривожланишни таъминлаш.  чорвачилик тармоғида маҳсулот бирлиги таннархинингпасайишига қуйидаги омиллар таъсир қилади:  чорвачиликнинг ем – хашак базасини мустаҳкамлаш, ем – хашакнинг сифатини оўириш ва нисбатан арзон бўлиўини таъминлаш;  чорва молларининг зотини, пода таркибини яхшилаш;  чорва молларини сақлаш, боқшнинг интенсив технологияларидан фойдаланиш;  чорвачилик маҳсулотлари сифатини ошириш;  чорвачиликда ишлаб чиқариш жараёнларини комплекс механизациялаш ва автоматлаштириш;  фондлардан фойдаланишнинг энг оптимал йўлларидан фойдаланиш;  ишлаб чиқариш қуюқлашуви ва ихтисослашувининг энг мақул ҳажмларини ташкил этиш;  ишчи ходимларнинг манфаатдорлигини ошириш;  қишлоқда ижтимоий масалаларнинг ечимини топиш;  барча харажатларнитежамкорлик билан амалга ошириш, бу борада мавжуд технологиялардан, ишлаб чиқаришни ташкил этиш шаклларидан самарали фойдаланиш;  маҳсулот нобудгарчилигига йўл қўймаслик. Ушбу омилларнинг барчасига катта эътибор бериш зарурати мавжуд. Албатта, бу масалаларни тўғри ҳал этиш ишчи ходимларнинг нафоқат манфаатдорлигига, балки билим ва тажрибаларига ҳам боғлиқ. Шу сабабли қишлоқ хўжалигида меҳнат қилаётганларнинг билим ва тажрибасини тинмасдан ошириб боришни таъминлаш керак. 7

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги қонуни. - Т.: «Адолат», 1998. - 19б. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Деҳқон хўжалиги тўғрисида»ги қонуни. - Т.: «Адолат», 1998. - 16б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат Ер фондининг кадастри тўғрисида»ги қонуни. - Т.: «Адолат», 1998. - 13б. 4. Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришга оид қонун, ҳукумат қарорлари ва меъёрий ҳужжатлар тўплами. _ Т.: «Ўзбекистонқитувчи», 1998. - 231 б. 5. “Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада экинлаштириш соҳасидаги устивор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. “Халқ сўзи” газетаси, 15 июн 2005 йил. 6. “Тадбиркорик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизиини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. “Халқ сўзи” газетаси, 16 июн 2005 йил. 7. “Тадбиркорлик субъектлари томонидан тақдим этиладиган ҳисобот тизимини такомиллаштириш ва уни ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни кучайтиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. “Халқ сўзи” газетаси, 15 июн 2005 йил. 8. “Микрофирмалар ва кичик корхоналани ривожлантиришни рағбатлантииш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. “Халқ сўзи” газетаси, 20 июн 2005 йил. www.ziyonet.uz 8

Похожие

Махсулот таннархи тахлили

Корхонанининг ишлаб чикариш фаолияти, харажатлари фойдаси ва рентабеллиги

Қишлоқ хўжалиги менежментида ишлаб чиқариш харажатлари, маҳсулот таннархи ва ишлаб чиқариш рентабеллиги

Бозор иктисодиёти шароитида фирмаларда ишлаб чикариш харажатлари

Ишлаб чикаришдаги нобудгарчиликлар, тугалламаган ишлаб чикариш ва махсулот таннархни калpкулация килиш